Artykuł - Czasopismo Psychologia Społeczna

Psychologia Spo eczna
2013 tom 8 3 (26) 262–276
ISSN 1896-1800
Hu!tawka emocjonalna:
konsekwencje afektywne wzbudzania emocji
o kontrastowych znakach
Wojciech B aszczak
Uniwersytet Marii Curie-Sk odowskiej, Instytut Psychologii
Celem artyku u jest prezentacja danych na temat konsekwencji afektywnych pojawiaj"cych si# po prze$yciu hu!tawki emocjonalnej, która polega na wzbudzaniu emocji o kontrastowych znakach. Hipoteza
g ówna przewidywa a ró$nice w stanie emocjonalnym podmiotu po indukowaniu emocji o ró$nym znaku.
Zmienn" niezale$n" by znak wzbudzanych emocji (5: brak vs. pozytywne vs. negatywne vs. pozytywne
nast!pnie negatywne vs. negatywne nast!pnie pozytywne). Zmienn" zale$n" by stan emocjonalny podmiotu. Wska%nikami by y obserwacyjne dane o ekspresji emocji oraz subiektywnie do!wiadczany poziom
afektu pozytywnego i negatywnego. Przeprowadzono eksperyment laboratoryjny, w którym przebadano
150 osób (75 kobiet i 75 m#$czyzn). W sytuacji wzbudzania emocji o kontrastowych znakach uzyskano
obraz wyników podobny do wyników w grupie, w której nie indukowano emocji, tj. wy$szy poziom afektu
pozytywnego ni$ negatywnego. Uzyskane wyniki interpretowane s" w terminach modelu dynamiki afektu,
modelu przestrzeni ewaluatywnej oraz teorii transferu pobudzenia.
S owa kluczowe: dynamika emocji, hu"tawka emocjonalna, konsekwencje afektywne
WPROWADZENIE
W dotychczasowych badaniach po!wi#conych zagadnieniu hu!tawki emocjonalnej uwaga badaczy by a skoncentrowana g ównie na rozpoznaniu skutków i mechanizmu psychologicznego nag ego wycofania wcze!niej
wzbudzonej emocji. W artykule zostanie przedstawione
badanie, które dotyczy konsekwencji afektywnych hu!tawki emocjonalnej polegaj"cej na indukowaniu emocji
o kontrastowych znakach. Opisywana problematyka jest
umiejscawiana w obszarze zainteresowa& psychologii
wp ywu spo ecznego. Wydaje si# by' równie$ wa$na
dla bada& podstawowych z zakresu psychologii emocji.
W odniesieniu do tej ostatniej hu!tawka emocjonalna
wpisuje si# w coraz cz#!ciej rozwa$ane zagadnienia dynamiki emocji (Doli&ski, B aszczak, 2011).
Zdecydowana wi#kszo!' bada& prowadzonych w tym
obszarze koncentruje si# na problematyce ró$nic
Wojciech B aszczak, Uniwersytet Marii Curie-Sk odowskiej, Instytut Psychologii Pl. Litewski 5, 20–080 Lublin,
e–mail: [email protected]
Artyku Þnansowany z grantu MNiSW nr N N106 095836 Dynamika
emocji a funkcjonowanie podmiotu.
indywidualnych w czasowej charakterystyce do!wiadcze& emocjonalnych podmiotu (np. Kuppens, Stoutem,
Mesquita, 2009; Verduyn, Delvaux, Van Coillie, Tuerlinckx, Van Mechelen, 2009). Opisywane zagadnienia
dotycz" g ównie tzw. tonicznych (powolnych) zmian
w przebiegu afektu, które w wi#kszo!ci przypadków s"
pochodn" regulacji na poziomie mechanizmów biologicznych i psychologicznych (B aszczak, 2011). W odró$nieniu od nich hu!tawka emocjonalna polega na nag ym
zak óceniu naturalnej dynamiki emocji przez czynniki
zewn#trzne (Doli&ski, 1997). S" to tzw. fazowe (szybkie)
zmiany emocji.
Badania nad hu!tawk" emocji mog" przybli$y' nas do
lepszego rozumienia problematyki: (1) dynamiki afektu, emocji, nastroju (np. Kuppens, Oravecz, Tuerlinckx,
2010; Marsza -Wi!niewska, Nowicka, 2011); (2) ambiwalentnych, mieszanych emocji (Larsen, 2007; Larsen,
McGraw, 2011); (3) interakcji systemu afektu pozytywnego i negatywnego (Cacioppo, Berntson, 1994). W odniesieniu do problematyki wp ywu spo ecznego, badania nad hu!tawk" emocjonaln" (Doli&ski, 2005, 2007;
Doli&ski, Nawrat, 1994) – która mo$e polega' na nag ym
262
Copyright 2013 Psychologia Spo eczna
HU(TAWKA EMOCJONALNA: KONSEKWENCJE AFEKTYWNE WZBUDZANIA EMOCJI…
wycofaniu wcze!niej wzbudzonej emocji lub indukowaniu emocji o kontrastowych znakach (Nawrat, Doli&ski,
2007) – przybli$aj" nas do rozpoznania mechanizmu psychologicznego opisywanej techniki.
W pierwszej cz#!ci artyku u zostanie opisany aktualny
stan wiedzy na temat hu!tawki emocjonalnej, która polega na nag ym wycofaniu wzbudzonej emocji. Nast#pnie
przedstawiony zostanie eksperyment laboratoryjny, który dotyczy do!wiadczanych przez podmiot konsekwencji afektywnych po wzbudzeniu emocji o kontrastowych
znakach, tj. nagle indukowanych emocji negatywnych,
a nast#pnie pozytywnych lub te$ emocji pozytywnych,
a nast#pnie negatywnych.
HU
TAWKA EMOCJONALNA
Hu!tawka emocjonalna obejmuje grup# narz#dzi wp ywu spo ecznego, które bazuj" na nag ej zmianie przebiegu emocji. Pierwotnie termin ten dotyczy techniki, któr"
nazwano strach–ulga (fear-then-relief; Doli&ski, Nawrat,
1994), nast#pnie obj" swoim zakresem procedury nag ego wycofania emocji pozytywnych i wzbudzania emocji
o kontrastowych znakach (Doli&ski, 2007).
Nag!e wycofanie emocji
W serii eksperymentów naturalnych i laboratoryjnych
wykazano, $e uleg o!' osób badanych (wska%nikiem
by a cz#sto!' spe niania pro!by) wzrasta w sytuacji:
(1) nag ego wycofania informacji o zagro$eniu (technika fear-then-relief; Doli&ski, Nawrat, 1994); (2) nag ego
wycofania afektu pozytywnego i negatywnego (Doli&ski,
1997; Nawrat, Doli&ski, 2002). Najwi#ksza liczba przeprowadzonych bada& dotyczy a sytuacji nag ego wycofania strachu, st"d te$ najlepiej opisany jest mechanizm
psychologiczny odnosz"cy si# do tej emocji.
Wykazano, $e po wycofaniu informacji o zagro$eniu
dochodzi do ograniczenia zasobów poznawczych podmiotu (Doli&ski, Ciszek, Godlewski, Zawadzki, 2001,
2002). W jednym z bada& zarejestrowano pogorszenie
funkcji percepcyjnych (szybko!' rozpoznawania ekspresji emocji) w grupie, w której nagle wycofywano strach,
w porównaniu do grupy, w której indukowano strach,
i grupy kontrolnej. Podobnie w kolejnym eksperymencie
okaza o si#, $e umiej#tno!' rozwi"zywania prostych zada& arytmetycznych pogarsza si# w grupie, w której nagle
wycofywano zagro$enie, w porównaniu do grupy, w której indukowano strach, i grupy kontrolnej.
Na podstawie uzyskanych danych mo$na sformu owa'
ogólny wniosek, $e nag e wycofanie strachu prowadzi do
uleg o!ci (czasami bezreßeksyjnej; por. (piewak, 2002,
2005). Owa uleg o!' jest prawdopodobnie konsekwencj"
ograniczonych zasobów poznawczych podmiotu. Pojawia
263
si# jednak pytanie, dlaczego dochodzi do dezorganizacji
funkcjonowania poznawczego? Mo$na tutaj formu owa'
dwie g ówne hipotezy interpretacyjne. Jedna z nich – pojawiaj"ca si# najcz#!ciej – odwo uje si# do czynników
poznawczych, druga – zapomniana – odwo uje si# do
czynników afektywnych.
Zgodnie z hipotez", która odwo uje si# do czynników
poznawczych, zasoby poznawcze s" uszczuplone w wyniku zaanga$owania si# podmiotu w zrozumienie tego, co
si# zdarzy o (my!lenie retrospektywne), lub co mog oby
by si# zdarzy' (my!lenie kontrfaktyczne), czyli reinterpretacj# poznawcz" zaistnia ej sytuacji (Zawadzki, 2006).
Podsumowuj"c, zasoby poznawcze s" ograniczane w wyniku wydatkowania ich na procesy afektywnej regulacji.
Zgodnie z hipotez", która odwo uje si# do czynników
afektywnych, pogorszenie funkcjonowania poznawczego
mo$e by' konsekwencj" do!wiadczania specyÞcznego
stanu ulgi. Je$eli nag e wycofanie informacji o zagro$eniu prowadzi do ulgi, a stan ten powi"zany jest z „lenistwem” poznawczym (o czym w nast#pnym podrozdziale), to konsekwencj" tego mo$e by' uleg o!' rejestrowana po nag ym wycofaniu strachu (Doli&ski, 2005, 2007).
St"d te$ przypuszczenie, $e w sytuacji do!wiadczania
ulgi, gdy podmiot jest motywowany do tego, by my!le'
(np. du$e koszty zwi"zane ze spe nieniem pro!by; por.
Langer, Blank, Chanowitz, 1978), mo$e funkcjonowa'
reßeksyjnie. Je!li przyjmiemy, $e sytuacji hu!tawki emocjonalnej nie towarzysz" inne techniki wp ywu spo ecznego (Rafaeli, Sutton, 1991) i nie s" to silne, d ugotrwa e
oddzia ywania po "czone ze stanami wyczerpania Þzycznego (np. Baron, 2000), to mamy raczej do czynienia
z „lenistwem poznawczym”, a nie z deÞcytem o pod o$u
poznawczym. Powy$sze stwierdzenia nale$y traktowa'
jako hipotezy, które wymagaj" weryÞkacji empirycznej.
Konsekwencje afektywne nag!ego wycofania emocji
Przyjmuj"c, $e procesy emocjonalne maj" pierwsze&stwo w przetwarzaniu informacji (Zajonc, 1985), jak równie$ bior"c pod uwag# fakt, $e badane zjawisko polega na
indukowaniu stanu emocjonalnego, warto zastanowi' si#
d u$ej nad afektywnymi konsekwencjami, które pojawiaj" si# po nag ym wycofaniu wzbudzanej emocji. W badaniach nad hu!tawk" emocjonaln" analizowano g ównie efekty wycofania informacji o zagro$eniu. W wyniku
nag ego wycofania strachu pojawia si# specyÞczny stan
emocjonalny, który opisywany jest jako ulga, st"d te$
nazwa techniki strach–ulga (fear-then-relief; Doli&ski,
Nawrat, 1998). W prowadzonych badaniach dokonywano
pomiaru stanu afektywnego przy pomocy metod samoopisowych (np. Kwestionariusz l!ku jako stanu, PANAS).
Okazywa o si# zazwyczaj, $e poziom l#ku jest wy$szy
264
WOJCIECH B)ASZCZAK
w grupie, w której wzbudzano zagro$enie, w porównaniu
do grupy, w której znika o zewn#trzne uzasadnienie prze$ywania strachu (wycofanie emocji) i grupy kontrolnej.
Nie odnotowywano zmian na poziomie wska%ników pozytywnego afektu (B aszczak, Koterski, Doli&ski, 2003;
Doli&ski, Nawrat, 1998). St"d wniosek, $e uleg o!' osób
badanych nie jest konsekwencj" prze$ywania negatywnych emocji, ale ulgi.
Obraz ulgi wy aniaj"cy si# z bada& nad hu!tawk" emocjonaln" (prowadzonych w procedurze wycofania informacji o zagro$eniu) wydaje si# by' zgodny z przedstawionymi poni$ej danymi, które sugeruj" wy$szy poziom
afektu pozytywnego i ni$szy poziom afektu negatywnego (podobnie jak w grupie kontrolnej), przynajmniej
w sytuacji, gdy podmiot nie do!wiadcza bardzo silnych
negatywnych emocji (por. Larsen, Hemenover, Norris,
Cacioppo, 2004). Literatura przedmiotu podaje, $e ulga
jest powi"zana z aktywno!ci" systemu unikania (Carver,
Scheier, 1990; por. Corr, 2009). Charakteryzuje si# j" jako
pozytywn" emocj#, która pojawia si# w sytuacji unikni#cia lub usuni#cia zagro$enia (Carver, 2004, 2009; Frijda,
2001; Jarymowicz, Imbir, 2010). Polega na przywróceniu homeostazy, czego skutkiem jest z agodzenie negatywnych dozna&, uspokojenie, zrelaksowanie oraz brak
motywacji do dzia ania, co na poziomie ekspresyjnym
przejawia si# westchnieniami (Roseman, Evdokas, 2004).
Ulga ró$ni si# od emocji pojawiaj"cych si# w wyniku
aktywno!ci systemu d"$enia tym, $e jest stanem dezaktywacji, który raczej uwalnia ni$ anga$uje podmiot, nie
nale$y go równie$ wi"za' z wysokim poziomem zasobów
energetycznych (Carver, 2004, 2009). Stan ulgi powi"zany jest z ograniczonymi zasobami poznawczymi, na co
wskazuj" badania nad hu!tawk" emocjonaln" (Doli&ski
i in., 2001, 2002) czy te$ badania, w których pokazano, $e
ulga powi"zana jest z mniejsz" kreatywno!ci" (Baas, De
Dreu, Nijstad, 2011).
Dodatkowo dane neurobiologiczne uzupe niaj" dane
psychologiczne, wskazuj"c, $e ulga jest stanem pozytywnym. Wspieraj" tym samym interpretacj# hu!tawki
emocjonalnej w terminach teorii procesów przeciwstawnych (Solomon, 1980). Badania z wykorzystaniem
fMRI sugeruj", $e do!wiadczanie ulgi (np. w bólu) jest
powi"zane z aktywno!ci" uk adu nagrody (Seymour i in.,
2005). Tak jak w przypadku do!wiadczania pozytywnych
wzmocnie&, rejestrowano tutaj aktywno!' cia a migdaowatego (amygdala) i !ródmózgowia (mesencephalon).
Dodatkowo odnotowano przeciwne do sygna ów awersyjnych pobudzenia w okolicy kory oczodo owo-czo owej (orbitofrontal cortex) i przedniej cz#!ci zakr#tu obr#czy (anterior cingulate cortex). W innych badaniach
wykazano, $e ulga nie polega tylko na zmniejszaniu
intensywno!ci negatywnych emocji (bólu), ale powi"zana jest tak$e z pozytywnymi stanami emocjonalnymi
(Leknes i in., 2008). Odnotowuje si# jednak pewne ró$nice w aktywacji struktur o!rodkowego uk adu nerwowego
w przypadku do!wiadczania ulgi i przyjemno!ci (Leknes
i in., 2011). Zarówno ulga, jak i przyjemno!' aktywowa y
struktury zaliczane do uk adu nagrody, tj. brzuszno-przy!rodkow" kor# przedczo ow" (ventromedial prefrontal
cortex), ale przyjemno!' wynikaj"ca z ulgi (niespe nienia negatywnych oczekiwa&) powi"zana by a dodatkowo
z aktywno!ci" j"dra pó le$"cego (nucleus accumbens) aktywnego w sytuacji nieoczekiwanej nagrody.
Przegl"d danych w odniesieniu do aktywno!ci autonomicznego uk adu nerwowego w sytuacji do!wiadczania
ulgi (Kreibig, 2010) sugeruje, $e reakcje Þzjologiczne
dla ulgi (unikni#cie zagro$enia) s" generalnie podobne
do tych, które towarzysz" wi#kszo!ci emocji pozytywnych (obni$enie reakcji wspó czulnej ze strony uk adu kr"$enia, zmniejszenie reakcji skórno-galwanicznej
i zmniejszenie rytmu aktywno!ci oddechowej). W sytuacji do!wiadczania ulgi zmniejszenie reakcji skórno-galwanicznej i aktywno!ci oddechowej jest jednak silniejsze
w porównaniu do pozytywnych emocji, a zbli$one do poziomu zmian typowych dla do!wiadczania smutku.
Tak jak wspomniano wcze!niej, na poziomie ekspresji
ulga jest powi"zana z westchnieniami. Nie mo$na w tym
miejscu nie przytoczy' klasycznych ju$ danych uzyskanych przez polskich uczonych (Soltysik, Jelen, 2005),
którzy pokazali, $e cz#sto!' wzdychania (sigh) u szczurów jest inna w sytuacji ulgi ni$ zagro$enia. Okaza o si#,
$e cz#sto!' westchnie& w grupie szczurów do!wiadczaj"cych ulgi (unikni#cie wstrz"sów elektrycznych) by a
7,5 razy wy$sza ni$ w grupie do!wiadczaj"cej strachu
(wstrz"sy elektryczne) i 20 razy wy$sza w porównaniu
do warunku kontrolnego. Uzyskane wyniki dostarczaj"
argumentów za hipotez" autorów, która g osi, $e wzdychanie u ssaków spo ecznych mo$e by' sygna em tego,
$e zagro$enie min# o i/lub dodatkowo mo$e prowadzi'
do synchronizacji emocjonalnego stanu grupy (zbiorowe
westchnienie ulgi). Zatem wzdychanie mo$e pe ni' tak$e
funkcj# komunikacyjn" (oprócz funkcji biologicznych) –
przeciwstawn" do alarmuj"cego krzyku.
W innych badaniach – tym razem ju$ u ludzi – uzyskano podobne wyniki (Vlemincx i in., 2009). Przyj#to,
$e uczestnicy bada& do!wiadczaj" ulgi po wyst"pieniu
bod%ca stresuj"cego lub nieoczekiwanej informacji, $e
bod%ce stresuj"ce (nieprzyjemny d%wi#k) nie wyst"pi".
Przeprowadzone eksperymenty pokazuj" tak jak wcze!niej, $e wzdychanie pojawia si# cz#!ciej w sytuacji
do!wiadczania ulgi ni$ w warunkach wzbudzania emocji negatywnych (stresu) i grupie kontrolnej. St"d te$
HU(TAWKA EMOCJONALNA: KONSEKWENCJE AFEKTYWNE WZBUDZANIA EMOCJI…
w sytuacjach stresowych wzdychanie mo$e prowadzi'
do zresetowania uk adu oddechowego i przywrócenia
homeostazy. Rozlu%nianiu i opró$nieniu p#cherzyków
p ucnych towarzyszy uczucie ulgi. Inne badania sugeruj"
tak$e, $e wzi#cie g #bokiego oddechu mo$e by' sposobem radzenia sobie ze stresem i negatywnymi emocjami,
np. poprzez agodzenie symptomów odstawienia nikotyny (McClernon, Westman, Rose, 2004), czy te$ w sytuacji napadów duszno!ci, zmniejszaj"c uczucie niepokoju
(Hirose, 2000). Ustalenia te zgodne s" z danymi, które sugeruj", $e och adzanie mózgu prowadzi do odczu' przyjemnych, podwy$szanie za! temperatury mózgu do odczu' nieprzyjemnych (McIntosh, Zajonc, Vig, Emerick,
1997).
Podsumowuj"c, przedstawione dane na temat ulgi pozwalaj" na uzupe nienie naszego stanu wiedzy na temat
mechanizmu psychologicznego hu!tawki emocjonalnej,
która polega na nag ym wycofaniu informacji o zagro$eniu. Jest zatem ca kiem prawdopodobne, $e czasami do
ograniczenia zasobów poznawczych dochodzi w wyniku
wydatkowania ich na radzenie sobie z negatywnymi emocjami lub nieoczekiwan" sytuacj" (por. Nawrat, Doli&ski,
2007; Zawadzki, 2006). Czasami jednak pierwsze&stwo
w wyja!nianiu mechanizmu psychologicznego mo$e
mie' automatycznie pojawiaj"cy si# stan ulgi powi"zany z „lenistwem poznawczym”. Jest to tzw. stan „mi#dzy
programami” (por. Doli&ski, 1997) – w obszarze aktywno!ci systemu unikania zosta a przywrócona równowaga,
co mo$e by' powi"zane z pozytywnymi emocjami, jednak nie maj" one takiego potencja u aktywacyjnego, jak
pozytywne stany emocjonalne zwi"zane z aktywno!ci"
systemu d"$enia (Jarymowicz, Imbir, 2010; Roseman,
Evdokas, 2004; por. asymetria negatywno-pozytywna;
Cacioppo, Garner, 2001; Peeters, Czapi&ski, 1990).
Zaprezentowane dane wskazuj", $e w konsekwencji nag ego wycofania strachu pojawiaj" si# pozytywne emocje, co jest zgodne z przewidywaniami teorii procesów
przeciwstawnych (Solomon, 1980), w my!l której do!wiadczanie strachu mo$e prowadzi' do ulgi, do!wiadczanie bólu – do przyjemno!ci, a rado!ci – do smutku. Na
podstawie przedstawionych danych mo$na zatem sformu owa' kolejn" hipotez# w odniesieniu do bada& nad
mechanizmem psychologicznym hu!tawki emocjonalnej,
która polega na nag ym wycofaniu pozytywnych emocji.
Jak dot"d takie badania nie by y jeszcze prowadzone.
Mo$na przypuszcza', $e uleg o!' osób badanych w takiej
sytuacji wynika z do!wiadczania smutku z powodu nag ej utraty tego, co wcze!niej zyskali!my (por. Nawrat,
Doli&ski, 2007). Przyjmuj"c za o$enie, $e konsekwencj"
indukowania emocji mo$e by' – po pewnym czasie –
stan subiektywnie do!wiadczany jako nastrój negatywny
265
o umiarkowanym nasileniu, to spe nienie pro!by mo$e
by' strategi" poprawy w asnego nastroju (Clark, Isen,
1982). Nadal aktualne s" równie$ interpretacje, które odwo uj" si# do ograniczenia zasobów poznawczych w wyniku zaanga$owania si# podmiotu w poradzenie sobie
z nieoczekiwan" sytuacj" (por. Nawrat, Doli&ski, 2007).
Trzeba jednak wyra%nie podkre!li', $e s" to hipotezy, które wymagaj" rozstrzygni#' empirycznych.
Konsekwencje afektywne wzbudzania emocji
o kontrastowych znakach
Dotychczas opublikowano jedno badanie (Nawrat,
Doli&ski, 2007), które dotyczy hu!tawki emocjonalnej polegaj"cej na wzbudzaniu emocji o kontrastowych
znakach. Uzyskane dane sugeruj", $e w sytuacji zmiany
znaku wzbudzanych emocji uczestnicy ch#tniej spe niaj"
pro!by w porównaniu do osób z grup, w których wybudzano emocje pozytywne, negatywne lub grupy kontrolnej. Mechanizm psychologiczny nie zosta jednak opisany.
Na podstawie przeprowadzonych analiz techniki wp ywu spo ecznego opisywanej jako „dobry–z y policjant”
(Cialdini, 1994) postulowane s" trzy mechanizmy (Rafaeli, Sutton, 1991), które mog" zwi#ksza' si # wp ywu spoecznego w sytuacji wzbudzania emocji o kontrastowych
znakach. Pierwszy polega by na akcentowaniu w spostrzeganiu prze$ywanego l#ku lub strachu w odniesieniu
do „z ego policjanta” i w konsekwencji na do!wiadczaniu
(przez kontrast) ulgi w odniesieniu do „dobrego policjanta”. Uleg o!' by aby tutaj konsekwencj" unikania negatywnych stanów emocjonalnych (l#ku, strachu). Drugi
mechanizm mia by polega' na akcentowaniu w spostrzeganiu, $e „dobry policjant” jest mi y i pomocny. W konsekwencji osoba przes uchiwana czuje si# zobligowana do
odwzajemnienia uprzejmo!ci przez zastosowanie si# do
pró!b tego „dobrego policjanta”. Trzeci potencjalny mechanizm polega by na zwi#kszeniu zaufania do „dobrego policjanta”, bo dzia a on w interesie przes uchiwanej
osoby; innymi s owy, intencj" dzia a& „dobrego policjanta” jest dobro przes uchiwanego. Przyznanie si# bowiem
do przest#pstwa, ujawnienie wspó sprawców jest cz#sto
nagradzane z agodzeniem kary (spo eczne koszty zgody
wydaj" si# mniejsze ni$ koszty odmawiania).
W dalszej cz#!ci artyku u zostanie opisany eksperyment laboratoryjny, w którym podj#to prób# okre!lenia
konsekwencji afektywnych pojawiaj"cych si# po wzbudzeniu emocji o kontrastowych znakach.
Przes!anki teoretyczne hipotez
Przes anki teoretyczne sformu owanych hipotez opiera y si# na modelu przestrzeni ewaluatywnej (Cacioppo,
Berntson, 1994; Cacioppo, Gardner, Berntson, 1997,
266
WOJCIECH B)ASZCZAK
1999), teorii transferu pobudzenia (Bryant, Miron, 2003;
Zillmann, 1987), efekcie kontrastu afektywnego (Bless,
Schwarz, 2010; Kahneman, 1999; Larsen, Norris, 2009)
oraz modelu dynamiki afektu (Kuppens i in., 2010; por.
Nowak, Strawi&ska, Vallacher, 2009).
Zgodnie z modelem przestrzeni ewaluatywnej (evaluative space model – ESM, Cacioppo, Berntson, 1994)
systemy afektu pozytywnego i negatywnego s" cz#!ciowo odmienne i niezale$ne, przynajmniej na wczesnych
etapach przetwarzania informacji (por. Baumeister
i in., 2001; Cacioppo, Gardner, Berntson,1997; Peeters,
Czapi&ski, 1990). Zgodnie z zaproponowanym modelem
mo$emy mówi' o ró$nych wariantach aktywacji pozytywnej i negatywnej: (1) aktywacji roz "cznej (uncoupled)
– uaktywniany jest albo system afektu pozytywnego, albo
system afektu negatywnego; (2) wspó hamowaniu (coinhibition) – bod%ce redukuj" pobudzenie w obydwu systemach oraz (3) wspó pobudzeniu (coactivation) – bod%ce
zwi#kszaj" aktywacj# obu systemów. Przyj#to, $e nag a
zmiana znaku wzbudzanych emocji mo$e prowadzi' do
wspó pobudzenia systemu afektu pozytywnego i negatywnego, czego konsekwencj" mog" by' nieprzyjemne
i niesta e stany emocjonalne (Cacioppo, Berntson, 1994).
Teoria transferu pobudzenia (excitation – transfer theory: Bryant, Miron, 2003; Zillmann, 1987) przewiduje
z kolei, $e konsekwencj" wzbudzania emocji o ró$nym
znaku mo$e by' wi#kszy wzrost pobudzenia ni$ w przypadku wzbudzania emocji tylko pozytywnych czy negatywnych. Hipoteza ta opiera si# na danych, które pokazuj", $e konsekwencje wzbudzenia jakiej! emocji nie
zanikaj" zaraz po stymulacji afektywnej. Przez jaki! czas
utrzymuje si# podwy$szony poziom pobudzenia, co jest
zwi"zane z pewn" bezw adno!ci" dzia ania autonomicznego uk adu nerwowego.
W my!l przes anek sugeruj"cych, $e znaczenie emocjonalne bod%ców mo$e zale$e' od kontekstu (Cacioppo,
Gardner, 2001; Schachter, Singer, 1962) oraz zgodnie
z danymi na temat efektu kontrastu afektywnego (Bless,
Schwarz, 2010; Kahneman, 1999; Larsen, Norris, 2009)
mo$na przypuszcza', $e wzbudzanie emocji o przeciwstawnych znakach – pozytywnych, a nast#pnie negatywnych lub negatywnych, a nast#pnie pozytywnych – b#dzie
prowadzi' przez kontrast do odczuwania odpowiednio
silniejszych emocji negatywnych lub pozytywnych. Je!li
uwzgl#dnimy równie$ hipotez# o sumowaniu pobudze&,
to pojawia si# interesuj"ca implikacja w postaci twierdzenia, $e pobudzenie z pierwszego stanu b#dzie przenoszone i zintensyÞkuje nast#puj"cy po nim stan, bez wzgl#du
na znak tego pierwszego stanu.
Zgodnie z ustaleniami psychologii dynamicznej
(Nowak, Strawi&ska, Vallacher, 2009) oraz modelem dy-
namiki afektu (Kuppens i in., 2010) u wi#kszo!ci ludzi
afektywny atraktor (tj. charakterystyczny dla podmiotu
poziom do!wiadczenia emocjonalnego do którego jednostka d"$y, i który odzwierciedla „stref# komfortu afektywnego”) jest lokowany w obszarze dozna& „lekko”
pozytywnych (por. Czapi&ski, 2004, 2011; Greenwald,
Banaji, 1995). W !wietle tej koncepcji jakiekolwiek
ßuktuacje afektu (odchylenia od tego typowego stanu)
skutkuj" aktywacj" mechanizmów regulacyjnych i d"$eniem podmiotu do przywrócenia homeostazy. Mo$na
zatem oczekiwa', $e po wzbudzeniu emocji o kontrastowych znakach zostanie równie$ uruchomiony mechanizm umo$liwiaj"cy powrót do równowagi wyznaczonej
specyÞk" atraktora, co w przypadku wi#kszo!ci ludzi
oznacza ostateczn" przewag# afektu pozytywnego nad
negatywnym. Opisywany obraz zale$no!ci mo$e by'
modyÞkowany w zale$no!ci od ró$nic indywidualnych
w zakresie wra$liwo!ci na bod%ce negatywne i pozytywne (Strelau, 1998).
Podsumowuj"c, na podstawie przedstawionych przes anek teoretycznych mo$na sformu owa' nast#puj"ce
trzy hipotezy dotycz"ce konsekwencji wzbudzania emocji o kontrastowych znakach w porównaniu do grupy
kontrolnej. Hipotezy przewiduj": (1) wzrost nieprzyjemnego pobudzenia (zgodnie z modelem przestrzeni ewaluatywnej); (2) wzrost pozytywnego lub negatywnego
pobudzenia w zale$no!ci od sekwencji wzbudzanych
emocji (zgodnie z teori" transferu pobudzenia i efektem
kontrastu afektywnego); (3) wy$szy poziom afektu pozytywnego ni$ negatywnego (zgodnie modelem dynamiki
afektu). Hipotezy szczegó owe przewiduj" ró$nice w poziomach afektu pozytywnego i negatywnego po indukowaniu emocji o kontrastowych znakach w porównaniu
do grup, w których wzbudzano emocje pozytywne lub
negatywne. W celu weryÞkacji powy$szych hipotez dokonywano pomiaru subiektywnie do!wiadczanego przez
podmiot afektu pozytywnego i negatywnego (skorelowanego z pobudzeniem napi#ciowym).
W celu sprawdzenia skuteczno!ci manipulacji eksperymentalnej zastosowano m.in. obserwacyjne wska%niki
ekspresji emocji. Przewidywano, $e ekspresje emocji pozytywnych b#d" pojawia y si# najcz#!ciej po wzbudzaniu
emocji pozytywnych, ekspresje emocji negatywnych natomiast po indukowaniu emocji negatywnych.
METODA
Uczestnicy badania
W eksperymencie wzi# o udzia 150 osób (75 m#$czyzn i 75 kobiet), studentów ró$nych kierunków
UMCS, w przedziale wiekowym 18–25 lat (M = 20,95;
SD = 1,30). W ka$dej z pi#ciu grup przebadano po 30 osób
HU(TAWKA EMOCJONALNA: KONSEKWENCJE AFEKTYWNE WZBUDZANIA EMOCJI…
(po 15 m#$czyzn i 15 kobiet). Kobiety i m#$czyzn losowo przydzielano do poszczególnych poziomów zmiennej
niezale$nej. Badanie przeprowadzano w ró$ne dni tygodnia, w ró$nych godzinach (por. Ciarkowska, 2011), podczas ró$nej pogody (por. Schwarz, Clore, 1983).
Zmienne
Zmienn" niezale$n" o charakterze mi#dzygrupowym
by znak wzbudzanych emocji (5: brak vs. pozytywne vs.
negatywne vs. pozytywne nast!pnie negatywne vs. negatywne nast!pnie pozytywne). Zmienn" zale$n" by stan
emocjonalny podmiotu. Wska%nikami by y: (1) obserwacyjne dane o ekspresji emocji oraz (2) subiektywnie do!wiadczany poziom afektu pozytywnego i negatywnego.
Zmiennymi, które kontrolowano, by y: (1) p e'; (2) nastrój oraz (3) ró$nice indywidualne w poziomie pobudzenia konstytucjonalnego.
Materia!y
Materia!y do manipulowanej zmiennej niezale"nej
– znak wzbudzanych emocji. Na podstawie analizy dost#pnych procedur wzbudzania emocji (d%wi#ki, s owa,
zdj#cia, zapachy, Þlmy) za o$ono, $e najlepszym sposobem indukowania emocji b#d" krótkie fragmenty Þlmowe. Argumenty za podj#ciem takiej decyzji by y nast#puj"ce: (1) stymulacja zarówno modalno!ci wzrokowej,
jak i s uchowej mo$e zwi#ksza' skuteczno!' manipulacji
eksperymentalnej; (2) rozwi"zanie takie daje mo$liwo!'
prowadzenia w przysz o!ci bada& z uwzgl#dnieniem nie
tylko znaku, lecz tak$e kategorii wzbudzanych emocji – co
w przypadku pozosta ych sposobów indukowania emocji
jest utrudnione. Opracowane wcze!niej materia y Þlmowe do wzbudzania emocji (np. Gross, Levenson, 1995;
Rottenberg, Ray, Gross, 2007) nie spe nia y kryteriów
prowadzonych bada& (naturalno!' sytuacji, czas trwania,
brak polskiej adaptacji dla opisywanych fragmentów Þlmowych). Dlatego te$ podj#to decyzj# o przygotowaniu
nowych materia ów, które b#d" dobrymi wyzwalaczami
emocji pozytywnych (rado!ci) i negatywnych (strachu).
W wyniku kwerendy stron internetowych wybrano
16 próbek emocji, nast#pnie dwóch s#dziów kompetentnych przeprowadzi o selekcj# zebranego materia u do
bada& pilota$owych. Wybrano osiem fragmentów Þlmowych, które po obróbce (skrócenie czasu) trwa y po 20
sekund. Trzy spo!ród nich mia y wzbudza' emocje negatywne (strach), a pi#' pozosta ych – emocje pozytywne
(rado!'). Przebadano 34 osoby (15 m#$czyzn i 19 kobiet),
studentów ró$nych kierunków UMCS, w przedziale wiekowym 19–27 lat (M = 20,29; SD = 1,78). Uczestnicy
badania oceniali prezentowane Þlmy na dwóch skalach.
W pierwszej kolejno!ci odpowiadali na pytanie, jak silne
267
emocje wzbudza prezentowany materia (skala od 1 do 7,
gdzie 1 oznacza o bardzo s abe, a 7 – bardzo silne), nast#pnie odpowiadali na pytanie, jakie emocje wzbudza.
Osoby badane mog y wybra' kilka odpowiedzi z zaproponowanej listy (tj. strach, niepokój, z o!', wstr#t,
zaskoczenie, rado!', zadowolenie) lub dopisa' w asne
odczucia. Kolejno!' prezentacji wszystkich Þlmów by a
rotowana (dla ka$dej badanej osoby Þlmy prezentowano
w innej kolejno!ci – tzw. losowanie bez zwracania).
Na podstawie przeprowadzonych bada& pilota$owych wybrano Þlmy oceniane jako najbardziej spójne
co do znaku i kategorii emocji, a jednocze!nie te, które
wzbudza y odczucia z podobn" si ". Emocj# negatywn"
(strach) najskuteczniej i najsilniej wzbudza Þlm z prototypow" dla tej emocji scen" – nag ym atakiem w#$a
(M = 5,68; SD = 1,41; por. Darwin, 1988; LeDoux, 2000).
Emocj# pozytywn" (rado!'), najlepiej indukowa Þlm
prezentuj"cy !miej"ce si# g o!no ma e czworaczki w obj#ciach mamy (M = 5,26; SD = 1,23)1. Mamy tu do czynienia z bod%cami, które wywo uj" pozytywne emocje,
rekcje d"$enia i zachowania opieku&cze (Lorenz, 1971;
Sherman, Haidt, 2011). Powy$sze fragmenty Þlmowe
mo$na okre!li' jako „naturalne wyzwalacze” negatywnych i pozytywnych emocji (por. LeDoux, 2000; Lorenz,
1971), które cz#sto opisywane s" w literaturze jako emocje
uniwersalne (Ekman, 1992; Ohme, 2003). Zastosowanie
takich bod%ców zmniejsza zatem znaczenie ró$nic indywidualnych w reagowaniu, a tym samym zwi#ksza szans# na uzyskanie istotnych efektów manipulacji eksperymentalnej. W przypadku emocji negatywnych wybrano
bod%ce indukuj"ce strach, a nie smutek, by mo$na by o
odnie!' uzyskane wyniki do bada& nad hu!tawk" emocjonaln" prowadzonych w procedurze nag ego wycofania
strachu (Doli&ski, Nawrat, 1994). Zaplanowane s" równie$ eksperymenty, w których indukowane b#d" emocje
opisywane jako przeciwstawne, tj. rado!' i smutek (por.
Watson, Tellegen, 1985; Plutchik, 1980; Russel, 1980).
Materia!y do zmiennej zale"nej – stan emocjonalny.
W przeprowadzonym badaniu wska%nikami stanu emocjonalnego podmiotu by y obserwacyjne dane o ekspresji
emocji oraz subiektywnie do!wiadczany poziom afektu
pozytywnego i negatywnego.
Obserwacyjne wska niki ekspresji emocji. W pierwszej kolejno!ci zbierano dane o znaku do!wiadczanych
przez uczestników emocji (na podstawie obserwacyjnych
1
Ró$nica pomi#dzy !rednimi ocenami Þlmu z nag ym atakiem
w#$a i !miej"cymi si# czworaczkami nie by a istotna statystycznie.
Podobnie p e' nie ró$nicowa a reakcji na prezentowane Þlmy.
268
WOJCIECH B)ASZCZAK
wska%ników ich ekspresji; Lewis, Haviland-Jones,
Barrett, 2008; Oatley, Jenkins, 2003). Do!wiadczony i dodatkowo przeszkolony eksperymentator (student V roku
psychologii) obserwowa uczestników i rejestrowa reakcje zwi"zane z aktywacj" systemu afektu pozytywnego
i negatywnego. Wska%nikami wzbudzenia emocji negatywnych by y: (1) wyraz mimiczny strachu; (2) cofni#cie
cia a; (3) oraz reakcje wokalne, tj. krzyk (np. O Jezu!).
Wska%nikami wzbudzenia emocji pozytywnych by y:
(1) wyraz mimiczny u!miechu oraz (2) reakcje wokalne,
tj. !miech. Reakcje uczestników badania kategoryzowane by y jako aktywacja systemu afektu pozytywnego lub
negatywnego tylko wtedy, gdy wska%niki jednoznacznie
mo$na by o przypisa' do jednej z tych dwóch kategorii.
Brak obserwowalnych zmian w ekspresji mimicznej, postawie cia a i reakcjach wokalnych kategoryzowano jako
brak reakcji.
Subiektywnie do!wiadczany poziom afektu pozytywnego i negatywnego. Zastosowano autorsk" wersj# Wizualnej skali analogowej (Visual Analogue Scale – VAS).
Skala ta jest prosta i atwa w u$yciu, nie stawia osobom
badanym du$ych wymaga& poznawczych. Najcz#!ciej
wykorzystywana jest przez klinicystów m.in. do oceny stanu zdrowia, do!wiadczanego bólu, l#ku, emocji
i nastroju (Aitken, 1969; Nyenhuis, Stern, Yamamoto,
Luchetta, Arruda, 1997; Stern, 1997; Stern, Daneshvar, Poon, 2010).
G ównym i typowym elementem konstrukcyjnym skali
jest linia ci"g a o d ugo!ci 100 mm (prezentowana horyzontalnie lub wertykalnie), której kra&ce mog" by' opisywane dwubiegunowo (np. czuj! si! smutny vs. radosny)
lub jednobiegunowo (np. odczuwam rado"#: od wcale do
bardzo mocno). Kra&ce skali mog" by' oznaczone etykietkami s ownymi np. od nie jestem smutny/a do jestem
bardzo smutny/a (Aitken, 1969), i/lub schematycznymi
rysunkami twarzy (Stern, Daneshvar, Poon, 2010).
W badaniu zastosowano autorsk" wersj# skali, w której
dokonywano pomiaru pozytywnego i negatywnego afektu. Poni$ej zostan" krótko opisane zasady konstruowania
pierwszej wersji skali i jej podstawowe w a!ciwo!ci psychometryczne. Postawiono sobie za cel konstrukcj# prostej i „czu ej” skali do pomiaru stanu emocjonalnego. Na
bazie analizy tre!ciowej dost#pnych skal do pomiaru emocji (np. skali PANAS w polskiej adaptacji Brzozowskiego,
2010; przymiotnikowej skali nastroju UMACL w polskiej adaptacji Gory&skiej, 2005; Listy przymiotników
Thayera w opracowaniu N#cki, 2000) dwóch s#dziów
kompetentnych wybra o osiem (na podstawie wska%nika
zgodno!ci $ Cohena) okre!le&, które opisuj" trzy wymiary rdzennego afektu, tj. ton hedonistyczny, pobudzenie
napi#ciowe i pobudzenie energetyczne (por. Matthews,
Jones, Chamberlain, 1990).
Nast#pnie przebadano próbk# 300 osób (151 m#$czyzn i 149 kobiet), studentów ró$nych kierunków
UMCS, w przedziale wiekowym 18–27 lat (M = 21,43;
SD = 1,74). Uczestnicy badania mieli zaznaczy' na poziomej linii (100 mm), w jakim stopniu odczuwali w danym
momencie nast#puj"ce stany: emocje pozytywne, emocje
negatywne, zdenerwowanie, spokój, energi#, zm#czenie,
niepokój i zadowolenie. Pomiaru dokonywano na skali
jednobiegunowej – kra&ce linii by y opisane etykietkami
s ownymi od wcale do bardzo mocno (por. Larsen i in.,
2009).
W celu okre!lenia struktury skali przeprowadzona zosta a eksploracyjna analiza czynnikowa metod" g ównych
sk adowych. Zarówno rozwi"zanie dwuczynnikowe, jak
i trzyczynnikowe sugerowa y usuni#cie jednej pozycji
ze skali, tj. pytania o poziom odczuwanego zm#czenia
(du$e nasycenie ró$nymi czynnikami, s abe wysycenie
w asnego czynnika). W konsekwencji przeprowadzono
kolejn" analiz# czynnikow" dla danych, których warto!'
wyznacznika macierzy korelacji wynosi a 0,008, a miara
adekwatno!ci doboru próby K – M – O wynios a 0,781.
W celu okre!lenia liczby czynników u$yto kryterium wykresu osypiska, na podstawie którego ustalono, $e nale$y wyodr#bni' dwa czynniki, które "cznie wyja!nia y
78% wariancji wyników. Analiza z rotacj" ortogonaln"
czynników metod" Varimax pozwoli a na stwierdzenie,
$e pierwszy czynnik (46% wariancji wyników) najsilniej wysycaj" pytania o odczuwany poziom zadowolenia
(0,95), pozytywnych emocji (0,94), spokoju (0,86) oraz
energii (0,84). Drugi czynnik (32% wariancji wyników)
najsilniej wysycaj" pytania o odczuwany poziom zdenerwowania (0,88), niepokoju (0,86) oraz negatywnych
emocji (0,82). Analizy z podzia em na p e' osób badanych wskazuj" na podobn" struktur# czynnikow" i procent wyja!nianej wariancji zarówno w grupie kobiet, jak
i m#$czyzn.
Interpretuj"c uzyskane czynniki, mo$na pierwszy z nich
okre!li' jako afekt pozytywny (powi"zany z energi" do
dzia ania), drugi jako afekt negatywny (powi"zany z pobudzeniem napi#ciowym). Przypisanie takich znacze&
czynnikom znajduje wsparcie w korelacjach uzyskanych
czynników z trzema wymiarami rdzennego afektu mierzonymi przymiotnikow" skal" nastroju UMACL (Gory&ska,
2005). Okaza o si#, $e czynnik pierwszy koreluje najsilniej z tonem hedonistycznym r(118) = 0,75; p < 0,001
i pobudzeniem energetycznym r(118) = 0,61; p < 0,001,
ujemnie za! z pobudzeniem napi#ciowym r(118) = –0,36;
p < 0,001. Czynnik drugi korelowa najsilniej z pobudzeniem napi#ciowym r(118) = 0,60; p < 0,001, ujemnie
HU(TAWKA EMOCJONALNA: KONSEKWENCJE AFEKTYWNE WZBUDZANIA EMOCJI…
z tonem hedonistycznym r(118) = –0,44; p < 0,001 oraz
pobudzeniem energetycznym r(118) = –0,33; p < 0,001.
Taka struktura czynnikowa zaowocowa a niezale$no!ci" skali pozytywnego afektu (PA) i negatywnego afektu
(NA), ich wzajemna korelacja wynios a r(298) = 0,05;
n.i. Analiza rzetelno!ci podskal ujawni a ich wysok" rzetelno!', % Cronbacha dla podskali PA wynosi 0,92; dla
podskali NA – 0,82.
Materia!y do zmiennych kontrolowanych. Kontrolowano p e', nastrój (pomiar przed badaniem) oraz poziom pobudzenia konstytucjonalnego (pomiar po badaniu). Do pomiaru nastroju zastosowano przymiotnikow"
skal# nastroju UMACL Matthewsa, Chamberlaina, Jonesa
w adaptacji Ewy Gory&skiej (2005). Skala ta umo$liwia
pomiar trzech dwubiegunowych czynników afektu: ton
hedonistyczny (bieguny: przyjemno!'–nieprzyjemno!'),
pobudzenie napi#ciowe (bieguny: zdenerwowany–zrelaksowany) oraz pobudzenie energetyczne (bieguny: energiczny–zm#czony). Uczestnicy badania mieli za zadanie
odpowiedzie' na pytanie, czy dany przymiotnik opisuje ich
aktualny nastrój? Ocen dokonywali przy pomocy czteropunktowej skali, od zdecydowanie tak do zdecydowanie
nie. Wspó czynniki rzetelno!ci % Cronbacha dla polskiej
wersji UMACL sk adaj"cej si# z 29 pozycji w grupie wiekowej 16–44 lat wynosi y: dla tonu hedonistycznego 0,89;
dla pobudzenia napi#ciowego 0,83, dla pobudzenia energetycznego 0,77. Pomiaru poziomu pobudzenia konstytucjonalnego (ró$nice indywidualne na wymiarach: ekstrawersja–introwersja, neurotyczno!'–stabilno!' emocjonalna; Eysenck, Eysenck, 1985; Strelau, 1998; por. N#cka, 2000) dokonywano przy pomocy powszechnie znanego w!ród psychologów (z tego powodu pomijam jego
opis) kwestionariusza EPQ-R Eysencka w polskiej adaptacji Brzozowskiego i Drwala (1995).
Procedura
Uczestników informowano, $e bior" udzia w anonimowym i dobrowolnym badaniu samopoczucia. Po wyra$eniu zgody na udzia w eksperymencie, pytano badanego,
czy ma jakie! fobie lub epilepsj#. Je!li tak, prezentowano
Þlm pozytywny i proszono osob# badan" o wype nienie
skali afektu pozytywnego i negatywnego oraz dzi#kowano za udzia w badaniu. Zastosowanie takiej procedury
umo$liwi o wy "czenie z badania dwóch osób, u których
mog y wyst"pi' silne reakcje emocjonalne.
Kolejne etapy eksperymentu przebiega y w nast#puj"cej kolejno!ci. Uczestnicy badania wype niali przymiotnikow" skal# nastoju UMACL. Nast#pnie przydzielano ich
losowo do jednego z pi#ciu warunków badawczych zró$nicowanych co do znaku wzbudzanych emocji (brak vs.
269
pozytywne vs. negatywne vs. pozytywne nast!pnie negatywne vs. negatywne nast!pnie pozytywne). Uczestnikom
prezentowano na ekranie monitora fragmenty wybranych
wcze!niej Þlmów, z wyj"tkiem grupy kontrolnej, której
nie prezentowano $adnego Þlmu. W trakcie wy!wietlania
Þlmu eksperymentator rejestrowa obserwacyjne wska%niki aktywacji systemu afektu pozytywnego i negatywnego. Od razu po manipulacji eksperymentalnej uczestnicy
wype niali skal# afektu pozytywnego i negatywnego2. Na
samym ko&cu osoby badane wype nia y kwestionariusz
EPQ-R.
Etyka badania
Na zako&czenie eksperymentu przeprowadzono krótk"
rozmow# na temat badania oraz prezentowano osobom
badanym jeszcze jeden weso y Þlm w celu wzbudzenia
pozytywnych emocji. Przyj#to, $e ewentualne negatywne
emocjonalne koszty badania zostan" zmniejszone przez
odwo ywanie si# do racji zarówno „serca”, jak i „rozumu” (por. Jarymowicz, 2009). Dodatkowo poczt" elektroniczn" przekazano informacje zwrotne na temat badania.
WYNIKI
Dzie& tygodnia, pogoda, p e', pobudzenie konstytucjonalne (pomiar EPQ-R) nie modyÞkowa y znacz"co stanu
emocjonalnego osób badanych. Mniejsze znaczenie ró$nic indywidualnych jest prawdopodobnie konsekwencj"
zastosowanego materia u bod%cowego do indukowania
emocji, który raczej zmniejsza ni$ zwi#ksza ich wp yw.
Obserwacyjne wska#niki ekspresji emocji
W grupie kontrolnej nie zaobserwowano wyra%nych
wska%ników ekspresji emocjonalnej. Po prezentacji
Þlmu pozytywnego u 80% osób zaobserwowano ekspresje pozytywnych emocji, w przypadku pozosta ych
osób nie odnotowano zmian w obserwacyjnych wska%nikach prze$ywanych emocji, &2(1, N = 30) = 10,80;
p < 0,001. Po prezentacji Þlmu negatywnego u 86,7%
osób zaobserwowano wska%niki ekspresji negatywnych
emocji, w porównaniu do 13,3% osób, u których nie zaobserwowano wyra%nych reakcji, &2(1, N = 30) = 16,1;
p < 0,001. W grupie, w której prezentowano Þlm pozytywny, a nast#pnie negatywny, najcz#!ciej pojawia y si#
wska%niki ekspresji zarówno emocji pozytywnych, jak
i negatywnych (66,7%) w porównaniu do pojawiaj"cych
2
Dodatkowo w celach eksploracyjnych zastosowano skal# utajonego afektu pozytywnego i negatywnego (Implicit Positive and
Negative Affect Test – IPANAT; Quirin, Kazén, Kuhl, 2009) oraz
skal# UMACL (drugi pomiar). Nie odnotowano istotnych zmian
w stanie emocjonalnym uczestników bada&.
270
WOJCIECH B)ASZCZAK
si# wska%ników emocji wy "cznie pozytywnych (13,3%)
lub negatywnych (13,3%), &2(1, N = 28) = 5,14; p < 0,05.
W przypadku 6,7% osób nie zaobserwowano wyra%nych
wska%ników emocji. W grupie, w której prezentowano
Þlm negatywny, a nast#pnie pozytywny, najcz#!ciej pojawia y si# wska%niki ekspresji zarówno emocji negatywnych, jak i pozytywnych (63,3%) w porównaniu do pojawiaj"cych si# wska%ników wy "cznie emocji negatywnych (13,3%) i/lub pozytywnych (13,3%), &2(1, N = 27)
= 4,48; p < 0,05. W przypadku 10% osób nie zaobserwowano wyra%nych wska%ników emocji.
(znak wzbudzanych emocji: brak vs. pozytywne vs. negatywne vs. pozytywne nast!pnie negatywne vs. negatywne
nast!pnie pozytywne) ze wspó zmienn" poziom tonu hedonistycznego (pierwszy pomiar UMACL). Znak afektu
by czynnikiem wewn"trzgrupowym, znak wzbudzanych
emocji – czynnikiem mi#dzygrupowym. Wska%nikiem
zmiennej zale$nej by !redni poziom afektu pozytywnego
i negatywnego.
Przeprowadzona analiza w modelu jednozmiennowym ujawni a istotny efekt dla wspó zmiennej – poziom
tonu hedonistycznego, F(1, 144) = 22,93; p < 0,001;
'2 = 0,14. Odnotowano istotny efekt g ówny znaku afektu, F(1, 144) = 6,59; p < 0,05; '2 = 0,04. Okaza o si#, $e
!redni poziom afektu pozytywnego (M = 4,03; SE = 0,03)
by istotnie wy$szy od poziomu afektu negatywnego
(M = 2,71; SE = 0,08). Uzyskano istotny efekt interakcji znaku afektu i znaku wzbudzanych emocji, F(4, 144)
= 12,95; p < 0,001; '2 = 0,26. Rysunek 1 ilustruje uzyskane !rednie.
Subiektywnie do$wiadczany poziom
afektu pozytywnego i negatywnego
Przed przyst"pieniem do analiz sprawdzano za o$enia
stosowania analiz parametrycznych. Okaza o si#, $e rozk ady afektu pozytywnego i negatywnego odbiega y od
rozk adu normalnego oraz wariancje nie by y jednorodne
dla afektu negatywnego (!rednie i wariancje nie by y skorelowane). Zgodnie z rekomendacj" (Field, 2009) dokonano transformacji logarytmicznej uzyskanych wyników.
Przeprowadzono analiz# kowariancji w schemacie mieszanym: 2 (znak afektu: pozytywny vs. negatywny) × 5
Afekt pozytywny i negatywny a grupa
Analizy ujawni y istotnie wy$szy poziom afektu pozytywnego ni$ negatywnego w grupie, w której:
5
Afekt pozytywny
Afekt negatywny
Średni poziom afektu pozytywnego i negatywnego [LN]
4,5
4
3,5
3
2,5
2
4,29
4,13
4,04
3,91
3,77
3,48
1,5
2,99
2,88
2,48
1
1,70
0,5
0
Brak
Pozytywny
Negatywny
Pozytywny
następnie negatywny
Negatywny
następnie pozytywny
Znak wzbudzanych emocji
Rysunek 1. (rednie poziomy afektu pozytywnego i negatywnego w zale$no!ci od znaku wzbudzanych emocji z kontrol"
tonu hedonistycznego (dane zlogarytmizowane).
HU(TAWKA EMOCJONALNA: KONSEKWENCJE AFEKTYWNE WZBUDZANIA EMOCJI…
(1) nie wzbudzano emocji F(1, 144) = 48,03; p < 0,001;
'2 = 0,25; (2) wzbudzano emocje pozytywne F(1, 144) =
118,92; p < 0,001; '2 = 0,45; (3) wzbudzano emocje pozytywne nast#pnie negatywne F(1, 144) = 14,97; p < 0,001;
'2 = 0,09; (4) wzbudzano emocje negatywne nast#pnie
pozytywne F(1, 144) = 24,12; p < 0,001; '2 = 0,14. Nie
odnotowano ró$nic w poziomach afektu pozytywnego
i negatywnego w grupie, w której wzbudzano emocje negatywne F(1, 144) = 22,93; n.i.
Afekt pozytywny i grupa
Uzyskane wyniki wskazuj" na istotne zró$nicowanie w obr#bie afektu pozytywnego, F(4, 144) = 6,34;
p < 0,001; '2 = 0,15. Dalsze analizy testem post hoc
Bonferroniego ujawni y istotnie wy$szy poziom afektu
pozytywnego: (1) w grupie, w której wzbudzano emocje
pozytywne, w porównaniu do grup, w których wzbudzano
emocje negatywne (p < 0,001) oraz emocje pozytywne,
a nast#pnie negatywne (p < 0,01); (2) w grupie, w której
nie indukowano emocji, w porównaniu do grupy, w której
wzbudzano emocje negatywne (p < 0,05). Dla pozostaych par porówna& nie odnotowano istotnych efektów.
Afekt negatywny i grupa
Uzyskane wyniki wskazuj" na istotne zró$nicowanie w obr#bie afektu negatywnego, F(4, 144) = 12,10;
p < 0,001; '2 = 0,25. Dalsze analizy testem post hoc
Bonferroniego ujawni y: (1) istotnie ni$szy poziom afektu
negatywnego w grupie, w której wzbudzano emocje pozytywne, w porównaniu do wszystkich pozosta ych grup,
w których wzbudzano emocje (p < 0,001), oraz w porównaniu do grupy kontrolnej (p < 0,05). Uzyskane wyniki wskazuj" równie$ na istotnie wy$szy poziom afektu
negatywnego w grupie, w której wzbudzano emocje negatywne, w porównaniu do grupy kontrolnej (p < 0,01).
Dla pozosta ych par porówna& nie odnotowano istotnych
efektów.
DYSKUSJA
Dane uzyskane na podstawie obserwacyjnych wska%ników ekspresji emocji, jak równie$ subiektywnie do!wiadczanego afektu pozytywnego i negatywnego wskazuj" na
skuteczno!' zastosowanej manipulacji eksperymentalnej.
Okaza o si#, $e wska%niki ekspresji emocji pozytywnych
wyst#powa y najcz#!ciej po prezentacji Þlmu pozytywnego, natomiast ekspresje emocji negatywnych – po prezentacji Þlmu negatywnego. Wiarygodno!' tych danych
wzmacniaj" wyniki pomiarów subiektywnie do!wiadczanego afektu pozytywnego i negatywnego. Okaza o si#, $e
poziom afektu negatywnego by najwy$szy w grupie po
prezentacji Þlmu wzbudzaj"cego strach, w porównaniu
271
do grupy, której prezentowano Þlm radosny, oraz grupy,
której nie indukowano emocji. Poziom afektu pozytywnego by wy$szy po prezentacji Þlmu pozytywnego w porównaniu do grupy, w której prezentowano Þlm wzbudzaj"cy strach. W porównaniu do grupy kontrolnej w!ród
badanych, u których wzbudzano emocje pozytywne, odnotowano nie tyle wzrost afektu pozytywnego, ile spadek
afektu negatywnego.
W przeprowadzonym eksperymencie okaza o si#, $e
poziom afektu pozytywnego by wy$szy ni$ negatywnego we wszystkich grupach, z wyj"tkiem tej, w której
wzbudzano emocje negatywne. Efekt ten by najsilniejszy w grupie, w której indukowano emocje pozytywne;
du$y w grupie, w której nie wzbudzano emocji, oraz
w grupie, w której wzbudzano emocje negatywne, a nast#pnie pozytywne; !redni w grupie, w której indukowano
emocje pozytywne, a nast#pnie negatywne (na podstawie
oceny wielko!ci uzyskanego efektu; Wieczorkowska,
Wierzbi&ski, 2007). Przewaga afektu pozytywnego nad
negatywnym w do!wiadczanych przez podmiot stanach
emocjonalnych wskazuje, $e dominuj"cym motywem
w regulacji afektywnej jest tendencja hedonistyczna
(Koole, 2009; Tamir, 2009). Zgodnie ze wspó pobudzeniowym modelem zdrowego radzenia sobie ze stresem
nie jest zaskakuj"cy równie$ relatywnie wysoki poziom
afektu pozytywnego w grupie, w której wzbudzano emocje negatywne (Larsen, Hemenover, Norris, Cacioppo,
2004). Model ten przewiduje wspó wyst#powanie emocji pozytywnych i negatywnych, a wraz ze wzrostem si y
stresu zwi#kszenie przewagi emocji negatywnych nad
pozytywnymi. Przyjmuj"c, $e indukowane stany emocjonalne nie by y bardzo silne i d ugotrwa e, mo$na stwierdzi', $e uzyskane dane s" spójne z zaproponowanym
modelem. St"d te$ prawdopodobnie mniejsza si a odnotowywanych efektów dla afektu pozytywnego ni$ afektu
negatywnego.
Dlaczego jednak w sytuacji wzbudzania emocji o kontrastowych znakach otrzymali!my podobny obraz wyników do grupy, w której nie indukowano emocji – tj.
wy$szy poziom afektu pozytywnego ni$ negatywnego?
Uzyskane dane mo$na zinterpretowa', odwo uj"c si#
koncepcji uk adów dynamicznych (Nowak, Strawi&ska,
Vallacher, 2009) oraz modelu dynamiki afektu (Kuppens
i in., 2010). Je$eli przyjmiemy, $e wi#kszo!' osób d"$y
do stabilizacji stanów pozytywnych i unikania stanów negatywnych, a afektywny punkt bazowy u wi#kszo!ci ludzi
znajduje si# w obszarze pozytywno!ci (pozytywny atraktor), to indukowanie afektu pozytywnego czy te$ negatywnego wytr"ca podmiot ze stanu równowagi. Zazwyczaj
w wyniku aktywnej regulacji afektu (mechanizmy radzenia sobie z emocjami) po pewnym czasie jednostka
272
WOJCIECH B)ASZCZAK
powraca do stanu równowagi afektywnej. W sytuacji, gdy
wzbudzamy afekt pozytywny, a nast#pnie negatywny, czy
te$ indukujemy afekt negatywny, a nast#pnie pozytywny,
równowaga przywracana jest szybko (pomiar zaraz po
manipulacji), mo$na by rzec automatycznie, bez wi#kszego zaanga$owania podmiotu. Warto równie$ zwróci'
uwag# na fakt, $e prawdopodobnie powrót do afektywnej
linii bazowej (wy$szy poziom afektu pozytywnego ni$
negatywnego, tak jak w grupie kontrolnej) nast"pi szybciej w grupie, w której indukowano emocje negatywne,
a nast#pnie pozytywne, ni$ w grupie, w której wzbudzano
emocje pozytywne, a nast#pnie negatywne (na podstawie
si y uzyskanych efektów).
W przypadku poziomu afektu negatywnego (skorelowanego z pobudzeniem napi#ciowym) uzyskano wyniki,
które wskazuj" na jego wy$szy poziom w grupach, w których wzbudzano emocje negatywne oraz emocje o kontrastowych znakach, ni$ w grupie, w której wzbudzano
emocje pozytywne. Poziom afektu negatywnego by te$
wy$szy w grupie, w której wzbudzano emocje negatywne, ni$ w grupie kontrolnej oraz ni$szy w grupie, w której
indukowano emocje pozytywne, w porównaniu do grupy
kontrolnej. Dodatkowo przeprowadzone analizy, w których porównywano poziom nieprzyjemnego pobudzenia
w grupach o kontrastowych znakach do afektywnego poziomu bazowego (wyznaczone na podstawie danych uzyskanych podczas opracowania psychometrycznego wizualnej skali analogowej do pomiaru afektu pozytywnego
i negatywnego), wskazuj" na jego wy$szy poziom w grupie, w której wzbudzano emocje pozytywne, a nast#pnie
negatywne. Uzyskane dane sugeruj" zatem, $e w warunkach wzbudzania kolejno rado!ci i strachu dochodzi do
wzrostu poziomu pobudzenia (zgodnie z teori" transferu
pobudzenia) i pobudzenie to jest raczej nieprzyjemne (jak
przewiduje model przestrzeni ewaluatywnej).
Przeprowadzone badanie by o jedn" z pierwszych prób
rozpoznania mechanizmu psychologicznego hu!tawki
emocjonalnej, która mo$e polega' na wzbudzaniu emocji o kontrastowych znakach. W prezentowanym eksperymencie skoncentrowano si# na poznaniu konsekwencji
afektywnych, które mog" pojawia' si# w !wiadomo!ci
podmiotu. Jest zbyt wcze!nie, by na podstawie zgromadzonych danych odpowiada' na pytanie, dlaczego po
indukowaniu sekwencji bod%ców emocjonalnych ludzie
cz#!ciej spe niaj" pro!by. Nie ma bowiem danych, które
pozwala yby stwierdzi', czy powrót do równowagi afektywnej w grupach, w których wzbudzano emocje o kontrastowych znakach, wynika z zaanga$owania zasobów
osobistych podmiotu w proces regulacji afektywnej, czy
te$ homeostaza afektywna przywracana jest „bezwysi kowo”. Konieczne s" badania, w których rejestruje si#
funkcjonowanie poznawcze podmiotu (eksperymenty takie s" realizowane).
Podobnie w odniesieniu do hipotez, które odwo uj"
si# do czynników afektywnych, tj. przewidywa&, $e uleg o!' osób badanych do!wiadczaj"cych hu!tawki emocjonalnej mo$e wynika' z do!wiadczania specyÞcznego
stanu ulgi czy te$ wzrostu pobudzenia emocjonalnego.
Porównywalnie do bada&, w których nagle wycofywano
informacj# o zagro$eniu, zarejestrowano wy$sze poziomy
afektu pozytywnego ni$ negatywnego. Dodatkowo zaobserwowano wy$szy poziom subiektywnie do!wiadczanego afektu negatywnego w grupach, w których wzbudzano
emocje o kontrastowych znakach, w porównaniu do grupy, w której indukowano emocje pozytywne. Poziom nieprzyjemnego pobudzenia w grupie, w której wzbudzano
emocje pozytywne, a nast#pnie negatywne, by wy$szy
w porównaniu do afektywnego poziomu bazowego. Dane
te nale$y traktowa' ostro$nie, dotycz" bowiem jednego
z wielu aspektów emocji, a mianowicie dozna& afektywnych, które pojawiaj" si# w !wiadomo!ci podmiotu.
Konieczne s" replikacje uzyskanych efektów oraz eksperymenty, w których rejestrowane b#d" psychoÞzjologiczne wska%niki stanu emocjonalnego – w mniejszym
stopniu zale$ne od hedonistycznych pragnie& podmiotu.
Rejestracja zmian na poziomie autonomicznego i o!rodkowego uk adu nerwowego pozwoli na pe niejsz" charakterystyk# konsekwencji afektywnych, które pojawiaj"
si# po indukowaniu sekwencji bod%ców o ró$nym znaku
afektywnym. W konsekwencji b#dziemy bli$ej odpowiedzi na pytania o rol# stanu emocjonalnego w mechanizmie psychologicznym hu!tawki emocjonalnej, która
polega na wzbudzaniu emocji o kontrastowych znakach. Czy stan ten mo$e by' opisywany w kategoriach
ulgi (m.in. wzrost liczby westchnie&)? Czy dochodzi do
wzrostu pobudzenia emocjonalnego i jak jest ono silne?
Czy konsekwencje afektywne s" symetryczne w przypadku wzbudzania emocji pozytywnych, a nast#pnie
negatywnych w porównaniu do indukowania emocji
negatywnych, a nast#pnie pozytywnych? Jaka jest dynamika zmian afektywnych po pojawieniu si# sekwencji
bod%ców emocjonalnych o ró$nym znaku, do!wiadczeniu
hu!tawki emocjonalnej? Zaplanowano ju$ badania, które
b#d" prowadzone z wykorzystaniem opisanej w artykule
procedury indukowania emocji o kontrastowych znakach
z zastosowaniem pomiarów aktywno!ci oddechowej, reakcji skórno-galwanicznej, aktywno!ci mi#!ni oraz mózgu (por. Matukin, Ohme, 2011).
ZAKO%CZENIE
Opisywane zagadnienia dotyczy y konsekwencji afektywnych po do!wiadczeniu hu!tawki emocjonalnej.
HU(TAWKA EMOCJONALNA: KONSEKWENCJE AFEKTYWNE WZBUDZANIA EMOCJI…
Przeanalizowano rol# emocji (ulgi) w mechanizmie psychologicznym hu!tawki, która polega na nag ym wycofaniu emocji. Zaprezentowano eksperyment, w którym
badano konsekwencje wzbudzania emocji o kontrastowych znakach. Przedstawione dane teoretyczne i doniesienia empiryczne mog" by' dobrym punktem wyj!cia
do dalszych bada& przybli$aj"cych nas do zrozumienia
mechanizmu psychologicznego hu!tawki emocjonalnej,
ale równie$ otwieraj" nowe perspektywy bada& nad specyÞk" i dynamik" interakcji systemów afektu pozytywnego i negatywnego (Cacioppo, Berntson, 1994; Konorski,
1969), bada& nad ambiwalentnymi, mieszanymi emocjami (Larsen, 2007; Larsen, McGraw, 2011) z uwzgl#dnieniem biologicznych, psychologicznych i behawioralnych
miar emocji.
LITERATURA CYTOWANA
Aitken, R. C. B. (1969). Measurement of feelings using visual
analogue scales. Proceedings of the Royal Society of Medicine, 62, 989–993.
Baumeister, R. F., Bratslavsky, E., Finkenauer, C., Vohs, K. D.
(2001). Bad is stronger than good. Review of General Psychology, 5, 323–370.
Baron, R. S. (2000). Arousal, capacity, and intense indoctrination. Personality and Social Psychology Review, 4, 238–254.
Baas, M., De Dreu, C. K. W., Nijstad, B. A. (2011). When
prevention promotes creativity: The role of mood, regulatory
focus and regulatory closure. Journal of Personality and
Social Psychology, 100, 794–809.
Bless, H., Schwarz, N. (2010). Mental construal and the emergence of assimilation and contrast effects: The inclusion/
exclusion model. Advances in Experimental Social Psychology, 42, 319–374.
B aszczak, W. (2011). Fazowe zmiany emocji: konsekwencje
nag ego wycofania emocji i wzbudzania emocji o kontrastowych znakach. W: D. Doli&ski, W. B aszczak (red.),
Dynamika emocji: Teoria i praktyka (s. 43–59). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
B aszczak, W., Koterski, M., Doli&ski, D. (2003). Kto wzbudza
strach, a kto prosi? W poszukiwaniu determinant efektywno!ci
hu!tawki emocjonalnej. Czasopismo Psychologiczne, 9, 261–
269.
Bryant, J., Miron, D. (2003). Excitation-transfer theory and
three-factor theory of emotion. W: J. Bryant, D. Roskos-Ewldsen, J. Cantor (red.), Communication and emotion:
Essays in honor of Dolf Zillmann (s. 31–59). Mahwah, NJ:
Lawrence Erlbaum Associates.
Brzozowski, P. (2010). Skala uczu# pozytywnych i negatywnych
(SUPIN): Polska adaptacja skali PANAS Dawida Watsona
i Lee Anny Clark. Podr!cznik. Warszawa: Pracownia Testów
Psychologicznych PTP.
Brzozowski, P., Drwal, R. ). (1995). Kwestionariusz osobowo"ci
Eysencka. Polska adaptacja EPQ–R. Warszawa: Pracownia
Testów Psychologicznych PTP.
273
Cacioppo, J. T., Berntson, G. G. (1994). Relationship between
attitudes and evaluative space: A critical review, with
emphasis on the separability of positive and negative
substrates. Psychological Bulletin, 115, 401–423.
Cacioppo, J. T., Gardner, W. L., Berntson, G. G. (1997). Beyond
bipolar conceptualizations and measures: The case of attitudes
and evaluative space. Personality and Social Psychology
Review, 1, 3–25.
Cacioppo, J. T., Gardner, W. L., Berntson, G. G. (1999). The
affect system has parallel and integrative processing components: Form follows function. Journal of Personality and
Social Psychology, 76, 839–855.
Cacioppo, J. T., Gardner, W. L. (2001). Emocje. W: M. Jarymowicz (red.), Pomi!dzy afektem a intelektem: poszukiwania
empiryczne (s. 17–44). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu
Psychologii PAN.
Carver, C. S. (2004). Negative affects deriving from the behavioral approach system. Emotion, 4, 3–22.
Carver, C. S. (2009). Threat sensitivity, incentive sensitivity, and
the experience of relief. Journal of Personality, 77, 125–138.
Carver, C. S., Scheier, M. F. (1990). Origins and functions
of positive and negative affect: A control-process view.
Psychological Review, 97, 19–35.
Cialdini, R. B. (1994). Wywieranie wp ywu na ludzi: Teoria
i praktyka (t um. B. Wojciszke). Gda&sk: Gda&skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Ciarkowska, W. (2011). Wp yw zegara biologicznego na emocje.
W: D. Doli&ski, W. B aszczak (red.), Dynamika emocji:
Teoria i praktyka (s. 112–143). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Clark, M. S., Isen, A. M. (1982). Toward understanding the
relationship between feeling states and social behavior. W:
A. H. Hastrof, A. Isen (red.), Cognitive social psychology
(s. 73–108). New York: Elsevier.
Corr, P. J. (2009). L#k i behawioralny system hamowania. W:
M. Fajkowska, B. Szymura (red.), L!k: geneza, mechanizmy,
funkcje (s. 50–76). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
Scholar.
Czapi&ski, J. (2004). Psychologiczne teorie szcz#!cia. W:
J. Czapi&ski (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szcz!"ciu, zdrowiu, sile i cnotach cz owieka (s. 51–102). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Czapi&ski, J. (2011). Dynamika dobrostanu psychicznego: Rola
„atraktora szcz#!cia” i wydarze& $yciowych. W: D. Doli&ski,
W. B aszczak (red.), Dynamika emocji: Teoria i praktyka
(s. 283–302). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Darwin, K. (1988). O wyrazie uczu# u cz owieka i zwierz(t
(t um. Z. Majert, K. Za'wilichowska). Warszawa: PWN.
Doli&ski, D. (1997). O niektórych konsekwencjach nag ego
wycofywania %róde emocji. Przegl(d Psychologiczny, 40,
9–20.
Doli&ski, D. (2005). Techniki wp ywu spo ecznego. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe Scholar.
274
WOJCIECH B)ASZCZAK
Doli&ski, D. (2007). Emotional see-saw. W: A. R. Pratkanis
(red.), The science of social inßuence. Advances and future
progress (s. 137–153). Philadelphia: Psychology Press.
Doli&ski, D., B aszczak, W. (red.) (2011). Dynamika emocji:
Teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Doli&ski, D., Ciszek, M., Godlewski, K., Zawadzki, M. (2001).
Hu!tawka emocjonalna, bezreßeksyjno!' i deÞcyt zasobów
poznawczych. Przegl(d Psychologiczny, 44, 159–174.
Doli&ski, D., Ciszek, M., Godlewski, K., Zawadzki, M. (2002).
Fear-then-relief, mindlessness, and cognitive deÞcits. European Journal of Social Psychology, 32, 435–447.
Doli&ski, D., Nawrat, R. (1994). „Hu!tawka emocji” jako nowa
technika manipulacji spo ecznej. Przegl(d Psychologiczny,
37, 7–20.
Doli&ski, D., Nawrat, R. (1998). „Fear-then-relief” procedure
for producing compliance: Beware when the danger is over.
Journal of Experimental Social Psychology, 34, 27–50.
Ekman, P. (1992) An argument of basic emotions. Cognition
and Emotion, 6, 169–200.
Eysenck, H. J., Eysenck, M. W. (1985). Personality and individual differences: A natural science approach. New York:
Plenum Press.
Field, A. (2009). Discovering statistics using SPSS (wyd. 3).
London: Sage.
Frijda, N. H. (2001). The nature of pleasure. W: J. A. Bargh,
D. K. Apsley (red.), Unraveling the complexities of social
life: A festschrift in honor of Robert B. Zajonc (s. 71–94).
Washington, DC: American Psychological Association.
Gory&ska, E. (2005). Przymiotnikowa Skala Nastoju UMACL
Geralda Matthewsa, A. Grahama Chamberlaina, Dylana
M. Jonesa. Polska adaptacja. Warszawa: Pracownia Testów
Psychologicznych PTP.
Greenwald, A. G., Banaji, M. R. (1995). Utajone poznanie
spo eczne: Postawy, warto!ciowanie siebie i stereotypy. Przegl(d Psychologiczny, 38, 11–63.
Gross, J. J., Levenson, R. W. (1995). Emotion elicitation using
Þlms. Cognition and Emotion, 9, 87–108.
Hirose, S. (2000). Restlessness or respiration as amanifestation
of akathisia: Five case reports of respiratory akathisia. Journal
of Clinical Psychiatry, 61, 737–741.
Jarymowicz, M. (2009). Racje serca i rozumu – w poszukiwaniu
sensu idei powszechnie znanej. W: J. Kozielecki (red.),
Nowe idee w psychologii (s. 203–253). Gda&sk: Gda&skie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Jarymowicz, M., Imbir, K. (2010). Próba taksonomii ludzkich
emocji. Przegl(d Psychologiczny, 53, 439–461.
Kahneman, D. (1999). Objective happiness. W: D. Kahneman,
E. Diener, N. Schwarz (red.), Well-being: The foundations of
hedonic psychology (s. 3–25). New York: Sage.
Konorski, J. (1969). Integracyjna dzia alno"# mózgu. Warszawa:
PWN.
Koole, S. L. (2009). The psychology of emotion regulation: An
integrative review. Cognition and Emotion, 23, 4–41
Kuppens, P., Stouten, J., Mesquita, B. (2009). Individual differences in emotion components and dynamics: Introduction
to the special issue. Cognition and Emotion, 23, 1249–1258.
Kuppens, P., Oravecz, Z., Tuerlinckx, F. (2010). Feelings
change: Accounting for individual differences in the temporal
dynamics of affect. Journal of Personality and Social Psychology, 99, 1042–1060.
Kreibig, S. D. (2010). Autonomic nervous system activity in
emotion: A review. Biological Psychology, 84, 394–421.
Langer, E. J., Blank, A., Chanowitz, B. (1978). The mindlessness of ostensibly thoughtful action: The role of ‘placebic’
information in interpersonal interaction. Journal of Personality and Social Psychology, 36, 635–642.
Larsen, J. T. (2007). Ambivalence. W: R. F. Baumeister, K. D. Vohs
(red.), Encyclopedia of social psychology (s. 32–36). Thousand
Oaks, CA: Sage.
Larsen, J. T., Hemenover, S. H., Norris, C. J., Cacioppo, J. T.
(2004). Czerpanie korzy!ci z niepowodzenia o zaletach wspó pobudzenia emocji pozytywnych i negatywnych. W: J. Czapi&ski (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szcz!"ciu,
zdrowiu, sile i cnotach cz owieka (s. 303–316). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Larsen, J. T., McGraw, A. P. (2011). Further evidence for mixed
emotions. Journal of Personality and Social Psychology, 100,
1095–1110.
Larsen, J. T., Norris, J. I. (2009). A facial electromyographic
investigation of affective contrast. Psychophysiology, 46,
831–842.
Larsen, J. T., Norris, C. J., McGraw, A. P., Hawkley, L. C.,
Cacioppo, J. T. (2009). The evaluative space grid: A single-item measure of positivity and negativity. Cognition and
Emotion, 23, 453–480
LeDoux, J. E. (2000). Mózg emocjonalny: Tajemnicze podstawy
)ycia emocjonalnego (t um. A. Jankowski). Pozna&:
Wydawnictwo Media Rodzina.
Leknes, S., Brooks, J., Wiech, K., Andersson, J., Tracey, I.
(2008). Pain relief as an opponent process: A psychophysical
investigation. European Journal of Neuroscience, 28, 794–
801.
Leknes, S., Lee, M. C., Berna, C., Andersson, J., Tracey, I.
(2011). Relief as a reward: Hedonic and neural responses to
safety from pain. Pobrane z: http://www.plosone.org/article/
info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0017870.
Lewis, M., Haviland-Jones, J. M., Barrett, L. F. (red.). (2008).
The handbook of emotion (wyd. 3). New York: Guilford Press.
Lorenz, K. (1971). Studies in animal and human behaviour.
Cambridge: Harvard University Press.
Marsza -Wi!niewska, M., Nowicka, M. (2011). Dynamika
nastroju. W: E. Gory&ska, M. Ledzi&ska, M. Zajenkowski
(red.), Nastrój. Modele, geneza, funkcje (s. 121–155). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Matthews, G., Jones, D. M., Chamberlain, A. G. (1990). ReÞning the measurement of 16 mood: The UWIST Mood
Adjective Checklist. British Journal of Psychology, 81,
17–42.
HU(TAWKA EMOCJONALNA: KONSEKWENCJE AFEKTYWNE WZBUDZANIA EMOCJI…
Matukin, M., Ohme, R. (2011). Analiza przebiegu reakcji
emocjonalnej w czasie. W: D. Doli&ski, W. B aszczak (red.),
Dynamika emocji: Teoria i praktyka (s. 155–176). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
McClernon, F. J., Westman, E. C., Rose, J. E. (2004). The effects of controlled deep breathing on smoking withdrawal
symptoms in dependent smokers. Addictive Behaviors, 29,
765–772.
McIntosh, D. N., Zajonc, R. B., Vig, P. S., Emerick, S. W.
(1997). Facial movement, breathing, temperature, and affect:
Implications of the vascular theory of emotional experience.
Cognition and Emotion, 11, 171–195.
Nawrat, R., Doli&ski, D. (2002). Hu!tawka pozytywnych emocji
i uleg o!'. Studia Psychologiczne, 40, 9–22.
Nawrat, R., Doli&ski, D. (2007). “See-saw of emotions” and
compliance. Beyond the fear-then-relief rule. Journal of
Social Psychology, 147, 556–571.
N#cka, E. (2000). Pobudzanie intelektu: zarys formalnej teorii
inteligencji. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców
Prac Naukowych Universitas.
Nowak, A., Strawi&ska, U., Vallacher, R. R. (2009). Poznanie
spo eczne z perspektywy psychologii dynamicznej. W:
M. Kossowska, M. Kofta (red.), Psychologia poznania spoecznego. Nowe idee (s. 103–121). Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Nyenhuis, D. L., Stern, R. A., Yamamoto, C., Luchetta, T.,
Arruda, J. E. (1997). Standardization and validation of the
Visual Analog Mood Scales. The Clinical Neuropsychologist,
11, 407–415.
Oatley, K., Jenkins, J. M. (2003). Zrozumie# emocje (t um.
J. Radzicki, J. Suchecki). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Ohme, R. (2003). Podprogowe informacje mimiczne: Uj!cie
psychologii eksperymentalnej. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Peeters, G., Czapi&ski, J. (1990). Positive-$negative asymmetry
in evaluations: The distinction between affective and
information negativity effects. W: W. Stroebe, M. Hewstone
(red.), European review of social psychology (s. 33–60).
Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
Plutchik, R. (1980). Emotion: A psychoevolutionary synthesis.
New York: Harper and Row.
Quirin, M., Kazén, M., Kuhl, J. (2009). When nonsense sounds
happy or helpless: The Implicit Positive and Negative
Affect Test (IPANAT). Journal of Personality and Social
Psychology, 97, 500–516.
Rafaeli, A., Sutton, R. I. (1991). Emotional contrast strategies as
means of social inßuence: Lessons from criminal interrogators
and bill collectors. Academy of Management Journal, 34,
749–775.
Russell, J. A. (1980). A circumplex model of affect. Journal of
Personality and Social Psychology, 39, 1161–1178.
Roseman, I. J., Evdokas, A. (2004). Appraisals cause experienced emotions: Experimental evidence. Cognition and
Emotion, 18, 1–28.
275
Rottenberg, J., Ray, R. D., Gross, J. J. (2007). Emotion elicitation using Þlms. W: J. A. Coan, J. J. B. Allen (red.), The
handbook of emotion elicitation and assessment. London:
Oxford University Press.
Schachter, S., Singer, J. E. (1962). Cognitive, social and physiological determinants of emotional states. Psychological
Review, 69, 379–399.
Sherman, G. D., Haidt, J. (2011). Cuteness and disgust: The
humanizing and dehumanizing effects of emotion. Emotion
Review, 3, 245–251.
Schwarz, N., Clore, G. L. (1983). Mood, misattribution, and
judgments of well-being: Informative and directive functions
of affective states. Journal of Personality and Social Psychology, 45, 513–523.
Seymour, B., O’Doherty, J., Koltzenburg, M., Wiech, K., Frackowiak, R., Friston, K., Dolan, R. (2005). Opponent appetitive-aversive neural processes underlie predictive learning of pain relief. Nature Neuroscience, 8, 1234–1240.
Solomon, R. L. (1980). The opponent-process theory of acquired
motivation: The costs of pleasure and the beneÞts of pain.
American Psychologist, 35, 691–712.
Soltysik, S., Jelen, P. (2005). In rats, sighs correlate with relief.
Physiology and Behaviour, 85, 598–602.
Stern, R. A. (1997). Visual Analog Mood Scales: Professional
Manual. Odessa, FL: Psychological Assessment Resources.
Stern, R. A., Daneshvar, D., Poon, S. (2010). Visual Analogue
Mood Scales. W: S. BrumÞtt (red.), Psychological well-being in the person with acquired communication problems
(s. 116–136). New York: John Wiley & Sons.
Strelau, J. (1998). Psychologia temperamentu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
(piewak, S. (2002). Mi#dzy drzwiami a hu!tawk". Drena$
poznawczy a skuteczno!' wybranych technik wp ywu spoecznego. Studia Psychologiczne, 40, 23–47.
(piewak, S. (2005). Poznawcze uwarunkowania wp ywu spoecznego. W: M. Kossowska, M. (mieja, S. (piewak (red.),
Spo eczne "cie)ki poznania (s. 141–156). Gda&sk: Gda&skie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Tamir, M. (2009). What do people want to feel and why?
Pleasure and utility in emotion regulation. Current Directions
in Psychological Science, 18, 101–105.
Verduyn, P., Delvaux, E., Van Coillie, H., Tuerlinckx, F., Van
Mechelen, I. (2009). Predicting the duration of emotional
experience: Two experience sampling studies. Emotion, 9,
83–91.
Vlemincx, E., Van Diest, I., De Peuter, S., Bresseleers, J.,
Bogaerts, K., Fannes, S., Wan, L., Van den Bergh, O. (2009).
Why do you sigh? Sigh frequency during induced stress and
relief. Psychophysiology, 46, 1005–1013.
Watson, D., Tellegen, A. (1985). Toward a consensual structure
of mood. Psychological Bulletin, 98, 219 –235.
Wieczorkowska, G., Wierzbi&ski, J. (2007). Statystyka. Analiza
bada* spo ecznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
Scholar.
Zajonc, R. B. (1985). Uczucia a my!lenie: nie trzeba si# domy!la', by wiedzie', co si# woli. Przegl(d Psychologiczny,
28, 27–72.
276
WOJCIECH B)ASZCZAK
Zajonc, R. B., Murphy, S. T., Inglehart, M. (1989). Feeling
and facial efference: Implications for the vascular theory of
emotion. Psychological Review, 96, 395–416.
Zawadzki, M. (2006). Poznawczy mechanizm dzia ania hu"tawki emocji (Raport MNiSW H01F 070 28). Warszawa:
Szko a Wy$sza Psychologii Spo ecznej.
Zillmann, D. (1987). Cognition–excitation interdependencies in
aggressive behavior. Aggressive Behavior, 14, 51–64.
Emotional see-saw:
Affective consequences of inducing emotions opposite
in valence
Wojciech B aszczak
Maria Curie-Sk odowska University, Lublin, Institute of Psychology
ABSTRACT
The paper presents data concerning affective consequences of experiencing emotional see-saw that is after
inducing opposite-valence emotions. It was predicted that different emotional state will follow evoking
emotions opposite in valence. Independent variable was the valence of emotions induced: no emotions
vs positive vs negative vs positive then negative vs negative then positive. Emotional state was measured
by observing participants emotional expression and indicating subjectively experienced level of positive
and negative affect. Participants were 150 people (75 women and 75 men). The pattern of results in a group
where opposite-valence emotions were induced (one immediately after the other) was similar to the group
where no emotions were evoked – level of positive affect was higher then level of negative affect. The
results were interpreted with reference to model of dynamic affect, evaluative space model and excitation
transfer theory.
Keywords: dynamic of emotions, emotional see-saw, affective consequences
Z o$ono do druku: 3.01.2012
Z o$ono poprawiony tekst: 5.05.2012
Zaakceptowano do druku: 16.08.2012