Zestawienie tradycyjnych i nowoczesnych koncepcji rozwoju

Zestawienie tradycyjnych i nowoczesnych koncepcji rozwoju tożsamości na
przykładzie wczesnej dorosłości
Putting together of traditional and modern concepts the forming of the identity on the
example of the early stage of adulthood
Streszczenie
Głównym celem tego artykułu jest przybliżenie problematyki
tożsamości. Opisano w nim zarówno tradycyjne jak i nowoczesne podejścia
do formowania się i rozwoju tego aspektu osobowości. Przedstawia na
podstawie wielu definicji czym jest tożsamość. Artykuł opisuje zmiany
zachodzące w obrębie tożsamości u osób będących w okresie wczesnej
dorosłości. Przybliżono przede wszystkim pionierskie podejście do rozwoju
tożsamości Eriksona, które zakładało jej rozwój na różnych etapach życia
jednostki. Następnie przedstawiono koncepcję Marcii, zakładającą
występowanie czterech statusów tożsamości. Na koniec przybliżono
najnowsze podejście do tej problematyki czyli dwucykliczny model
formowania się tożsamości, autorstwa Luyckx’a, Goossens’a i Soenens’a.
Sumary
The main goal of the article is to describe the issue of the identity
formation. Both traditional and modern paradigm of the identity formation
and development was described. The author, basing on many definitions of
the identity formation, is showing what is the center role of the identity
formation in young stage of the adulthood. First and foremost the article is
showing pioneering Erikson's theory of identity formation, which is
conceptualized identity development on the different stages of individual life.
After Erison`s theory, uthor described Marcia's Identity Status Paradigm,
which conceptualized four identity statuses. In the end the newest identity
formation paradigm, which conceptualizes identity formation in a more
dynamic, than Marcia's paradigm fashion, was described.
Twórcą terminu „tożsamość ego” był Erik H. Erikson, który wprowadzając to pojęcie
do psychologii sprawił, że stało się ono jednym z najczęściej badanych aspektów osobowości
człowieka (Brzezińska, Piotrowski, 2010a). Z racji tego, że tożsamością zajmowało się wielu
teoretyków, powstało wiele koncepcji odnośnie tego pojęcia, co niezwykle utrudnia
sprecyzowanie, czym jest tożsamość. Niektórzy z tych teoretyków uznali tożsamość za
składnik pojęcia Ja (Jarymowicz, 1984; Schlenker, 1982, 1983, za: Mandrosz-Wróblewska,
1988), inni natomiast jako składnik samowiedzy (Kozielecki, 1981, za: MandroszWróblewska, 1988). Jak pisze Mandrosz – Wróblewska (1988), wielu teoretyków koncentruje
się na indywidualnym lub społecznym aspekcie tożsamości. W pierwszym przypadku
tożsamość wiązano z doświadczaniem siebie jako kogoś wyjątkowego, natomiast w drugim z
problematyką identyfikacji i przynależności grupowej.
Te różne ujęcia teoretyczne mają wspólny element w postaci klasyfikacji kryteriów
tożsamości, którymi są: poczucie własnej spójności, ciągłości i odrębności (Mandrosz –
Wróblewska, 1988).
Schlenker definiuje tożsamość jako przekonanie na temat tego, kim jednostka w
swoim odczuciu jest i kim powinna być w percepcji innych ludzi. Innymi słowy, jest to
wiedza o człowieku, istotna z punktu widzenia społecznego funkcjonowania, a odnosząca się
do rzeczywistych a także przewidywanych lub wyobrażeniowych sytuacji (Schlenker, 1982,
1983, za: Mandrosz – Wróblewska, 1988) .
Malewska – Peyre z kolei podkreśla związki pomiędzy tożsamością osobistą i
społeczną w kontekście relacji jednostki z otoczeniem. W tym ujęciu tożsamość
psychospołeczna łączy zarówno doświadczenia z wzajemnych relacji jednostki z innymi
ludźmi oraz doświadczenia wynikające z pełnienia poszczególnych ról społecznych a także
przynależności grupowej (Malewska – Peyre, 1981, za: Mandrosz – Wróblewska, 1988).
W koncepcji Baumeistera tożsamość to przekonanie, że człowiek mimo zmieniających
się okoliczności i w różnych momentach swojego życia pozostaje taką samą osobą, bez
względu na to czy i kiedy okoliczności te uległy zmianie. Oczywiście nie bez znaczenia
pozostaje w tym przypadku zdolność odróżniania siebie od innych i zachowanie własnej
odrębności (Baumeister, 1982, za: Mandrosz – Wróblewska, 1988).
Jarymowicz identyfikuje tożsamość z charakterystycznymi właściwościami danego
człowieka, do których zalicza się wygląd, psychikę, typowe dla niego zachowanie w pewnych
sytuacjach, które umożliwiają odróżnienie danej jednostki od innych osób. Tożsamość
obejmuje również historię życia i doświadczenia życiowe, które są charakterystyczne tylko
dla danego człowieka (Jarymowicz, 1992, za: Piotrowski, 2013).
Do niedawna uważano, że okres wczesnej dorosłości charakteryzuje się, ogólnie rzecz
ujmując, osiąganiem bardziej stabilnej tożsamości, w porównaniu do wcześniejszych okresów
rozwojowych. Jednak wyniki badań (Waterman, 1999; Bosma, Kunen, 2001, za: Brzezińska,
Piotrowski, 2009), wskazują, że w związku z koniecznością podejmowania przez jednostkę
nowych ról i zadań, typowych dla tego okresu życia tj. bliskie związki, małżeństwo,
rodzicielstwo, zmiana miejsca zamieszkania czy zmiana miejsca pracy, intensywny proces
kształtowania i przekształcania tożsamości trwa nadal po okresie adolescencji. Okazuje się
bowiem, że nie ma takiego etapu życia, w którym tożsamość nie podlega przekształceniom.
Może ona być modyfikowana lub też ulec rozpadowi pod wpływem traumatycznych przeżyć,
a następnie zostać ponownie ukształtowana (Oleś, 2008; Batory 2008, za: Brzezińska,
Piotrowski, 2009). Formowanie się tożsamości przebiega jednak w kilku obszarach. Jednym z
takich obszarów są intymne związki interpersonalne, na co wskazywał m. in Erikson (1950,
za: Klimstra, Luyckx, Branje., Teppers, Goossens, Meeus, 2013).
Sam Erikson definiował tożsamość jako poczucie unikatowości samego siebie, będąc
jednocześnie silnie zintegrowanym z otoczeniem, w którym jednostka pełni określoną rolę
(Mandrosz – Wróblewska, 1988). W swojej pracy Erikson (2004) zwraca uwagę na fakt, że
tożsamość obejmuje związki człowieka z niepowtarzalnymi wartościami, które zostały
stworzone przez jedyną w swoim rodzaju historię narodu.
Określanie tożsamości, według tej koncepcji, dokonuje się na drodze nowych
wyzwań, które wymagają od jednostki zwiększonego wysiłku podczas ich pokonywania.
Proces ten jest uzależniony od sposobu i skutków przejścia wcześniejszych przemian
rozwojowych, które rzutują na wszystkie przyszłe wyzwania i kryzysy (Oleś, 2012a).
Koncepcja ta opiera się na założeniu, że życie człowieka cechuje ciągłość, a zdobyte w
trakcie rozwoju doświadczenia rzutują na obecne życie. Stopień takiego oddziaływania jest
uzależniony od tego, jak wcześnie w życiu człowieka doświadczenia te miały miejsce (Oleś,
2012a). Koncepcja Eriksona zakłada rozwój tożsamości w różnych okresach życia,
przechodząc od stadium podstawowej ufności poprzez stadium autonomii, inicjatywy i
przedsiębiorczości aż do stadium intymności i produktywności a kończąc na stadium
integracji (Rostowski, 2001). Zgodnie więc ze stanowiskiem Eriksona, kształtowanie się
tożsamości przebiega nie tylko w okresie dziecięcym czy adolescencji – choć w tym okresie
zachodzące przemiany mają najbardziej dynamiczny charakter - ale również w późniejszych
okresach, w tym w okresie wczesnej dorosłości (Smolak, 1993, za: Rostowski, 2001).
Wczesna dorosłość wiąże się z rozwojem tożsamości poprzez rozwiązanie kryzysu
intymność – izolacja (Oleś, 2012a). Przypadające na ten okres życia zadania rozwojowe
dotyczą założenia rodziny, co nie byłoby możliwe bez określenia, kim się jest, co w życiu jest
ważne i co można zaoferować innej osobie (Oleś, 2012a). Intymność dotyczy głownie jakości
relacji jednostki z innymi, otwartości, wzajemnego zaufania i obejmuje zdolność do
angażowania się w trwałe związki. Jednak taka bliska więź z innymi nie byłaby możliwa bez
poczucia bliskości i umiejętności komunikowania się z partnerem, co jest podstawą zarówno
małżeństw jak i bliskich przyjaźni (Orlofsky, 1993, za: Rostowski, 2001).
Rostowski (2001) pisze, że ukształtowanie się statusów tożsamości ma ogromny
wpływ na przebieg rozwoju psychospołecznego, zwłaszcza w okresie wczesnej dorosłości.
Jeden z głównych badaczy stadium szóstego, tj. intymności lub izolacji, Orlofsky zróżnicował
intymność na cztery statusy: intymność, przedintymność, pseudointymność oraz izolację.
Związek oparty na intymności, daje osobie dorosłej możliwość zespolenia swoich statusów
tożsamości ze statusami tożsamości innego człowieka. Tylko w takiej sytuacji, młodzi dorośli
mają szansę nauczyć się, jak angażować siebie w związek z inną osobą, jak dla dobra związku
należy się poświęcać czy też pracować nad kompromisami, tak aby utrzymanie takiego
związku było możliwe. Młodzi, którzy z pozytywnym skutkiem rozwiążą kryzys potrzeby
intymności i izolacji, rozwijają więc zdolność do miłości (Erikson, Hall, 1983; Clarke –
Stewart i in. 1988, za Rostowski, 2001).
Erikson (2004) wskazywał, że w okresie wczesnej dorosłości intymność lub bliskość
oraz dzielenie się z innymi jest główną siłą stadium tożsamości w tym wieku, natomiast
izolacja jest źródłem patologii. Erikson wierzył, że intymność pomiędzy dwojgiem ludzi jako
parą jest możliwa jedynie w sytuacji, jeżeli każde z nich rozwinie silne poczucie tożsamości
odseparowanej. Niestety wiele par pobiera się w bardzo młodym wieku, zanim osiągną taką
dojrzałość. Dylematem jest jednak, czy dwójce osób sprawia trudność dojrzewanie w trakcie
wspólnego życia, zanim nie osiągnęli dojrzałości żyjąc w pojedynkę. Na trudność taką
wskazywałaby jednak duża liczba rozwodów par, które wzięły ślub jako bardzo młode i
niedojrzałe osoby. Młodzi dorośli często nie osiągnęli bowiem dojrzałości. Niektóre osoby są
zdolne do osiągnięcia dojrzałości przed wczesnymi latami dwudziestymi, wiele innych nie
jest w stanie dojrzeć przed ukończeniem trzydziestego roku życia, a niektórzy nigdy nie
osiągają w pełni dojrzałej tożsamości (Fleming, 2004). Wyniki badań empirycznych (Marcia,
1993; Waterman, 1993, za: Rostowski, 2001) wskazują także, że osiągnięcie pozytywnego
statusu tożsamości osobowej, zanim będą możliwe zachowania związane z intymnością, jest
niezbędne w przypadku mężczyzn. U kobiet natomiast osiąganie statusu tożsamości może
współwystępować wraz z kształtowaniem się intymności. Wojciechowska (2005) uważa, że w
przypadku mężczyzn poszukiwanie własnej tożsamości przed wejściem w związki intymne
może się nadmiernie przedłużać, co skutkuje niezdolnością do nawiązania relacji intymnej.
Natomiast w przypadku kobiet, jeżeli nie osiągną tożsamości osobistej przed wejściem w
związek, budowanie tożsamości może się odbywać na bazie relacji pseudointymnej. W relacji
takiej kobieta czuje się zależna od męża, jest niepewna swojej wartości, definiuje siebie
przede wszystkim przez małżeństwo.
Erikson pisał o tożsamości w ujęciu klinicznym, jednak jego teoria pozbawiona jest
precyzji i detali. Podejście Marcii (1966, za: Luyckx, Schwartz, Berzonsky, Soenens,
Vansteenkiste, Smits, Goossens, 2008) było jednym z pierwszych modeli, które
operacjonalizowały niektóre idee Eriksona. Podejście to bazowało głównie na wymiarach
eksploracji oraz podejmowania zobowiązań, zatem badacz ten koncentrował się głównie na
procesie podejmowania decyzji, który był behawioralnym markerem procesu formowania się
tożsamości. Poprzez skrzyżowanie tych dwóch wymiarów, Marcia wyróżnił cztery typy
statusów tożsamości:




osiągnięta – wysoki poziom podejmowania zobowiązań oraz eksploracji,
nadana - niska eksploracja, wysokie podejmowanie zobowiązań,
moratoryjna – wysoka eksploracja, niskie podejmowanie zobowiązań,
rozproszona – niskie podejmowanie zobowiązań i mała systematyczna eksploracja.
Badacz ten był również zdania, że tożsamość osiągnięta jest najbardziej dojrzałym
rozwojowo statusem tożsamości, natomiast rozproszenie najmniej dojrzałym, jednak wielu
innych badaczy zgadza się, że nie ma jednego normatywnego wzorca rozwoju tożsamości,
który ukazywałby progres (lub regres) jednostek (van Hoof, 1999, za: Luyckx, Schwartz,
Berzonsky, Soenens, Vansteenkiste, Smits, Goossens, 2008). Metaanaliza danych z badań
empirycznych z 1966-2005 nad rozwojem tożsamości w okresie adolescencji i wczesnej
dorosłości, jakiej dokonali Kroger, Martinussen, Marcia (2010) wykazała, że wiele osób w
okresie wczesnej dorosłości nie ma jeszcze tożsamości osiągniętej. Średnia proporcja
moratorium wzrasta do roku 19., a następnie sukcesywnie spada. Średnia proporcja
tożsamości osiągniętej rosła przez całą późną fazę adolescencji oraz wczesną dorosłość.
Tożsamość przejęta oraz rozproszona zmniejszały się w okresie późnych lat szkoły średniej,
jednak w późnej adolescencji i wczesnej dorosłości wykazywały fluktuację.
Luyckx oraz współpracownicy (2008) podkreślają, że pomimo tego, iż model Marcii
był popularny przez 40 lat i przyczynił się do rozwoju około 500 teoretycznych i
empirycznych publikacji, został również poddany krytyce. Niektórzy wskazywali, że
podejście to jest generalnie wąskie (Cote, Levine, 1988; van Hoff, 1999, za: Luyckx,
Schwartz, Berzonsky, Soenens, Vansteenkiste, Smits, Goossens, 2008). Inni natomiast
podejmowali próby rozszerzenia pracy Marcii poprzez wprowadzenie bardziej dynamicznego
poglądu na formowanie się tożsamości (Bosma, Kunnen, 2001; Meeus, 1996, za: Luyckx,
Schwartz, Berzonsky, Soenens, Vansteenkiste, Smits, Goossens, 2008).
W jednym z ostatnich podejść do statusów tożsamości Luyckx, Goossens i Soenens
(2006) zróżnicowali eksplorację jak i podejmowanie zobowiązań w dwa oddzielne wymiary.
Eksploracja wszerz oraz podejmowanie zobowiązań reprezentują wymiary proponowane
przez Marcię, jak też modyfikacje tego podejścia proponowane przez innych badaczy.
Eksploracja w głąb oraz identyfikacja ze zobowiązaniami reprezentują wymiary, poprzez
które istniejące zobowiązania są reewaluowane. Eksploracja wszerz została zdefiniowana
jako stopnień, w którym dorastający szuka różnych alternatyw z poszanowaniem dla swoich
celów, wartości i przekonań, zanim podejmie zobowiązania. Eksploracja jednak występuje
tutaj również w wymiarze w głąb istniejących już zobowiązań i wyborów. Eksploracja w głąb
następuje do momentu, aż zobowiązania jednostki osiągną stopień, który jest zgodny z jej
indywidualnymi standardami. Podejmowanie zobowiązań zostało zdefiniowane w taki sam
sposób, jak wymiar zobowiązań Marcii – jest to stopień, w jakim adolescent poczynił wybory
w obszarze ważnych dla tożsamości tematów. Luyckx i współpracownicy argumentowali, że
równie ważny jest stopień, w jakim dorastająca osoba czuje się przekonana co do swoich
wyborów, może się z nimi zidentyfikować oraz zinternalizować je.
Marcia był zdania, że eksploracja jest typowa dla okresu dorastania, a zobowiązanie
następuje w późniejszych latach. Luyckx i współpracownicy opracowali natomiast model
dwucykliczny, w którym eksploracja i zobowiązania są procesami współzależnymi i
występują razem na każdym etapie życia, przyjmując jednak coraz wyższy jakościowo
poziom. W efekcie jednostka osiąga dojrzałą tożsamość. Dojrzała tożsamość charakteryzuje
się zróżnicowanym i bogatym doświadczeniem oraz dojrzałym podejmowaniem decyzji a
także gotowością do ponoszenia konsekwencji swoich wyborów. Formowanie się tożsamości
Luyckx, Goossenes i Soenens (2006) zaprezentowali w Modelu Podwójnego Cyklu
Formowania Się Tożsamości.
W cyklu pierwszym (formowanie się zobowiązań) występuje eksploracja wszerz oraz
podejmowanie zobowiązań – jest to zgodne z ujęciem Marcii. W drugim cyklu (ewaluacja
zobowiązań) występuje eksploracja w głąb oraz identyfikacja z podjętymi zobowiązaniami.
Cykle te przeplatają się w procesie formowania tożsamości, co zilustrowano na wykresie 1.
Cykl formowania zobowiązania (I)
Cykl ewaluacji zobowiązania (II)
pozytywna korelacja
Eksploracja „wszerz”
Eksploracja „w głąb”
negatywna korelacja
pozytywna korelacja
pozytywna korelacja
Podejmowanie
zobowiązania
Wykres 1. Model Podwójnego Cyklu Formowania Się Tożsamości
Identyfikacja z
zobowiązaniem
Źródło: Brzezińska, Piotrowski, 2010, s. 69.
Model ten zakłada, że nie można wyróżnić odrębnych faz rozwoju tożsamości, jednak
w pewnych okresach życia dominować mogą odmienne procesy. Eksploracja jest najbardziej
charakterystyczna dla dorastania oraz wczesnej dorosłości. Zobowiązanie może natomiast
dominować przede wszystkim w okresie wczesnej i średniej dorosłości (Luyckx, Goossenes i
Soenens 2006). Również w swoich badaniach prowadzonych na młodych osobach dorosłych
(w okresie studiów) Luyckx i współpracownicy (2010) udowodnili, że okres wczesnej
dorosłości charakteryzuje się nasileniem eksploracji w głąb oraz wszerz a także narastającym
podejmowaniem zobowiązań. Związane jest to z wolnością w eksploracji różnych opcji, które
dostępne są w społeczeństwach zachodnich (Arnett, 2004, za:
Luyckx, Schwartz, Soenens,
Vansteenkiste, Goossens, 2010). Również badania prowadzone w tym paradygmacie w Polsce
wykazały, że młodzi dorośli w okresie studiów, w porównaniu do adolescentów,
charakteryzują się większym poziomem eksploracji wszerz oraz wyższym podejmowaniem
zobowiązań (Brzezińska, Piotrowski, 2010b).
Luyckx i współpracownicy (2008) w swoich dalszych pracach skupili się na
wyodrębnieniu trzeciego wymiaru eksploracji, który nazwali eksploracją ruminacyjną. Jest to
dezadaptacyjna forma eksploracji, która polega na zatrzymaniu się w procesie eksploracji,
przeszukiwaniu wciąż na nowo otaczającego środowiska i nieumiejętności dokonywania
zobowiązań. Na taki proces narażone są szczególnie osoby, które nie posiadają odpowiednich
cech osobowości lub wsparcia od innych osób, a narażone są na samodzielne radzenie sobie z
wieloznaczną rzeczywistością.
Wchodząc w związek partnerski każda jednostka określa swoją tożsamość poprzez ten
związek. W tym obszarze zobowiązania odnoszą się do traktowania związku jako jednego z
centralnych obszarów życia, eksploracja w głąb dotyczy refleksji nad związkiem bez
kwestionowania go, a rozważania dotyczą wątpliwości odnośnie związku i brania pod uwagę
alternatywnych partnerów. Klimstra i inn. (Klimstra, Luyckx, Branje, Teppers, Goossens,
Meeus, 2013) wskazują, że obszar relacji intymnych jest istotny dla tożsamości, jednak jest
także relatywnie mało poznany i nie budził do tej pory dużego zainteresowania wśród
badaczy.
Jeffrey Jensen Arnett, który był twórcą teorii wyłaniającej się dojrzałości stwierdził, że
w związku z dokonującymi się przemianami cywilizacyjnymi w społeczeństwach
rozwiniętych jak i rozwijających się, można wyróżnić nową, wcześniej nie występującą fazę
w rozwoju. Faza ta występuje pomiędzy okresem adolescencji a wczesnej dorosłości i
charakteryzuje się przedłużaniem fazy moratorium i odroczeniem podejmowania zobowiązań,
co skutkuje odroczeniem uformowania się tożsamości (Arnett, 2000, za: Brzezińska,
Piotrowski, 2009). Arnett stwierdził, że okres pomiędzy 18. a 30. rokiem życia, to czas
głębokich zmian u młodych ludzi. Na tym etapie życia działania jednostki dotyczą
uzupełniania wykształcenia i zdobywania pierwszych doświadczeń zawodowych. Dopiero
pod koniec trzeciej dekady życia większość z młodych ludzi precyzuje swoje cele życiowe i
podejmuje decyzje odnośnie sposobów ich realizacji, a także decyzje mające wpływ na dalsze
życie (Arnett, 2000, za: Brzezińska, Piotrowski, 2009). Rozwój tożsamości
w okresie
dorosłości wiąże się więc przede wszystkim z celami, jakie stawia sobie młody dorosły oraz
późniejszą realizacją tych sprecyzowanych celów. Cele te najczęściej powiązane są z
zadaniami rozwojowymi, typowymi dla danego okresu życia (Pulkkinen, Nurmi, Kokko,
2002, za: Brzezińska, Piotrowski, 2009).
W podejściu procesualnym do formowania się tożsamości (Blasi, Globis, 1995;
Meeus, Iedema, Maassen, 2002; Vleioras, Bosma, 2005, za: Oleś, 2012a) zaznacza się fakt, że
kryzys tożsamości może trwać dłużej, niż tylko w okresie adolescencji. Związane jest to z
wydłużaniem się edukacji oraz przygotowywaniem do wchodzenia w role typowe dla okresu
dorosłości. Sam fakt wypracowania tożsamości u progu dorosłego życia nie wyklucza
pojawienia się problemów tożsamościowych w toku dorosłego życia, a nawet pojawienia się
zmian regresywnych. Ujęcie procesualne dokładniej oddaje proces kształtowania się
tożsamości, niż model zaproponowany przez Marcię. Związane jest to głównie ze zmianami
zachodzącymi w społeczeństwie, które prowadzą do zmienności karier, niestabilnych
związków, elastyczności w adaptacji do otoczenia i zmieniających się warunków.
Współcześnie coraz częściej można spotkać się z modułową koncepcją samowiedzy, w której
zawartych jest kilka sposobów realizacji siebie, w zależności od kontekstu społecznego
(Campbell, Lavallee, 1993; Showers, 1992; Trzebińska, 1998, za: Oleś, 2012a). Zmiany
życiowe niosą za sobą konieczność rekonstruowania tożsamości osobistej i społecznej. Z
drugiej strony przemiany tożsamości mogą nieść za sobą dokonywanie zmiany w życiu.
Przedefiniowanie tożsamości może być wynikiem m. in.:

zdarzeń losowych, które niosą ze sobą diametralną zmianę całej sytuacji życiowej


(choroba, zdrada, utrata majątku, utrata pracy),
zmian rozwojowych – które dotyczą głównie osób starszych,
bezpośrednich skutków zmian związanych z wiekiem – co również dotyczy w
główniej mierze osób starszych (za wyjątkiem kumulacji żałoby w przypadku utraty
bliskich osób) (Oleś, 2012a).
Bibliografia
Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010a). Formowanie się tożsamości a poczucie dorosłości i
gotowość do tworzenia bliskich związków. Czasopismo Psychologiczne, 16, 2, 265-274.
Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010b). Polska adaptacja Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości
(DIDS). Polskie Forum Psychologiczne, 15(1), 66-84.
Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2009). Diagnoza statusów tożsamości w okresie adolescencji,
wyłaniającej się dorosłości i dorosłości za pomocą Skali wymiarów rozwoju tożsamości
(DIDS). Przegląd psychologiczny, 47, 93 – 109.
Erikson, E. (2004). Tożsamość a cykl życia. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka
``Fleming, J. S. (2004). Psychological perspectives on human development. Źródło URL
<<http://swppr.org/Textbook/Contents.html>>.
Klimstra, T. A., Luycks, K., Branje., S., Teppers, E., Goossens, L., Meeus, W. H. J. (2013).
Personality traits, interpersonal identity and relationship stability: longitudal linkages in late
adolescence and young adulthood. Youth Adolescence, 42, 1661-1673.
Kroger, J., Martinussen, M., Marcia, J. E. (2010). Identity status change during adolescence and
young adulthood: a meta-analysis. Journal of Adolescence, 33(5), 683-698.
Luyckx, K., Goossens, L., Soenens, B. (2006). A development contextual perspective on identity
construction in emerging adulthood: Change dynamics in commitment formation and
commitment evaluation. Developmental Psychology, 42(2), 366-380.
Luyckx, K., Schwartz, S. J., Berzonsky, M. D., Soenens, B., Vansteenkiste, M., Smits, I.,
Goossens, L. (2008). Capturing ruminative exploration: Extending the four-dimensional
model of identity formation in late adolescence. Journal of Research in Personality, 42, 5882.
Luyckx, K., Schwartz, S. J., Soenens, B., Vansteenkiste, M., Goossens, L. (2010). The path from
identity commitments to adjustment: motivational underpinnings and mediating mechanisms.
Journal of Counseling and Development, 88, 52-60.
Mandrosz – Wróblewska, J. (1988). Tożsamość i niespójność Ja a poszukiwanie własnej
odrębności. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Oleś, P. K. (2012a). Psychologia człowieka dorosłego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Piotrowski, K. (2013). Tożsamość osobista w okresie wkraczania w dorosłość. Sytuacja młodych
osób z ruchowym ograniczeniem sprawności i ich sprawnych rówieśników. Wielichowo: TIPI.
Rostowski, J. (2001). Rola statusów tożsamości w rozwoju jednostki. [W:] B. Kaczmarek; K.
Markiewicz; S. Orzechowski (red.) Nowe wyzwania w rozwoju człowieka (s. 161 – 170).
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej.
Wojciechowska, J. (2005). Okres wczesnej dorosłości. Jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać? [W:]
Brzezińska, I. A. (red.) Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia