Problem obiektywizacji systemu wartości, jako podstawy rozważań

Michał Skąpski
Problem obiektywizacji systemu wartości, jako podstawy rozważań nad
treścią norm prawa pracy
1. Problemy aksjologiczne prawoznawstwa należą do najtrudniejszych kwestii tej dziedziny
nauki. Refleksja nad formułowaniem ocen i nad wartościami związanymi z obowiązywaniem
norm prawnych nie może być dokonywana wyłącznie na podstawie wiedzy prawniczej,
obejmuje problemy leżące na styku takich dyscyplin, jak psychologia, socjologia, semiotyka,
prakseologia, a także ontologia i metaetyka. Mimo trudności, podjęcie tematyki podstaw
aksjologicznych prawa pracy jest niezbędne dla uporządkowania problematyki wartości, jako
podstaw ustanowienia norm prawa pracy. Szybko dokonujące się zmiany legislacyjne
regulacji prawa pracy skłaniają do zajęcia się w pierwszej kolejności rozwiązywaniem
konkretnych problemów dogmatycznych, co nie sprzyja refleksji nad ogólną oceną ewolucji
treści norm prawa pracy. Brak odniesienia do systemu wartości, będącego podstawą
działalności legislacyjnej państwa, powoduje skrajne rozbieżności ocen regulacji prawnych
wyrażanych w literaturze i debacie publicznej. Problematyka ta jest obecnie godna analizy
także dlatego, że zmiany społeczne, gospodarcze oraz ustrojowe, a także wiążące się z nimi
przewartościowanie ocen poszczególnych instytucji prawa pracy spowodowały, że badania
dotyczące aksjologii prawa pracy prowadzone w odmiennym ustroju prawnym i
gospodarczym w znacznej mierze utraciły aktualność.
Przed podjęciem rozważań odnoszących się do aksjologii prawa pracy wskazane
wydaje się wstępne przedstawienie ogólnej problematyki aksjologicznej analizy zjawisk
prawnych, oraz podstawowych pojęć z tego zakresu.
Aksjologia, jako dziedzina filozofii, jest nauką o wartościach i formułowaniu ocen –
wypowiedzi wartościujących, w oparciu o etyczne koncepcje dobra. W ramach tej dziedziny
podejmowane są m.in. rozważania dotyczące analizy natury wartości i źródeł ich
powstawania, podstaw i kryteriów wartościowania, klasyfikacji wartości oraz budowania ich
hierarchii, społecznego funkcjonowania wartości1.
Dla precyzyjnego określenia zakresu problemów aksjologicznych podstawową sprawą
jest rozróżnienie procesu poznawania od procesu oceniania, a w konsekwencji rozgraniczenie
wypowiedzi opisowych od wypowiedzi oceniających. Podstawową dla aksjologii kategorią
1
Por. W. Lang, Aksjologia prawa, w: B. Czech (red.), Filozofia a tworzenie i stosowanie prawa, Katowice 1992, s.
123.
1
jest wypowiedź oceniająca, w której dany podmiot formułuje aprobatę albo dezaprobatę
jakiegoś stanu rzeczy. W praktyce jednak proces poznania i przeżycia ocenne wiążą się z
sobą w sposób utrudniający ich odróżnienie. Oceny są często oparte na poznaniu określonego
fragmentu rzeczywistości, a adekwatność procesu poznania wpływa na treść formułowanej
oceny. Z drugiej strony ocenie może podlegać sam proces poznania. Te wątki splatają się w
formułowanych wypowiedziach,
zawierających elementy zarówno opisowe, jak i
wartościujące. Wypowiedzi oceniające mogą być przy tym sformułowane w sposób opisowy,
odnoszący się do stanu psychicznego osoby związanego z przeżyciem aprobaty albo
dezaprobaty, co nadaje ocenie pozory obiektywizmu, gdyż taka wypowiedź może być
klasyfikowana w kategoriach prawdy albo fałszu, które są nieadekwatne dla ściśle rozumianej
wypowiedzi oceniającej2.
Pozory obiektywizmu pojawiają się też w przypadku wypowiedzi traktowanych często
jako oceniające, polegających na przypisaniu bytów do określonych kategorii według
założonych kryteriów. Jeśli jednak przyjmowane kryteria są oparte na wiedzy, to wypowiedź
nie ma charakteru wartościującego. Natomiast analizie i klasyfikacji cech danych stanów
rzeczy, opartej na przyjmowanym przez autora wypowiedzi – często domyślnie - systemie
wartości nie można przypisać waloru obiektywizmu, mimo logicznej poprawności czynności
klasyfikacyjnych3.
W prawoznawstwie nie wzbudzają zwykle kontrowersji samoistne oceny dotyczące
aprobaty albo dezaprobaty stanów rzeczy, jako dobrych czy korzystnych jako takie. Większe
komplikacje dotyczą ocen podbudowanych instrumentalnie, dotyczących korzystnego
charakteru danego bytu, jako środka do osiągnięcia aprobowanego stanu rzeczy. Szczególnie
w
zakresie
społecznego
oddziaływania
norm
prawnych
występuje
łańcuchowa
wielostopniowość ocen opartych na elementach instrumentalnych. W takim rozbudowanym
łańcuchu ocen problemem może stać się traktowanie ocen podbudowanych instrumentalnie
jako samoistnych, a ocenianych bytów jako cennych samoistnie.
Oceny formułowane w odniesieniu do społecznego oddziaływania prawa rzadko mają
charakter jednoaspektowy, odnoszący się do danej cechy ocenianego stanu rzeczy, zwykle są
to oceny o charakterze globalnym, obejmujące zespół ocen jednostkowych, wartościujących
daną sytuację z różnych punktów widzenia. Poszczególne oceny jednostkowe danego stanu
rzeczy mogą wyrażać aprobatę i dezaprobatę poszczególnych jego aspektów, ocena globalna
2
3
Zob. Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii dla prawników, Warszawa 1990, s. 31-32.
Szerzej zob. M. Borucka-Arctowa, Problem wartościowania w naukach prawnych, PiP 1968, z. 3, s. 429-436.
2
wyraża natomiast preferencję syntetyzującą na podstawie wszystkich składowych,
uwzględniając zarówno przewidywane pozytywne skutki, jak i negatywne skutki uboczne.
Globalne i instrumentalnie podbudowane oceny stanów rzeczy, na osiągnięcie których
ukierunkowana jest treść obowiązujących norm prawnych, stanowią podstawę tworzenia
uzasadnień aksjologicznych norm i instytucji prawnych. Kwestie aksjologiczne pojawiają się
w prawoznawstwie w wielu kontekstach. Przedmiotem oceny może być prawo, jako
obowiązujący system norm postępowania, według kryterium zgodności z przyjmowanymi
zasadami prawotwórstwa, zarówno dotyczącymi formalnej strony ustanowienia przepisów,
jak i spójności systemu czy zgodności wyinterpretowanych norm z normami wyższego rzędu.
Inny rodzaj ocen dotyczy celów lub skutków obowiązywania norm prawnych, co odnosi się
do systemu społecznego tworzonego w oparciu o system prawny, a nie norm prawnych jako
takich. Oceny i system wartości przyjmowane przez podmioty stosujące prawo mają też
wpływ na jego wykładnię, szczególnie w zakresie stosowania tzw. luzów decyzyjnych, czy w
przypadku niejasnego charakteru językowej treści przepisu, dającej możliwość odmiennej
jego interpretacji w zależności od przyjmowanych założeń ocennych.
W różnych typach ocen zjawisk prawnych istotne znaczenie ma określenie podmiotu
dokonującego oceny i jej podstaw. Według kryterium znaczenia przejawianej oceny dla
systemu społecznego wyróżnić można 3 kategorie podmiotów: osoby będące adresatami norm
lub dokonujące ich wykładni, które nie pełnią oficjalnych funkcji, osoby będące członkami
organów państwa stosujących prawo oraz prawodawcę. Charakter ocen przejawianych przez
ogół obywateli nie ma znaczenia dla kształtowania treści przepisów, ani treści
wyinterpretowywanych z nich norm prawnych. Aprobata czy dezaprobata adresatów wobec
treści obowiązujących ich regulacji staje się natomiast istotna dla socjologicznej czy
psychologicznej analizy zjawisk prawnych i wpływa na określenie prawdopodobieństwa
przestrzegania ustanowionych norm.
Oceny przejawiane przez osoby będące substratem osobowym organów państwa, w
szczególności przez sędziów, mają inne znaczenie, gdyż wpływają na treść norm prawnych,
wyinterpretowanych z przepisów. Mimo braku kompetencji prawotwórczych sądów w
kontynentalnych systemach prawnych, sposób dokonania wykładni przepisu, uwarunkowany
różnorodnymi ocenami związanymi z jego obowiązywaniem, determinuje ostateczną treść
dyrektywy skierowanej do podmiotu, w formie normy prawnej, przyjętej jako podstawa
rozstrzygnięcia. Sądy nierzadko powołują się przy tym na oceny przejawiane jakoby przez
prawodawcę, które przy okazji rozstrzygnięcia zostają odkryte, a ich istnienie w tak
określonej treści zaczyna być przyjmowane jako oczywiste. Podobny zabieg stosują także
3
inne osoby interpretujące przepisy, które poszukują podstawy wykładni w intencjach, celach
czy ocenach prawodawcy. W ten sposób najważniejszego znaczenia dla podstaw
aksjologicznych systemu prawnego nabierają oceny podmiotu będącego abstraktem, tworem
myślowym
użytecznym
w procesie stosowania prawa,
wyposażonym
w
atrybut
wszechstronnej racjonalności merytorycznej i językowej, nie posiadającym jednak substratu
osobowego, w związku z czym niemożliwe jest bezpośrednie ustalenie jego intencji czy ocen.
Ich odtwarzanie na podstawie wytworu działalności prawodawcy obarczone jest znacznym
ryzykiem subiektywizmu i przypisywania mu ocen i intencji interpretatora tekstu prawnego.
W omawianym tu kontekście mniejsze znaczenie mają ideologiczne koncepcje
ujmujące prawo jako wartość samoistną, bardziej użyteczne metodologicznie jest przyjęcie
jego wartości instrumentalnej, jako środka realizacji innych wartości samoistnych.
Rozróżnianie kategorii wartości instrumentalnej prawa i wartości samoistnych, które mają być
realizowane przez ustanowienie regulacji prawnej jest przy tym niezbędne dla
uporządkowania dyskusji nad podstawami aksjologicznymi systemu. Spory mogą dotyczyć
bowiem nie tylko typologii wartości samoistnych, składających się na system wartości będący
podstawą działalności prawodawczej, ale także – a może przede wszystkim - wyboru dóbr
instrumentalnych, którymi należy posłużyć się dla zapewnienia określonym podmiotom
pożądanych dóbr samoistnych.
Współcześnie prawo ma służyć przede wszystkim interesom ludzi i realizacji ich
potrzeb, a wyjątkowo tylko innym wartościom. W typologii wartości, na realizację których
ukierunkowane jest prawotwórstwo, odrębne zakresy stanowią wartość prawa, jako środka
realizacji interesów indywidualnych, albo określonych grup społecznych oraz środka
służącego osiąganiu dóbr cennych dla ogółu społeczeństwa4. Te zakresy oddziaływania mogą
być zbieżne, gdy interes ogółu jest sumą interesów partykularnych. Występują jednak
sytuacje, w których interesy jednostkowe pozostają w kolizji z dobrem ogółu, albo interesy
ogólne wymagają poświęcenia jakichś dóbr indywidualnych kosztem innych. Pojawiają się
wtedy skomplikowane problemy kryteriów rozstrzygnięcia udzielenia preferencji określonym
wartościom.
Typologia ta obrazuje jeden z głównych problemów dyskusji nad wartościami prawa i
jego ocenami, jakim jest spekulatywny charakter analizy aksjologicznej i subiektywizm ocen,
wyrażanych przez poszczególne podmioty z różnych punktów widzenia. W wypowiedziach
formułujących oceny prawa istotne jest określenie, z perspektywy interesów jakiej grupy
4
Zob. Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii dla prawników, Warszawa 1990, s. 97.
4
społecznej dokonywana jest ocena wartości instrumentalnej prawa, czyli jakie wartości
samoistne prawo ma realizować i osiąganie jakich dóbr temu służy. Ocena obowiązującego
prawa przez przedstawicieli poszczególnych grup społecznych, związanych różnorodnymi
interesami może być radykalnie odmienna. Wiążącym się z tym problemem, który wyraźnie
widoczny jest także w analizie aksjologicznej prawa pracy, jest rozstrzyganie niezgodności
między dobrami służącymi interesom poszczególnych podmiotów czy grup społecznych i
udzielanie preferencji niektórym z wartości kosztem innych oraz zakres realizacji wartości
ogólnych w kontekście interesów partykularnych.
Szczególne problemy dotyczą rozpatrywania wartości prawa z punktu widzenia
realizowania przez nie określonych funkcji. Ocena wiąże się z realizacją zakładanych
skutków społecznych, jako konsekwencji obowiązywania regulacji prawnej. Przypisywanie
prawu wartości instrumentalnej, ze względu na skutki wywołane jego obowiązywaniem, jest
wnioskowaniem bardziej skonkretyzowanym, niż formułowanie ocen na podstawie prognoz
dotyczących celów stanowienia regulacji prawnej. Oceny norm i instytucji prawnych, ze
względu na realizowane przez nie funkcje mają charakter wieloaspektowy i wiążą się z
problemami dotyczącymi zarówno aspektu poznawczego, jak aksjologicznego. Przede
wszystkim oceny według omawianego kryterium opierają się na przyjęciu, że dany stan
rzeczy wywołany został przez obowiązywanie regulacji prawnej, podczas gdy w praktyce
społecznej oddzielanie tego typu skutków, od innych czynników wpływających na
zachowania ludzi jest trudne. Trzeba wziąć też pod uwagę, że wartości związane z pełnieniem
przez regulację prawną określonych funkcji opierają się na formułowaniu wielokrotnie
złożonych ocen o charakterze globalnym. Oprócz aprobujących ocen wywołania stanów
rzeczy zamierzonych przy ustanawianiu norm prawnych (funkcji), w omawianym kontekście
uwzględniać należy także negatywne skutki uboczne, czyli ewentualne nieprzewidywane
dysfunkcje związane z obowiązywaniem danej regulacji prawnej, które mogą mieć złożony
charakter i niekiedy wykraczają poza materię, której bezpośrednio dotyczy prawna regulacja.
Wartości prawa związane z realizacją określonych funkcji opierają się więc na ocenie
znaczenia funkcji i dysfunkcji związanych z jego obowiązywaniem, które występują w danym
układzie społecznym. Problemy globalnych ocen skutków obowiązywania regulacji prawa
pracy, w kontekście jego funkcji, widoczne są w problematyce aksjologicznej tej gałęzi
prawa.
Rozbieżność ocen dotyczących wartości prawa wyrażanych przez przedstawicieli grup
społecznych o niejednolitych interesach uwarunkowana jest odmiennym punktem widzenia,
związanym z różnymi oczekiwaniami co do skutków, na wywołanie których ukierunkowane
5
powinno być stanowienie prawa. Przyjmowane często domyślnie odmienne systemy wartości,
będące podstawą formułowania ocen, uniemożliwiają dyskusję nad aksjologicznymi
problemami danej gałęzi prawa czy jego poszczególnych instytucji, jeśli nie zostaną
określone te różnice przesłanek wnioskowania. Powstaje przy tym pytanie o możliwości
obiektywizacji ocen dotyczących obowiązywania prawa, przede wszystkim na podstawie
uniformizacji systemu wartości, będącego podstawą formułowanych ocen. Dość zawodnym
zabiegiem, jak wyżej wskazano, jest odwołanie się do systemu wartości przypisywanego
prawodawcy przez interpretatora przepisu. Pewne wartości polityczne, jak też społeczne i
gospodarcze są jednak określane przez ustawodawcę wprost w przepisach, w szczególności o
randze konstytucyjnej. Odstępowanie od nich w procesie prawotwórczym naraża na zarzut
łamania praworządności. Wartości, którym podporządkowane są przepisy ustaw i aktów
niższego rzędu nie mogą być niezgodne z wartościami wyrażonymi w konstytucji. Możliwe i
pożądane jest więc poszukiwanie oparcia wnioskowań o charakterze aksjologicznym nie w
arbitralnie przypisywanych prawodawcy ocenach, lecz we wprost wyrażonych w przepisach
preferencjach co do określonych wartości. Problem, który będzie podjęty niżej dotyczy tego,
czy aksjologiczne podstawy prawa pracy zostały wyrażone w obecnie obowiązujących
przepisach konstytucyjnych na tyle jasno i precyzyjnie, aby możliwe było odtworzenie na tej
podstawie systemu wartości, obiektywizującego przesłanki ocen obowiązywania norm tej
gałęzi prawa.
2. Przedstawione wyżej ogólne problemy analizy aksjologicznej zjawisk prawnych widoczne
są w pełnym zakresie w badaniach nad wartościami będącymi podstawą regulacji prawa
pracy. Prawo pracy jest gałęzią prawa regulującą zasady wymiany dóbr między
wykonawcami pracy zależnej, a podmiotami ich zatrudniającymi. W dyskusjach nad treścią
regulacji prawa pracy ujawnia się skrajna często antynomia ocen przejawianych przez
przedstawicieli pracowników i pracodawców. Mimo tego, że interesy stron stosunku pracy
związane są z sobą w złożony sposób, obejmujący dążenia do realizacji potrzeb wspólnych,
jak też dobra sobie przeciwstawne, wyraźnie eksponowane są odmienne punkty widzenia
oparte na różnych typologiach wartości, których potrzebę realizacji przypisuje się prawu
pracy. Oceny przejawiane przez osoby uczestniczące w rynku pracy, jako zatrudnieni – w
ramach różnych statusów prawnych - też są rozbieżne. Ponadto jeśli wziąć pod uwagę
wszystkich uczestników rynku pracy i przyjąć, że prawo pracy oddziałuje na sytuację nie
tylko podmiotów zatrudniających i wykonawców pracy, ale także osób poszukujących pracy,
6
to okaże się, że perspektywa oceny regulacji przez osoby bezrobotne jest odmienna od tej,
którą prezentują zatrudnieni.
Ponieważ wszystkie te perspektywy oceniania regulacji prawa pracy są trafne z punktu
wiedzenia interesów podmiotów przejawiających oceny, powstaje pytanie o możliwość i
podstawy obiektywizacji wartościowania prawa pracy, a więc o określenie zakresu
uwzględnienia wartości związanych z poszczególnymi podmiotami uczestniczącymi w rynku
pracy w ramach systemu wartości ukierunkowanego na osiąganie dobra wspólnego.
Znaczenie tej kwestii wykracza poza problemy teorii prawa pracy i ma istotne odniesienie
praktyczne. Uporządkowanie podstaw aksjologicznych legislacji i wskazanie zakresu wartości
wspólnego dla różnych podmiotów może sprzyjać ukształtowaniu konsensusu co do kierunku
ewolucji regulacji prawnej i uniezależnieniu prawotwórstwa od wpływu chwilowej przewagi
grup reprezentujących skrajne interesy.
Perspektywa oceniania prawa pracy podlegała zmianom w toku historycznej ewolucji
tej gałęzi prawa. Zmiany te dotyczyły zarówno typologii wartości samoistnych, których
ochronie służy prawo pracy, jak i wartości instrumentalnych, które służą ich zapewnieniu.
Funkcjonowanie rynku pracy jest silnie związane z obrotem gospodarczym, mimo tego, że
regulacja prawa pracy nie dotyczy wyłącznie zatrudnienia związanego z prowadzoną
działalnością gospodarczą. Jednak większość pracowników wykonuje pracę w ramach
aktywności gospodarczej przedsiębiorców, a ewolucja zatrudnienia w tym zakresie w
największym stopniu uwarunkowana jest zmianami zachodzącymi w gospodarce.
Modyfikacje form zatrudnienia gospodarczego wpływają też na zmiany w innych działach
zatrudnienia, jako swoisty przeważający w ustroju pracy wzorzec. Prawo pracy w zakresie
regulacji dotyczącej zasad pozyskiwania pracy przez przedsiębiorców jest więc częścią
szeroko
pojmowanej
regulacji
dotyczącej
prowadzenia
działalności
gospodarczej.
Początkowo zresztą prawo pracy, jako prawo robotnicze, czy prawo fabryczne, było regulacją
zatrudnienia związaną wyłącznie z działalnością wytwórczą o charakterze masowym. System
wartości instrumentalnych, które mają służyć osiąganiu dóbr samoistnych dzięki
ustanowieniu prawnej regulacji jest związany z przyjmowanymi w danym czasie zasadami i
formami obrotu gospodarczego i podlega zmianom wraz z nimi.
Prawo pracy zaczęło kształtować się jako regulacja ukierunkowana na poprawę
warunków pracy i życia robotników fabrycznych, stąd pierwotną przypisywaną mu funkcją,
która na długo stała się główną podstawą oceniania treści norm prawa pracy, była funkcja
ochronna, związana z dążeniem do lepszego ukształtowania warunków zatrudnienia
pracowników. Doktryna leseferyzmu i sytuacja na rynku pracy związana z nierównowagą
7
podaży i popytu na pracę preferowała pracodawców, prawo pracy uważane więc było za
regulację związaną z realizacją podstawowych interesów pracowników i na tej podstawie było
oceniane. W późniejszym okresie wyodrębniono inne kierunki oddziaływania prawa pracy,
związane także z potrzebami pracodawcy (funkcja organizacyjna, funkcja wychowawcza),
jednak oddziaływanie prawa pracy w tym zakresie nie polegało na zapewnieniu pracodawcom
dóbr samoistnych, jak w przypadku pracowników, lecz wartości służących instrumentalnie
realizacji ich potrzeb w dziedzinie prowadzonej działalności (prawne ramy sprawowania
kierownictwa nad pracownikami, jako środek służący osiąganiu celów gospodarczych, dzięki
wpływaniu na organizację wykonywania pracy).
Perspektywa oceny prawa pracy, jako środka poprawy sytuacji pracowników,
związanego głównie z gwarancją ich interesów, nie zmieniła się w okresie PRL-u. Odmienne
niż w warunkach wolnorynkowych były podstawy dominującej pozycji pracodawcy wobec
pracowników5, ale sytuacja na rynku pracy i relacje między podmiotami stosunku pracy
uzasadniały dynamiczne ujmowanie funkcji ochronnej prawa pracy, jako polegającej na
„rozwijaniu uprawnień pracowniczych i wzmacnianiu gwarancji ich przestrzegania”6.
Niewystępowanie zjawiska bezrobocia, we współczesnej skali i różnorodności, jak też
specyficzna pozycja państwowego pracodawcy skłaniały do przyjmowania kryterium
wartościowania prawa pracy z punktu widzenia jednego tylko z podmiotów uczestniczących
w rynku pracy – pracowników.
Współczesne zmiany aksjologicznych uwarunkowań obowiązywania norm prawa
pracy w Polsce wynikają zarówno z przemian ustrojowych zapoczątkowanych w 1989 roku,
jak też z dokonujących się w ostatnich dekadach przekształceń w gospodarce światowej7.
Istotną cechą współczesnej gospodarki jest jej wysoka konkurencyjność, która występuje
zarówno w wymiarze lokalnym, jak i globalnym. W ostatnich dekadach, w związku z
procesami globalizacji gospodarczej, znacznie wzrosła mobilność przedsiębiorców,
szczególnie w zakresie działalności wytwórczej. Zniesienie administracyjnych barier
przepływu kapitału i towarów między państwami, przede wszystkim na podstawie
porozumień zawieranych w ramach Światowej Organizacji Handlu, umożliwiło oderwanie
lokalizacji produkcji od rynków zbytu jej wytworów. Zjawisko to dotyczy także niemałej
części rynku usług, w zakresie w którym zamówiona usługa może być realizowana drogą
elektroniczną. Globalizacja działalności gospodarczej powoduje, że przedsiębiorcy muszą
5
Zob. T. Zieliński, Antropologiczne i aksjologiczne podstawy prawa pracy, w: B. Czech (red.), Filozofia a
tworzenie i stosowanie prawa, Katowice 1992, s. 295-298.
6
Zob. W. Szubert, Funkcje prawa pracy, PiP 1971, z.3-4, s. 578.
7
Szerzej na ten temat zob. J. Wratny, Przemiany stosunku pracy w III RP, PiZS 2012, nr 5, s. 2 i nast.
8
brać pod uwagę konkurencję nie tylko ze strony podmiotów działających w tym samym
regionie czy państwie, ale także przedsiębiorców prowadzących działalność na innych
kontynentach, w zupełnie innych warunkach społecznych i prawnych.
Wpływa to na
postulaty dotyczące treści regulacji prawnej różnych dziedzin związanych z działalnością
gospodarczą, także prawa pracy, w zakresie dotyczącym stworzenia takich warunków jej
prowadzenia, które umożliwią przedsiębiorcom zachowanie konkurencyjności względem
podmiotów z innych państw. Wiąże się to z ograniczeniem ochrony wartości związanych z
dobrobytem wykonawców pracy. Co prawda dążenia pracodawców do osłabienia, czy też
spowolnienia rozwoju funkcji ochronnej prawa pracy nie są niczym nowym w historii tej
gałęzi prawa, jednak w obecnej sytuacji podnoszony jest argument, że brak możliwości
osiągnięcia konkurencyjności działalności w danym miejscu, może skutkować decyzją o
zmianie jej lokalizacji, co spowoduje niekorzystne skutki dla lokalnego rynku pracy.
Z przedstawioną wyżej kwestią wiąże się problem niekorzystnych zjawisk na rynku
pracy, polegających na długookresowym utrzymywaniu się w wielu państwach rozwiniętych
wysokiego poziomu bezrobocia. Przeciwdziałanie bezrobociu obejmuje różnorodne działania
z zakresu polityki gospodarczej i społecznej państwa, z pewnością nie ogranicza się tylko do
ustanawiania norm prawnych o określonej treści. Problematyka ta musi być jednak brana pod
uwagę także w zakresie legislacji prawa pracy. Z punktu widzenia analizowanych tu kwestii
trzeba zauważyć, że istnieje odmienny kontekst wartościowania regulacji prawa pracy,
reprezentowany przez osoby nie z własnej woli nieaktywne na rynku pracy. Podstawowe
wartości, których ochrony oczekują osoby z tej grupy związane są z dostępem do innych dóbr
podstawowych, niż w przypadku pracowników. Podstawową wartością jest tu możliwość
wykorzystywania swych kwalifikacji zawodowych i utrzymania się z wykonywania pracy,
podczas gdy pracownicy dostępu do zatrudnienia nie postrzegają jako wartości samoistnej,
lecz co najwyżej jako dobro instrumentalne służące osiąganiu dobrobytu.
Innym kontekstem ocennym, który powinien być brany pod uwagę jest perspektywa
osób utrzymujących się z wykonywania pracy, która jednak nie z ich wyboru ma charakter
niepracowniczy. Rozwój różnorodności niepracowniczych form zatrudnienia, związany z
wyżej zarysowanymi zjawiskami gospodarczymi ostatnich dekad, spowodował znaczny
wzrost liczebności osób w tym segmencie rynku pracy. Kontekst ocenny regulacji prawnej,
reprezentowany przez osoby, które nie mają statusu pracowniczego, gdyż nie mogą
wynegocjować z zatrudniającym takich warunków zatrudnienia, jest pod pewnymi względami
podobny do perspektywy osób bezrobotnych. Wykonywanie pracy na podstawie stosunku
9
pracy nabiera tu przymiotu niedostępnego dobra samoistnego, mimo relatywnie lepszego
statusu tych grup społecznych, w porównaniu z bezrobotnymi.
W
związku
z
przedstawionymi
wyżej
zjawiskami
zmianie
ulega
ocena
instrumentalnych wartości prawa pracy, jako regulacji służącej zapewnieniu wartości
samoistnych wykonawcom pracy, co jest podstawowym kryterium oceny spełniania przez
regulację tej gałęzi prawa przypisywanych celów jej ustanowienia.
Współcześnie problem perspektywy oceniania prawa pracy dotyczy w mniejszym
stopniu typologii wartości samoistnych, związanych z pracownikami, które chronić powinno
prawo pracy, gdyż ten zakres, przynajmniej w rozumieniu ogólnym, pozostaje niezmienny i
dotyczy ochrony dóbr służących zapewnieniu pracownikom godziwych warunków życia.
Spór wiąże się w większym stopniu z tym, jakie wartości instrumentalne służą zapewnieniu
pracownikom dostępu do podstawowych dóbr samoistnych. W szczególności pojawia się
problem, czy wartości związane z dobrem pracodawcy mogą być uznawane za
instrumentalnie służące realizacji dobra pracowników i w jakim zakresie ocena regulacji
prawa pracy powinna uwzględniać ten związek. Szczególnie, że realizacja tych wartości
instrumentalnie ukierunkowanych na dobro pracowników może odbywać się kosztem
ograniczenia ochrony niektórych wartości samoistnych z nimi związanych.
Problem ten dotyczy częściowej antynomii wartości związanych ze statusem
poszczególnych pracowników i wartości realizujących dobro ogólne, obejmujące sytuację
ogółu potencjalnych wykonawców pracy, aktywnych na rynku pracy. Pozornie wydawać by
się mogło, że dobro poszczególnych pracowników przekłada się na dobro całej tworzonej
przez nich grupy społecznej. Jednak w tym rozumowaniu poza zakresem analizy pozostają
osoby z różnych powodów bezskutecznie ubiegające się o status pracowniczy. Powstaje w
związku z tym pytanie, czy perspektywa ocenna tych grup społecznych powinna być
uwzględniana w wartościowaniu regulacji prawa pracy.
Stanowisko ukierunkowujące ocenę regulacji prawa pracy wyłącznie na status
pracowników, pomijające szerszy kontekst sytuacji na rynku pracy wydaje się bezzasadnie
zawężone. Ograniczanie funkcji ochronnej prawa pracy do kreowania statusu wyłącznie tych
osób, które ze względu na swą sytuację rynkową są zdolne do uzyskania statusu
pracowniczego, pomija szerszy w rzeczywistości zakres oddziaływania norm prawa pracy.
Trzeba oczywiście uwzględniać fakt, że regulacja prawa pracy nie jest jedynym, ani może
nawet nie jest najważniejszym czynnikiem kreującym sytuację na rynku pracy. Nie wydaje się
jednak trafny pogląd przypisujący prawu pracy wyłącznie wpływ na kształtowanie sytuacji
pracowników, a kreowanie korzystnej sytuacji na rynku pracy pozostawiający innym
10
gałęziom prawa i polityce gospodarczej państwa. W kontekście wartości, których
zabezpieczeniu służy prawo pracy, rozważana powinna być nie tylko sprawa statusu
prawnego pracowników, ale także zakres dostępności zatrudnienia ukształtowanego przez
normy prawa pracy, jako podstawowego dobra (w różnych ujęciach samoistnego czy
instrumentalnego) związanego z regulacją prawa pracy. Nie jest celem ustanawiania norm
prawa pracy ukształtowanie takiego statusu pracowniczego, który co prawda zapewni
znakomite warunki zatrudnienia, ale na rynku pracy zajmie pozycję rzadkiego dobra
luksusowego, dostępnego dla niewielu wykonawców pracy i nieakceptowanego przez
pracodawców, jako powszechnie stosowana podstawa zatrudnienia. Z tego względu
dynamiczna koncepcja funkcji ochronnej prawa pracy, zaprezentowana przez W. Szuberta,
jako oddziaływanie w kierunku poprawy statusu zatrudnionych musi być obecnie uzupełniona
wieloma warunkami, związanymi z instrumentalną wartością poprawy pracowniczych
uprawnień dla przedstawicieli różnych grup uczestniczących w rynku pracy.
Obiektywizacja systemu wartości, będącego podstawą formułowania ocen treści norm
prawa pracy powinna opierać się na spojrzeniu na tę regulację prawną przede wszystkim jako
na czynnik integrujący porządek społeczny, a nie jako na instrument realizacji partykularnych
interesów. Dlatego wartościowanie prawa pracy według kryterium realizacji tradycyjnie
przyjmowanych jego funkcji, związanych z zabezpieczeniem interesów podmiotów stosunku
pracy, nie oddaje obecnie złożonego charakteru dobra ogólnego, związanego z obrotem na
rynku pracy. Odnosi się to przede wszystkim do tradycyjnego ujęcia ochronnej funkcji prawa
pracy, którego konsekwencją jest obecnie przeciwstawianie interesu zatrudnionych dobru
osób ubiegających się o dostęp do statusu pracowniczego.
Wartościowanie regulacji prawa pracy na podstawie realizowanych przez nie funkcji
wymaga więc ukształtowania koncepcji funkcji uwzględniającej różnorodność faktycznie
realizowanych przez prawo pracy oddziaływań. Propozycją rozwiązania problemu
odmiennych systemów wartości, będących podstawą ocen prawa pracy jest koncepcja
złożonego charakteru funkcji ochronnej prawa pracy, jako pochodnej pierwotnej metafunkcji,
związanej z realizacją dobra ogólnego. Dotyczy ona zapewnienia sprawnego, funkcjonalnego
i pewnego obrotu w zakresie dotyczącym pozyskiwania i wykonywania pracy zależnej, co jest
podstawową metafunkcją prawa pracy, jako regulacji związanej z obrotem gospodarczym.
Realizacja tego celu wymaga stosowania różnych środków z zakresu wszystkich
wyróżnianych do tej pory funkcji. Osiągnięcie sprawnego funkcjonowania stosunków
zatrudnieniowych nie jest możliwe bez uzyskania równowagi między niezgodnymi do
pewnego stopnia interesami zaangażowanych stron, zarówno na poziomie indywidualnym,
11
jak i zbiorowym. Nadmierna ochrona interesu jednej strony tylko pozornie dobrze jej służy,
gdyż konsekwencją braku równowagi może być dysfunkcja całego systemu, ograniczająca
jego efektywność, choćby w postaci negatywnej reakcji drugiej strony na ten stan rzeczy.
Dysfunkcje systemu szkodzą interesom wszystkich stron szeroko rozumianych stosunków
pracy.
Tworzenie
warunków
efektywności
funkcjonowania
społecznego
systemu
zatrudnienia pracowniczego jest funkcją prawa pracy, w szeroki sposób odnoszącą się do
różnych kierunków jego oddziaływania, w której uwzględnione zostają różne interesy i
systemy wartości zaangażowanych podmiotów. Ta metafuncja jest podstawą wartościowania
oddziaływania poszczególnych funkcji prawa pracy, w kontekście dobra ogólnego.
Tradycyjnie wyróżnianym funkcjom prawa pracy, będącym emanacją wpływu wywieranego
przez normy prawne w różnych dziedzinach, można przypisać służebny charakter, względem
tak określonej metafunkcji, polegający na realizacji jej założeń w szczególnych, przypisanych
poszczególnym funkcjom w swoistych zakresach oddziaływania. Trzeba zarazem przyjąć, że
w ramach poszczególnych funkcji prawa pracy oddziaływania sprzeczne z ogólnie
zakreślonym założeniem metafunkcji nie stanowią właściwej realizacji zamierzonych
skutków społecznych, lecz dysfunkcje systemu.
Takie ujęcie pozwala uwzględnić w ramach funkcji ochronnej prawa pracy szerszy
kontekst podmiotowy, niż tylko związany z kształtowaniem statusu pracowników. W
szczególności w ramach funkcji ochronnej prawa pracy wskazane jest wyodrębnienie
oddziaływania zmierzającego do zapewnienia jak największej liczbie osób dostępu do
regulowanych prawem pracy form zatrudnienia (podfunkcja promocyjna). Ocena regulacji
według tego kryterium stanowi kontrapunkt w wartościowaniu tradycyjnych oddziaływań
ochronnych prawa pracy, związanych z kreowaniem podstawowych warunków zatrudnienia
ogółu pracowników (podfunkcja wyrównawcza), czy też wybranych grup pracowniczych
wymagających
szczególnej
ochrony
(podfunkcja
opiekuńcza).
Poza
bezpośrednim
oddziaływaniem niektórych regulacji prawa pracy, ustanowionych w celu oddziaływania na
wzrost zatrudnienia8, szczególne znaczenie ma pośrednie oddziaływanie promocyjne norm
regulujących prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Dotyczy ono wpływu ustanowionych
regulacji ochronnych na sytuację na rynku pracy, w zakresie dostępu do tak uregulowanych
form zatrudnienia. W tym zakresie globalna ocena oddziaływania regulacji łączy
8
Prawna regulacja interwencji państwa na rynku pracy, obecnie zawarta przede wszystkim w ustawie z
20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (t.j. Dz.U. z 2008 r., Nr 69, poz. 415, ze zm.).
12
indywidualistyczny
wątek
ochrony
dóbr
związanych
z
wykonawcą
pracy,
z
kolektywistycznym aspektem wpływu na dostępność tych dóbr na rynku pracy9.
Problem globalnego charakteru oceny obowiązywania norm prawa pracy i
potencjalnie
ambiwalentnej
ich
oceny
według
kryterium
indywidualistycznego
i
kolektywistycznego wiąże się ze zmianą instrumentalnej wartości norm prawa pracy, jako
ukierunkowanych na osiąganie dobrobytu jak największej liczby osób, niekiedy przez
ograniczanie realizacji dóbr samoistnych w stosunku do jednostek, w warunkach ilościowego
ograniczenia dostępu do dóbr związanych z zatrudnieniem. W tym kontekście pojawia się
nieakceptowana niekiedy w doktrynie prawa pracy potrzeba uwzględniania ochrony interesu
pracodawcy, która bezpośrednio związana jest z wątkiem oceny wpływu tej regulacji na
ilościowy zakres oferty pracodawców na rynku pracy. Bez uwzględnienia perspektywy
ocennej pracodawcy i przyjmowanego przez pracodawców systemu wartości niemożliwa jest
obiektywizacja oceny prawa pracy i uporządkowanie dyskusji nad kierunkami jego rozwoju.
Nie oznacza to, że prawo pracy miałoby się stać przede wszystkim instrumentem realizacji
potrzeb pracodawców, jednak niezbędne jest włączenie zakresu ich interesów do analizy
wartości składających się na dobro wspólne. Wartości związane z pracodawcą powinny być
uwzględniane w kontekście promocyjnych oddziaływań prawa pracy, gdyż od pracodawców
bezpośrednio zależy ich skuteczność (wzrost zatrudnienia).
Obowiązywanie norm prawa pracy, podobnie jak każdej innej regulacji prawnej, w
nieunikniony sposób wywołuje zarówno zamierzone skutki społeczne, jak też niezamierzone i
niepożądane skutki uboczne (dysfunkcje). Często pojawiającym się w debacie publicznej
rozwiązaniem problemu dysfunkcji jest deregulacja rynku pracy, poprzez ograniczenie
oddziaływania czy też wręcz likwidację prawa pracy. Ujęcie oddziaływania prawa pracy w
kontekście złożonego charakteru jego funkcji pozwala dostrzec wadliwe przesłanki tego
rozumowania. Deregulacja może spowodować usunięcie dysfunkcji, ale łącznie z
zamierzonymi pozytywnymi skutkami oddziaływania prawa, czyli jego funkcjami.
Osiągnięcie pozytywnych skutków społecznych pozostawione miałoby być trudnym do
przewidzenia czynnikom rynkowych mechanizmów równoważenia popytu i podaży, co
wydaje się oczekiwaniem zawodnym. Określanie i usuwanie dysfunkcji prawnej regulacji
odbywać się powinno w ramach globalnej oceny realizacji zamierzonych skutków
społecznych jej obowiązywania, do której zmierza koncepcja złożonej ochronnej funkcji
prawa pracy.
9
Szerzej na ten temat zob. M Skąpski, Ochronna funkcja prawa pracy w gospodarce rynkowej, Zakamycze 2006,
s. 98 i nast.
13
3. Powstaje pytanie, czy wyżej zaprezentowanej propozycji wartościowania prawa pracy w
oparciu o zmodyfikowaną koncepcję funkcji ochronnej, jak też inne funkcje, można przypisać
walor obiektywizmu, przez oparcie jej na wartościach wprost wskazywanych przez
ustawodawcę przepisach, czy też stanowi ona tylko jedną z wielu subiektywnie
podbudowanych koncepcji określenia perspektywy ocennej, opartych o odmienne systemy
wartości przyjmowane przez podmioty związane z rynkiem pracy.
Fundamentalnym dla omawianego zagadnienia przepisem jest art. 20 Konstytucji,
który ustanawia społeczną gospodarkę rynkową, opartą na wolności działalności
gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów
społecznych, jako model ustroju gospodarczego Rzeczpospolitej. Przepis ten wskazuje
bezpośrednio podstawowe wartości, które powinny być podstawą ustanawiania regulacji
niższego stopnia. Ze wskazanymi w tym przepisie pojęciami wiążą się jednak również inne
istotne wartości, które są z nimi ściśle związane i stanowią podstawę ustroju, jako ich
konsekwencje.
Samo pojęcie społecznej gospodarki rynkowej ma istotne znaczenie dla regulacji
prawa pracy i określa instrumentalną wartość tej gałęzi prawa dla związanego z nim
szczególnego typu ustroju społecznego i gospodarczego. Nie istnieje jednolity model
społecznej gospodarki rynkowej, w literaturze wskazuje się, że nawet w powojennych
Niemczech koncepcja ta ewoluowała wraz z praktyką jej wdrażania10. Omawiany model
gospodarki opiera się jednak na podstawowych niezmiennych założeniach. Istotą społecznej
gospodarki rynkowej jest próba połączenia konkurencyjnego mechanizmu rynkowego w
zakresie wytwórczości (produkcji) z bardziej równomiernym podziałem w społeczeństwie
efektów wzrostu gospodarczego, niż ma to miejsce w gospodarce liberalnej. Wcześniej
ekonomiczne koncepcje ustroju gospodarczego koncentrowały się na analizie efektywności
różnych typów organizacji procesów produkcyjnych (gospodarka rynkowa-gospodarka
centralnie sterowana). Nowością w modelu społecznej gospodarki rynkowej jest m.in.
wyeksponowanie znaczenia systemu podziału dóbr, a nie tylko efektywności ich
wytwarzania. Wbrew pozorom najistotniejsze nie są tu dokonywane przez państwo wtórne
transfery socjalne, polegające na rozbudowanym systemie wsparcia osób nie radzących sobie
z zaspokajaniem życiowych potrzeb. Podstawowe znaczenie ma stworzenie takiego
mechanizmu
10
pierwotnego
podziału
dochodu,
który
pozwoli
możliwie
wszystkim
Zob. K. Grimm, Socjalna gospodarka rynkowa w RFN. Koncepcja-rozwój-problematyka, Warszawa 1992, s. 7.
14
zainteresowanym korzystać bezpośrednio z efektów procesów gospodarczych, bez
odwoływania się do opiekuńczej roli państwa. Wzrost gospodarczy uznawany jest za
podstawę dobrobytu, którego źródłem ma być społeczna gospodarka rynkowa11. Jednak –
inaczej niż w gospodarce liberalnej - wyniki ekonomiczne nie stanowią tu celu samoistnego.
Ocena osiągniętych wyników gospodarczych wiąże się ze sposobem podziału ich efektów,
który jest jednym z kryteriów organizacji gospodarki. W społecznej gospodarce rynkowej
podstawowy cel gospodarowania – maksymalizacja zysku – doznaje ograniczenia przez
prawne regulacje, w związku ze społecznymi celami przypisywanymi wzrostowi
gospodarczemu12.
Zarówno w ekonomicznej koncepcji społecznej gospodarki rynkowej, jak i w jej
prawnym pojęciowym zarysie, sformułowanym w art. 20 Konstytucji RP zwraca uwagę
połączenie antynomicznych wartości związanych z wolnym rynkiem i konkurencją, które
eksponują interesy jednostkowe, oraz solidaryzmu społecznego, upodmiotowienia wszystkich
uczestników rynku, jako emanacji dobra wspólnego. Konkurencja, jako podstawa
efektywności gospodarczej i swobody przedsiębiorczości jest oczywistym składnikiem
każdego typu gospodarki rynkowej, jednak niewystarczającym do stworzenia systemu
społecznego zapewniającego szeroki dostęp do efektów rozwoju dla wszystkich podmiotów
zaangażowanych w jego wypracowanie. Społeczna gospodarka rynkowa ma tworzyć
materialną podstawę rozwoju dla jednostek i ich organizacji, jako formę uznania ich
podmiotowości i godności. Jej celem jest nie tylko stały wzrost zaopatrzenia w dobra
materialne, ale realizacja szerzej pojmowanych wartości ogólnoludzkich, szczególnie
wartości społecznych13. Uznając prymat wolnego rynku, w omawianym modelu gospodarki
dopuszczalna jest państwowa interwencja w działanie mechanizmu rynkowego, dla
osiągnięcia celów związanych z wartościami ogólnospołecznymi, takimi jak dostęp do
zatrudnienia, czy standard pracy godnej.
W społecznej gospodarce rynkowej szczególną rolę przypisuje się aktywności
zrzeszeń obywateli i działaniom zbiorowym o określonej przez państwo autonomii działania.
Wynika to z zasady pomocniczości, będącej konsekwencją solidaryzmu społecznego. Prymat
przyznaje się aktywności społecznej obywateli i ich organizacji, interwencję państwową
traktując jako środek ostateczny. Państwo powinno tworzyć prawne ramy włączania
11
Zob. j.w., s. 15.
Zob. K. Strzyczkowski, Konstytucyjna zasada społecznej gospodarki rynkowej jako podstawa tworzenia i
stosowania prawa, w: C. Kosikowski (red.), Zasady ustroju społecznego i gospodarczego w procesie stosowania
Konstytucji, Warszawa 2005, s. 14.
13
Tamże, s. 17.
12
15
szerokiego kręgu podmiotów w procesy decyzyjne o charakterze zarówno gospodarczym, jak
i społecznym. Szczególna partycypacyjna struktura przedsiębiorstwa powinna uwzględniać
godność zatrudnionych, jako wytwórców dóbr i współpracowników oraz umożliwiać im
prezentowanie stanowiska i udział w dialogu z zatrudniającym, nie ograniczając inicjatywy i
odpowiedzialności przedsiębiorcy.
Wśród regulacji prawnych służących realizacji zasad społecznej gospodarki rynkowej
istotne znaczenie ma prawo pracy, jako instrument korekty mechanizmu rynkowego w
zakresie podziału dóbr związanych ze świadczeniem pracy zależnej. Prawo pracy realizuje
idee społecznej gospodarki rynkowej w sposób wielkoraki. Eksponowanym kierunkiem
oddziaływania jest określenie wzajemnych zobowiązań stron stosunku pracy w sposób
odmienny, niż wykreowany to nieograniczony wpływ mechanizmu rynkowego. Ważną rolą
prawa pracy jest też jednak tworzenie procedur partycypacyjnych na różnych poziomach
aktywności gospodarczej, które są podstawą ważnego społecznie przeniesienia procesu
decyzyjnego z organów państwa na obywateli. Wartości związane ze społeczną gospodarką
rynkową pozostają w bezpośrednim związku z podstawami oceny regulacji prawa pracy także
dlatego, że idee społecznej gospodarki rynkowej mogą być realizowane tylko w warunkach
szerokiego dostępu do zatrudnienia realizującego standard pracy godnej. Dlatego zarówno
zakres dostępu do zatrudnienia, jak i jego jakość są sprawami podstawowymi w omawianym
modelu gospodarczym.
Zasady solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych, uzupełniające
rynkowy mechanizm gospodarczy, stanowią podstawę systemu wartości odpowiadającego
potrzebom aksjologicznego osadzenia regulacji współczesnego prawa pracy. Tworzenie
dobrobytu opierać się więc musi na wolności aktywności gospodarczej opartej na
konkurencji, które to wartości podlegają ochronie, co uwzględniać musi cały system prawny.
Kwestia ta, w kontekście uwzględniania perspektywy ocennej związanej z interesem
pracodawcy, jest więc aktualna także w wartościowaniu regulacji prawa pracy. Idea
solidarności partnerów społecznych jest emanacją filozofii solidaryzmu społecznego, zgodnie
z którą życie społeczne opiera się na współzależności i współodpowiedzialności wszystkich
jego uczestników. Solidaryzm eksponuje wspólnotę interesów jednostek i grup społecznych,
tworzących daną społeczność oraz obowiązek partycypowania w obciążeniach na jej rzecz.
Poszukiwanie wspólnoty interesów podmiotów uczestniczących w rynku pracy jest też
przewodnią ideą wartościowania prawa pracy na podstawie realizowanych przez nie funkcji.
Konsekwencją idei solidarności podmiotów, reprezentujących częściowo rozbieżne interesy,
jest postulat równomiernego rozłożenia obciążeń, służących realizacji dobrobytu wspólnoty.
16
Afirmowaną w art. 20 Konstytucji formą ustalania rozwiązań zmierzających do osiągania
tego celu jest dialog partnerów społecznych. Pożądaną sytuacją jest przejęcie przez same
zainteresowane podmioty kształtowania równowagi między ochroną wartości związanych ze
swobodą działalności gospodarczej i ochroną prawa własności, a ochroną interesów osób
utrzymujących się z osobistego wykonywania pracy. Zadanie państwa w tym zakresie
powinno polegać przede wszystkim na stworzeniu prawnych ram dialogu społecznego w
kontekście proceduralnym, jak też na uznaniu jego materialnoprawnych efektów i włączeniu
porozumień społecznych do systemu prawnego. Podstawą partnerstwa społecznego jest
zaufanie między podmiotami włączonymi w jego realizację. Dotyczy to nie tylko relacji
między przedstawicielami stron stosunku pracy, ale też zaufania państwa do pozytywnych
konsekwencji swobodnego dialogu społecznego. Wyrażać się ono powinno w możliwie
szerokim zakresie autonomii, jaką państwo pozostawia partnerom społecznym dla
samodzielnego kształtowania ich sytuacji. Zaprzeczeniem zaufania jest narzucanie regulacji
proceduralnych ukierunkowujących i zawężających zakres swobodnej współpracy i dialogu.
Zbyt restrykcyjny nadzór państwa nad tą sferą jest odbierany jako wyraz jego niechęci do
rezygnacji z władczego wpływu na kształtowanie porządku społecznego i nie sprzyja
rozwojowi idei partnerstwa.
Przedstawione wyżej w skrócie konsekwencje ustanowienia społecznej gospodarki
rynkowej, jako modelu ustroju gospodarczego potwierdzają konieczność przyjęcia złożonego
systemu wartości, jako podstawy regulacji prawa pracy. Uwzględniać on musi różnorodne
interesy podmiotów związanych z rynkiem pracy, oddziaływania norm tej gałęzi prawa nie
powinno się więc oceniać jednoaspektowo, z perspektywy jednej z grup społecznych, na
których sytuację oddziałuje. Potrzeba ochrony interesów partykularnych
powinna być
oceniana w kontekście tworzenia systemu społecznego, związanego z ideą społecznej
gospodarki rynkowej.
Przyjęcie jako podstawy takiego złożonego systemu wartości utrudnia formułowanie
ocen treści norm prawnych, w porównaniu z posługiwaniem się perspektywą jednej tylko
grupy społecznej. Łatwiej jest określić wpływ regulacji prawnej na status poszczególnych
podmiotów i wyrazić aprobatę albo dezaprobatę takiej treści norm, niż uwzględnić złożony
kontekst interesów różnych grup i sformułować ocenę globalną, dotyczącą wpływu regulacji
na system społeczny, opierający się na splocie interesów opartych na różnych wartościach.
Jednak w koncepcji społecznej gospodarki rynkowej ograniczone znaczenie ma ochrona
interesów partykularnych, jako nośników wartości samoistnych. Ważniejszy jest wpływ ich
ochrony na kształtowanie systemu społecznego, którego ocena musi mieć charakter globalny.
17
Trudności formułowania takich ocen globalnych wzrastają wraz ze stopniem szczegółowości
analizowanych regulacji prawnych, dotyczących poszczególnych społecznych kwestii rynku
pracy. Pojawia się bowiem trudny do rozstrzygnięcia w regulacjach szczegółowych problem
zakresu uwzględniania poszczególnych generalnie zarysowanych wartości, czyli określenia
właściwej równowagi między nimi.
4. Przedstawiona wyżej koncepcja uniformizacji perspektywy ocennej norm prawa pracy jest
postulatem kierowanym zarówno do ustawodawcy, jak i do podmiotów stosujących i
oceniających prawo. Tendencje rozwojowe poszczególnych działów prawa pracy w ostatnich
dekadach, jak i rozwój poszczególnych instytucji prawnych są przedmiotem sprzecznych ocen
przedstawicieli poszczególnych grup społecznych, według kryterium wpływu na ich interesy.
Odmienny charakter może mieć jednak globalna ocena nowych regulacji.
Zauważalną ostatnio tendencją w legislacji z zakresu prawa pracy jest uwzględnianie
przez ustawodawcę interesu pracodawców, przez tworzenie prawnych form sprzyjających
wzrostowi efektywności gospodarczej. Zmiany te często wpływają na ograniczenie ochrony
dóbr pracowniczych w wymiarze indywidualnym i dlatego nie spotykają się z aprobatą
zatrudnionych. W ujęciu globalnym, dotyczącym kształtowania systemu społecznego
opartego na społecznej gospodarce rynkowej, samo stwierdzenie faktu pogorszenia standardu
ochrony pracowniczych uprawnień nie jest podstawą do dezaprobaty przyjętych unormowań.
Podstawową sprawą jest wskazanie przyczyny uchwalenia norm o danej treści, w związku z
koniecznością ochrony dóbr wyższego rzędu, co uzasadnia niekorzystną dla pracowników
zmianę, niezbędną z punktu wiedzenia całego systemu.
Trzeba pamiętać o tym, że regulacja prawa pracy ustanawiająca minimalny zakres
pracowniczych uprawnień stanowi ważny dla społecznej gospodarki rynkowej mechanizm
dystrybucji dochodu w zakresie związanym z pracą zależną. Oparte na niektórych
koncepcjach ekonomicznych postulaty minimalizacji wpływu regulacji prawa pracy (tzw.
deregulacja) zakładają w istocie rezygnację z tego mechanizmu, mogą wiec być niezgodne z
przyjętym w art. 20 Konstytucji modelem gospodarczym RP. Z drugiej strony omawiany
model gospodarczy opiera się na wolności działalności gospodarczej i konkurencji, potrzebą
pierwotną wobec zasad podziału dochodu jest więc regulacja mechanizmu jego tworzenia.
Postulaty dotyczące wprowadzania zmian legislacyjnych, ukierunkowanych na podnoszenie
efektywności gospodarczej są wiec istotne dla wszystkich gałęzi prawa i powinny być brane
pod uwagę także w stanowieniu norm prawa pracy. Zatem wprowadzanie w prawie pracy
regulacji form zatrudnienia mniej korzystnych dla pracowników, od tradycyjnego stabilnego
18
modelu stosunku pracy nie powinno być oceniane w oderwaniu od zamierzonych i faktycznie
osiąganych skutków, jakie regulacje te powodują dla rynku pracy.
Pojawia się tu jednak problem trudności szacowania oddziaływania poszczególnych
czynników na rynek pracy i szerzej na procesy gospodarcze,
co sprzyja nadużywaniu
argumentów gospodarczych w legislacji z zakresu prawa pracy. Jest to problem oceny
instrumentalnej wartości prawa pracy w osiąganiu wartościowych stanów rzeczy (z punktu
wiedzenia pracowników i stabilizacji systemu). Niewątpliwie ważnym czynnikiem w ocenie
regulacji prawa pracy, poza cechami indywidualnego statusu pracowniczego, jest równowaga
rynku pracy w zakresie zdolności do absorpcji osób poszukujących zatrudnienia.
Indywidualny status pracowniczy i równowaga rynku pracy są wartościami często sobie
przeciwstawianymi w dyskusjach nad kierunkami rozwoju prawa pracy. Są to jednak poglądy
w dużej mierze intuicyjne, gdyż udowodnienie zależności między zmianami statusu
pracowniczego w regulacji prawa pracy, a liczbą miejsc pracy tworzonych przez
pracodawców jest bardzo trudne. Nie oznacza to jednak braku domniemywanej odwrotnie
proporcjonalnej relacji między tymi czynnikami, lecz niemożność jej precyzyjnego
określenia, ze względu na splot zbyt wielu czynników oddziałujących na rynek pracy, których
wpływu nie da się oddzielić i precyzyjnie oszacować. Problem ten utrudnia formułowanie
globalnej oceny instrumentalnej wartości poszczególnych instytucji prawa pracy, gdyż dość
precyzyjnej ocenie zaspokojenia podstawowych potrzeb pracowników w wymiarze
indywidualnym przeciwstawiać trzeba domniemania dotyczące wpływu zakresu ochrony
wartości indywidualnych na liczbę miejsc pracy w gospodarce.
Istotnym problemem w świetle analizowanego systemu wartości, opartego na
zasadach społecznej gospodarki rynkowej, jest ustanawianie w prawie pracy regulacji, które
pogarszają status pracowniczy, a zarazem ich pozytywny wpływ na wzrost zatrudnienia jest
wątpliwy. Ochrona interesu pracodawców jest wtedy jedynym uzasadnieniem takich zmian
normatywnych, co wzbudza wątpliwości w kontekście wyżej zaprezentowanego systemu
wartościowania. Jedną z dziedzin, w których zmiany wprowadzane w ostatnich latach
wzbudzają kontrowersje, w świetle wyżej prezentowanego systemu wartości, jest regulacja
czasu pracy.
Powszechnie znaną okolicznością jest preferencja pracodawców dla minimalizowania
liczby osób zatrudnionych w przedsiębiorstwie i przeciążania ich obowiązkami, zamiast
zatrudnienia dodatkowych pracowników. Powstaje jednak pytanie, czy prawo pracy powinno
tworzyć ramy prawne dla tego zjawiska, czy też mu przeciwdziałać. Wątpliwe jest, czy
praktyka ta jest zgodna z potrzebami rynku pracy, nie mówiąc o interesie zatrudnionych.
19
Regulacja czasu pracy ma z jednej strony chronić zatrudnionych przed zbyt długimi okresami
pracy (dobowo, tygodniowo, rocznie), jednak inną jej istotną funkcją – realizowaną
równolegle - jest wymuszanie wzrostu zatrudnienia w przedsiębiorstwie. Brak możliwości
legalnego rozszerzania korzystania z pracy danej osoby albo grupy wymusza zatrudnienie
kolejnych pracowników. Oddziaływaniu regulacji czasu pracy można więc przypisać
charakter zarówno ochronny, jak i promocyjny.
Ewolucja regulacji czasu pracy w ostatnich latach obejmuje rozwój elastycznych form
czasu pracy, jak też wydłużanie okresów rozliczeniowych czasu pracy. Można zaryzykować
stwierdzenie, że tendencje te świadczą o odwróceniu dotychczasowego trendu ewolucji
regulacji czasu pracy, który od początku jego istnienia polegał na stopniowej poprawie statusu
pracowniczego w tym zakresie. Od niedawna zmiany polegają na wprowadzaniu systemów
czasu pracy umożliwiających zatrudnianie pracowników coraz dłużej w skali doby i tygodnia
pracy, przy równoczesnym wydłużaniu okresów rozliczania czasu przekraczającego normę
czasu pracy. Mimo utrzymania dotychczasowej normy czasu pracy, praktyka elastycznego
dysponowania jego wymiarem przez pracodawcę powoduje powstawanie coraz dłuższych
okresów pracy z przekroczeniem normy.
Wydaje się oczywiste, że zwiększanie możliwości dysponowania poszczególnymi
pracownikami osłabia potencjał zatrudnieniowy pracodawców, skłaniając ich do silniejszego
eksploatowania już zatrudnionych osób. Prawo pracy tworzy prawne podstawy tego zjawiska,
mimo że jest ono uzasadnione wyłącznie potrzebami gospodarczymi, a ogranicza realizację
zarówno funkcji promocyjnej prawa pracy, jak też indywidualnej ochrony pracowników. W
świetle wskazanych wyżej funkcji normy prawa pracy w społecznej gospodarce rynkowej
powinny raczej stymulować pracodawców do sięgania do rezerw rynku pracy, inwestowania
w nowych pracowników przez szkolenie ich, zamiast tworzyć prawne warunki zwiększania
obciążeń dla stałej albo zmniejszającej się liczby pracowników.
W obecnej sytuacji wątpliwości wzbudza instrumentalna wartość norm prawnych,
jako środków kreowania pożądanych społecznie stanów rzeczy. W wartościowaniu norm
prawa pracy na podstawie realizowanych przez nie funkcji regres statusu pracowniczego nie
musi wzbudzać dezaprobaty, pod warunkiem że wpływa na ochronę wartości związanych z
rynkiem pracy, albo dotyczących innych wykonawców pracy. W omawianym przykładzie
takiej zależności nie widać, gdyż wprowadzane zmiany skutkują zwiększeniem efektywności
gospodarowania czasem pracy, a w konsekwencji ograniczeniem liczby potrzebnych
pracowników.
20
Omawiany kierunek rozwoju regulacji czasu pracy z pewnością w dużej mierze
uwarunkowany jest wskazanymi wyżej potrzebami sprostania międzynarodowej konkurencji
ze strony państw (i działających w nich firm) o niskim poziomie rozwoju regulacji socjalnej.
Problemy wynikające z dysonansu rozwoju społecznego i prawnego poszczególnych krajów i
części świata są niemożliwe do przezwyciężenia na poziomie regulacji krajowej.
Nieskuteczne jest też oddziaływanie norm międzynarodowego prawa pracy polegające na
mobilizowaniu państw słabiej rozwiniętych do podnoszenia standardów zatrudnienia.
Obserwowana w tym zakresie praktyka polega na ratyfikowaniu aktów określających
podstawowe standardy zatrudnienia tylko przez te państwa, które już je realizują. Nową
koncepcją, służącą wzmocnieniu wpływu norm międzynarodowego prawa pracy jest
regulowanie w nich podstawowych praw pracowniczych, zamiast tradycyjnie rozumianych
standardów prawa pracy. Podstawowe prawa pracownicze gwarantują pracownikom
podmiotowość niezależnie od stopnia ochrony interesów poszczególnych podmiotów w
danym systemie i przez to pełnią podobną rolę do praw człowieka. Zakres normowania
wyrażających je regulacji dotyczy jednak nie aspektu materialno prawnego, lecz nadania
pracownikom uprawnień proceduralnych, umożliwiających wywieranie wpływu na
stanowienie norm prawa pracy14. Są więc one narzędziem wyrównywania sytuacji wyjściowej
stron stosunku pracy, dając podstawę do oddolnej ewolucji regulacji prawa materialnego na
podstawie
aktywności
samych
zainteresowanych.
Taka
formuła
oddziaływania
międzynarodowego prawa pracy stwarza szansę oderwania kwestii wyrównywania poziomu
regulacji socjalnych od uwarunkowań politycznych, związanych z międzynarodowym
handlem.
5. Wyróżnienie jednolitego systemu wartości, będącego podstawą oceniania regulacji prawa
pracy jest zadaniem trudnym, ze względu na konieczność uwzględnienia potrzeb podmiotów
o częściowo rozbieżnych interesach. Zadania tego nie ułatwia widoczna w polskim dialogu
trójstronnym tendencja do większego eksponowania różnic, niż wspólnoty interesów
poszczególnych grup społecznych, objętych regulacją prawa pracy. Tendencje rozwojowe
prawa pracy ostatnich lat skłaniają do zastanowienia nad tym, jakie wartości powinno chronić
prawo pracy i w jakich wzajemnych relacjach, w kontekście ustanawiania regulacji prawa
pracy, pozostają potrzeby ochrony interesów poszczególnych grup. Powstają w związku z tym
pytania, które były przedmiotem powyższych rozważań: czy interesy pracowników są jedyną
14
Zob. M. Madejski, Perspektywy aksjologii prawa pracy w dobie globalizacji ekonomicznej, RPEiS 2013, z. 1, s.
69-80.
21
podstawą tworzenia wartości samoistnych, podlegających ochronie prawa pracy? Czy interesy
pracodawców mogą być uwzględniane w prawnej regulacji jako dobra samoistne, czy tylko w
kontekście ich instrumentalnego wpływu na ochronę wartości związanych z pracownikami?
W jaki sposób uwzględnić interes osób ubiegających się o dostęp do rynku pracy, czy ich
interesy korelują z ochroną dóbr pracowników, czy pracodawców?
Przedstawione wyżej rozważania wskazują, że potrzeba zapewnienia pracownikom
podstawowych dóbr i godziwego poziomu życia stanowi podstawę dla tworzenia wartości
samoistnych, na których opiera się system aksjologiczny praw pracy. Wniosek ten znajduje
oparcie w konstytucyjnym pojęciu społecznej gospodarki rynkowej. Pojęcie to zarazem
uniemożliwia wykluczenie kontekstu pracodawcy z analizowanego systemu wartości, chociaż
dążenie do maksymalizacji efektywności gospodarczej nie jest jedynym celem społecznej
gospodarki rynkowej, ani ustanawiania regulacji prawa pracy.
System wartości będący podstawą prawa pracy musi współcześnie uwzględniać
potrzeby wszystkich podmiotów, na których sytuację wpływa ta regulacja prawna.
Większość norm prawa pracy bezpośrednio kształtuje status prawny pracowników, jednak
pełny aksjologiczny kontekst ustanowienia tych norm powinien obejmować także ich wpływ
na możliwość zaspokojenia potrzeb innych podmiotów. Powstaje tu wiele kontrowersji
związanych z instrumentalną wartością regulacji prawnych, jako środków pośrednio
służących zapewnieniu realizacji dóbr określonych jako samoistne, przede wszystkim
związanych z pracownikami, ale także pracodawcami i innymi uczestnikami rynku pracy o
niepracowniczym statusie. Konieczne jest dokonywanie wielostopniowej, podbudowanej
instrumentalnie oceny, dotyczącej funkcji i dysfunkcji prawnej regulacji, w kontekście
realizacji dóbr związanych z podmiotami prawa pracy, których interesy nie są jednolite.
Wątek ocenny łączy się tu nierozerwalnie z nierozstrzygniętym aspektem poznawczym:
wątpliwości dotyczące prawnego kształtowania relacji między dążeniami poszczególnych
podmiotów prawa pracy w dużej mierze wynikają z empirycznej trudności szacowania
wpływu prawnej regulacji na procesy rynku pracy. Uwzględnienie wyżej przedstawionej
koncepcji kompleksowego, chociaż złożonego wartościowania prawnej regulacji wydaje się
jednak konieczne, gdyż jednoaspektowe oceny dokonywane z perspektywy jednej tylko grupy
społecznej mają charakter subiektywny i uzależniają działalność prawotwórczą od zmiennych
czynników ekonomicznych i politycznych pojawiających się ad hoc.
22