Urszula Bończuk-Dawidziuk - Szlachta na Śląsku

Urszula Bończuk-Dawidziuk
Instytut Historii Sztuki – Uniwersytet Wrocławski
[email protected]
Dysertacja: Działalność kulturalna hrabiny Friederike von Reden
Dysertacja doktorska na temat działalności kulturalnej hrabiny Friederike von Reden, Ŝony pruskiego
ministra górnictwa i tajnego wyŜszego radcy finansowego hrabiego Friedricha Wilhelma von Redena,
umoŜliwi podjęcie waŜnego, chociaŜ nie rozpatrywanego wcześniej problemu oddziaływania kobiecego
mecenatu na terenie Śląska w dobie biedermeieru. Tezą dysertacji doktorskiej będzie stwierdzenie o
czołowym znaczeniu działalności kulturalnej - zwłaszcza zaś religijnej - hrabiny Friederike von Reden
wśród kobiet w Kotlinie Jeleniogórskiej w I połowie XIX wieku. Hrabina była inicjatorką lub
współorganizatorką najwaŜniejszych przedsięwzięć tego czasu na terenie Kotliny Jeleniogórskiej. Jej
działalność w zakresie kultury wpisuje się w epokę biedermeieru, chociaŜ pobudek dla tych inicjatyw
naleŜy poszukiwać w poprzedniej epoce.
Johanne Juliane Friederike von Reden urodziła się 12 maja 1774 roku w Wolfenbüttel jako druga
córka brunszwickiego pułkownika, późniejszego generała, Friedricha Adolfa von Riedesel, barona na
Eisenbach, którego rodową siedzibą był zamek Lauterbach w Hesji, i jego małŜonki Friederike, córki
ministra Joachima Ewalda von Massow. Wczesne dzieciństwo spędziła w Ameryce Północnej i
Kanadzie, gdzie jej ojciec dowodził brunszwickimi wojskami po stronie angielskiej. Po powrocie do kraju
młoda baronówna odebrała na Ŝyczenie ojca staranne wykształcenie pod kierunkiem guwernantek i
pastorów, zgodne z ideami Oświecenia, bliskimi takŜe jej przyszłemu męŜowi. JuŜ wówczas wyróŜniała
się zapałem do wiedzy i pracowitością. Od 14 roku Ŝycia uczestniczyła w Ŝyciu towarzyskim,
podróŜowała, duŜo czytała i korespondowała na temat literatury, filozofii, botaniki, z drugiej zaś strony
dyskutowała o problemach społecznych i politycznych. Wiele zainteresowań z okresu młodości
pozostało jej pasją do końca Ŝycia, a wiedzę teoretyczną z powodzeniem stosowała w praktyce w miarę
moŜliwości finansowych. W 1802 roku 28-letnia baronówna Friederike von Riedesel wyszła za mąŜ za
50-letniego hrabiego Friedricha Wilhelma von Redena. NowoŜeńcy osiedli w Berlinie, okresy letnie
spędzając w swojej posiadłości w Bukowcu w Kotlinie Jeleniogórskiej. Hrabina od początku
uczestniczyła w wizytacjach męŜa w kopalniach i hutach na Górnym Śląsku, gdzie szczególnie
interesowała się sytuacją społeczną ludności. Wkrótce teŜ rozpoczęła prowadzenie działalności
1
socjalnej i oświatowej - częściowo charytatywnej - wśród ubogich górników i ich rodzin. Organizowała
pomoc materialną wydając tzw. rumfordzkie zupy i odzieŜ zimową, dbała takŜe o aspekt duchowy
ludności, co wyraŜało się w staraniach o zapewnienie odpowiednich duszpasterzy dla młodzieŜy
szkolnej. Szczęśliwe i zgodne małŜeństwo zakończyło się w 1815 roku śmiercią hrabiego Redena, który
krótko wcześniej załoŜył Towarzystwo Biblijne w Bukowcu. Jego przewodniczącą uczynił swoją Ŝonę,
która rozwinęła działalność religijną, oświatową i społeczną. Okres wdowieństwa poboŜnej hrabiny
został ukierunkowany na krzewienie religii i oświaty wśród ludności Kotliny Jeleniogórskiej. Działaniom
tym sprzyjały kontakty towarzyskie z królem Fryderykiem Wilhelmem IV, ministrem Karlem von Steinem,
teologiem Theophilusem Reichelem czy angielską reformatorką Ŝycia społecznego Elisabeth Fry. Obok
codziennych zajęć, obejmujących prowadzenie przynoszącego dochód gospodarstwa w typie
angielskiego ornamented farm z browarem, cegielnią i zarybionymi stawami, hrabina organizowała
spotkania biblijne we własnym pałacu i przyjmowała licznych, chętnie odwiedzających ją gości, wśród
których znaleźli się tacy luminarze literatury i sztuki, jak Theodor Körner i Caspar David Friedrich. Na
Ŝyczenie zaprzyjaźnionych rodów szlacheckich nauczała ich córki, gromadziła własne herbarium, a
takŜe kontynuowała rozpoczętą przez męŜa rozbudowę parku angielskiego w Bukowcu. Była inicjatorką
wydawania tzw. Biblii Jeleniogórskiej (Die Hirschberger Bibel). Cieszyła się szacunkiem nie tylko wśród
okolicznej szlachty i miejscowej ludności, lecz takŜe na dworze berlińskim, czego dowodem było
powierzenie hrabinie dwóch znaczących przedsięwzięć podjętych przez kolejnych królów pruskich
Fryderyka Wilhelma III i Fryderyka Wilhelma IV: osiedlenie emigrantów z Zillertal w Mysłakowicach w
latach 1837-1840 oraz sprowadzenie kościółka Wang w Karpaczu Górnym w latach 1841-1844. Hrabina
Friederike von Reden zmarła 14 maja 1854 roku w Bukowcu w wieku 80 lat i została pochowana obok
swojego męŜa w połoŜonym w parku Opactwie.
W ciągu swojego długiego Ŝycia była świadkiem nie tylko brzemiennych w skutkach momentów
historycznych tj. Rewolucja Francuska, wojny napoleońskie czy Wiosna Ludów, ale takŜe przemian w
obrębie kultury oświeceniowej, romantycznej i doby biedermeieru. Jako kobieta mogła z powodzeniem
przyjąć bierną pozycję obserwatora wydarzeń politycznych i społecznych tymczasem jej
korespondencja wskazuje, iŜ była aktywną komentatorką ówczesnego Ŝycia publicznego. W ten sposób
w osobie i postawie hrabiny Reden wyraźnie scaliły się spuścizny oświeceniowa i romantyczna, które w
dobie biedermeieru przybrały wymierny efekt w postaci aktywności w obrębie szeroko pojętej kultury.
Wydaje się przy tym, Ŝe przebadanie całokształtu aktywności hrabiny Friederike von Reden moŜe
przynieść nowe spojrzenie na obraz kobiety I połowy XIX wieku. Tymbardziej, Ŝe jej Ŝyciorys jest
przykładem waŜnego dla terenu Śląska zjawiska asymilacji napływowej szlachty niemieckiej, która
wydaje się, Ŝe z poszanowaniem zastanych więzi kulturowych wprowadzała nowe idee.
2
Celem pracy będzie ustalenie wpływów, motywów i inspiracji kształtujących nieprzeciętną
osobowość hrabiny, a następnie określenie stopnia oddziaływania jej osoby na inne postaci Ŝycia
kulturalnego, zarówno w Berlinie, jak i w Kotlinie Jeleniogórskiej. Stąd teŜ pierwszym etapem badań
będzie szczegółowe odtworzenie Ŝyciorysu baronówny Riedesel, a następnie hrabiny Reden na
podstawie drukowanych i rękopiśmiennych źródeł. PosłuŜą temu opublikowane pod koniec XIX wieku w
Berlinie fragmenty listów i pamiętników opracowanych w dwóch tomach przez księŜnę Eleonore Reuss
oraz korespondencja pomiędzy hrabiną Reden a ministrem Steinem publikowana cyklicznie w
czasopiśmie „Schlesische Monatshefte” przez Konrada Wutkego w 1925 roku. Niektóre z
publikowanych w wyŜej wymienionych pozycjach bibliograficznych materiałów źródłowych zostały
opatrzone lakonicznym komentarzem o charakterze popularno-naukowym, który nie wyczerpuje
nasuwających się po ich lekturze wniosków. Pozostała część listów i notatek ze spuścizny hrabiny
Reden znajduje się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu i prawdopodobnie w Geheimes
Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie. Stąd istotne dla przeprowadzenia badań nad
problemem będą kwerendy archiwalne, a takŜe biblioteczne i muzealne.
Główny nacisk w dysertacji doktorskiej zostanie połoŜony na przebadanie wątku pietystycznego w
Ŝyciu hrabiny, którego materialnymi dowodami istniejącymi do dziś są kościół Wang w Karpaczu
Górnym i tzw. osiedle tyrolskie w Mysłakowicach. Istnieją takŜe wzmianki o kontaktach hrabiny z takimi
ośrodkami ruchu pietystycznego jak Herrnhut i Niesky, dokąd sama Friederike von Reden odbywała
podróŜe. Po śmierci męŜa hrabina uległa bowiem romantycznej, silnie nacechowanej religijnie myśli
filozoficznej i tzw.
ruchowi przebudzeniowemu
zwanego
niekiedy
neopietyzmem (niem.
Erweckungsbewegung), który miał ogromny wpływ na resztę jej Ŝycia. Wydaje się, Ŝe działania hrabiny
zgodne są z myślą ówczesnych filozofów religii tj. Friedricha Daniela Ernsta Schleiermachera czy
Sørena Kierkegaarda. Literatura dotycząca tych zagadnień jest bardzo skąpa. Wzmianki o charakterze
najczęściej popularno-naukowym są rozproszone w ogólnych opracowaniach historycznych, broszurach
lub przy okazji przedstawiania innego zagadnienia. Dlatego niezbędne będą wnikliwe badania nad
zjawiskiem ruchu przebudzeniowego w I połowie XIX wieku, którego geneza sięga XVII-wiecznego
pietyzmu. WaŜnymi ośrodkami badawczymi będą tutaj Archiv der Franckeschen Stiftungen w Halle oraz
Württembergische Landesbibliothek w Stuttgarcie.
Praca obejmie zarazem swoim zakresem historię dóbr bukowieckich zwłaszcza w okresie
przebudowy pałacu i parku przez hrabiego Friedricha Wilhelma von Redena w latach 1786-1800, po
której Bukowiec zapisał się znacząco w historii sztuki śląskiej. Bogate materiały dokumentujące
3
przebudowę tego załoŜenia pałacowo-parkowego znajdują się w Instytucie Herdera w Marburgu,
podobnie jak znaczący zbiór ikonograficzny do miejscowości Bukowiec. Materiały te w całości nie
zostały wcześniej opracowane, publikowane dotąd były jedynie niektóre ze znajdujących się w zbiorze
rysunków projektowych i grafik. Dopełnieniem badań nad ikonografią Bukowca staną się kwerendy w
następujących instytucjach: Stiftung Preussischer Schlösser und Garten Berlin-Brandenburg w
Poczdamie, Königliche Porzellan-Manufaktur w Berlinie, Grossherzoglich Hessisches Familienarchiv w
Staatsarchiv w Darmstadt, Ostdeutsche Galerie w Ratyzbonie, Schlesisches Museum w Görlitz,
Muzeum Narodowym we Wrocławiu, zwłaszcza zaś w jego Archiwum, Muzeum Okręgowym w Jeleniej
Górze, Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we
Wrocławiu, Museum für schlesische Landeskunde im Haus Schlesein w Königswinter-Heisterbacherrott
oraz w Hirschberger Heimatstube w Alfeld.
Elementem uzupełniającym pracę, a zarazem ogniwem spajającym historię zbiorów pałacowych w
Bukowcu, staną się współczesne wspomnienia członków rodziny Rotenhan, których przodkowie
odziedziczyli posiadłość po śmierci hrabiny Reden, a którzy po II wojnie światowej opuścili śląskie dobra
i dziś zamieszkują w Bambergu i Ebelsbach nad Menem. Zawarty w tych relacjach rys historycznosocjologiczny umoŜliwi wprowadzenie czynnika porównawczego w stosunku do świadomości znaczenia
osiągnięć hrabiny w czasach przedwojennych i współczesnych. Naturalnym następstwem tych
rozwaŜań stanie się przytoczenie historii powojennej załoŜenia pałacowo-ogrodowego w Bukowcu,
która - choć udokumentowana - nie jest szerzej znana. W tym celu naleŜałoby przeprowadzić kwerendy
w jeleniogórskim oddziale Archiwum Państwowego we Wrocławiu, Archiwum Miejskim w Jeleniej Górze,
Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a takŜe w Regionalnym Ośrodku Badań i
Dokumentacji Zabytków we Wrocławiu.
W celu uzyskania dowodów naukowych dla postawionej tezy naleŜałoby w pracy posłuŜyć się
metodą komparatystyczną. Porównanie działań kulturalnych kobiet w I połowie XIX wieku w Kotlinie
Jeleniogórskiej umoŜliwi wyłonienie najwaŜniejszych postaci kobiecych tego czasu, które następnie
będzie moŜna porównać z aktywnością inicjatorek kultury na terenie Śląska i w krajach ościennych.
Metoda ta pozwoli na ustalenie znaczenia hrabiny Reden w świetle podejmowanych działań
kulturalnych tego okresu.
Naukowe studium nad działalnością kulturalną hrabiny Friederike von Reden będzie łączyło
zagadnienia z pogranicza historii, religioznawstwa i historii sztuki. Zostanie przeprowadzone dzięki
4
dostępnym narzędziom badawczym wymienionym powyŜej oraz będzie zmierzało do sprawdzenia
przypuszczeń zawartych w tezie dysertacji.
śyciorys
Studia - od 1999 do 2004 roku:
Studia dzienne historii sztuki na Uniwersytecie Wrocławskim (Wydział Nauk Historycznych i
Pedagogicznych). Na trzecim roku studiów otrzymałam stypendium DAAD (Deutsche Akademische
Austauschdienst) i wyjechałam na semestr zimowy na studia na uczelnię Europa-Universität Viadrina
we Frankfurcie nad Odrą. Naukę uzupełniałam tam na kierunku kulturoznawczym Kulturwissenschaften
biorąc udział m.in. w zajęciach z fotografii (Prof. dr Christoph Asendorf), filozofii (dr John Lambert) oraz
teorii kulturoznawstwa (Prof. dr Heinz Dieter Kittsteiner).
W trakcie pierwszych trzech lat studiów moje zainteresowania sztuką skupiały się na okresie
nowoŜytnym. Wyrazem tego był udział w Ogólnopolskiej Sesji Naukowej „Religijność na polskich
pograniczach w XVI-XVIII wieku” zorganizowanej przez Instytut Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego i
Polskie Towarzystwo Historyczne, Oddział w Zielonej Górze (Zielona Góra, 18-19 września 2002 roku).
Podczas trwania sesji wygłosiłam referat pt: „Sztuka czasów reformacji we Frankfurcie nad Odrą”.
Uwieńczeniem zainteresowań dobą nowoŜytną była praca licencjacka napisana w 2002 roku pod
kierunkiem dra Andrzeja Kozieła. Praca dotyczyła „Ukrytych znaczeń w Martwej naturze z karczochami
Osiasa Beerta Starszego”, obrazu przechowywanego w Muzeum Narodowym we Wrocławiu. Artykuł
powstały na podstawie pracy licencjackiej został opublikowany w piśmie Koła Naukowego Studentów
Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego „Dzieła i interpretacje” nr 8 z 2003 roku.
Jeszcze w lutym 2002 roku rozpoczęłam pracę przy projekcie „Encyklopedia Religia” pod redakcją
naukową Tadeusza Gadacza i Bogusława Milerskiego pisząc pod kierunkiem Prof. dr hab. Jana
Harasimowicza 17 haseł encyklopedycznych do tomów 4-8 Encyklopedii: Równocześnie od
października 2002 roku kontynuowałam studia historii sztuki na studiach magisterskich uzupełniających
(drugiego stopnia) przygotowując pracę magisterską pod kierunkiem Prof. dr hab. Zofii OstrowskiejKębłowskiej.
Od września 2002 do grudnia 2003 roku pracowałam przy powstawaniu zbiorowego opracowania
historii Polski Polska. Dzieje Cywilizacji i Narodu pod redakcją naukową prof. dra hab. Marka Derwicha,
pisząc i opracowując podpisy i metryczki do ilustracji do tomów 3-6 oraz dokonując wyboru oryginalnej
ikonografii do tomów 5-6 niniejszego dzieła.
5
W lipcu 2003 roku wyjechałam na praktykę zawodową do Museum für schlesische Landeskunde im
Haus Schlesien w Königswinter-Heisterbacherrott (Niemcy), którą odbyłam pod kierunkiem dyrektora
muzeum dra Stephana Kaisera w zakresie inwentaryzacji ceramiki, tkanin i innych przedmiotów
rzemiosła artystycznego. Natomiast we wrześniu 2003 roku przebywałam na miesięcznym stypendium
Herder-Institut w Marburgu (Niemcy), gdzie przygotowałam referat „Kościół Wang w Karpaczu Górnym perła norweskiej architektury wczesnego średniowiecza w Karkonoszach w oczach malarzy i grafików
XIX wieku” wygłoszony na Międzynarodowej Sesji Naukowej: „Po obu stronach Bałtyku – wzajemne
relacje między Skandynawią a Europą Środkową” zorganizowanej przez Instytut Historii Sztuki
Uniwersytetu Wrocławskiego we Wrocławiu, Jeleniej Górze i Karpaczu w dniach 16-29 listopada 2003
roku.
Obrona mojej pracy magisterskiej pt. „Motyw martwej natury w malarstwie polskim w latach 18001890” odbyła się we wrześniu 2004 roku. Pod koniec 2004 roku pracowałam przy oprowadzaniu
wycieczek szkolnych podczas wystawy „Idea Leonarda da Vinci. Geniusz i jego machiny”, która była
prezentowana w Oddziale Historycznym Muzeum Miejskiego Wrocławia. W pierwszym kwartale roku
2005 pracowałam w Musuem für schlesische Landeskunde im Haus Schlesien w KönigswinterHeisterbacherrott w Niemczech. Zakres moich głównych obowiązków obejmował organizację
Europejskich Dni Dziedzictwa na terenie Śląska w 2005 roku oraz asystenturę dyrektora muzeum do
spraw kontaktów z Polską. Równocześnie brałam udział w przygotowaniach do dwóch wystaw
czasowych. Pierwsza z nich dotyczyła gazet śląskich natomiast tematem drugiej wystawy były fotografie
figuralnych nagrobków śląskich XVI-XVIII wieku. Ponadto miałam udział w inwentaryzacji zbiorów
muzealnych oraz działaniach organizacyjnych i logistycznych w zakresie prac muzealnych.
W lipcu 2005 roku zostałam przyjęta na studia doktoranckie nauk historycznych Uniwersytetu
Wrocławskiego.
Publikacje
I. Hasła encyklopedyczne [w:] Religia. Encyklopedia PWN, redakcja naukowa Tadeusz Gadacz /
Bogusław Milerski, t. 4-8, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN 2002-2003:
1. „Fischer von Erlach Johann Bernhard“, [w:] t. 4, s. 62.
2. „Kandinsky Wassily“, [w:] t. 5, s. 342.
3. „Klimt Gustav”, [w:] tamŜe, s. 473-474.
6
4. „Kokoschka Oscar”, [w:] tamŜe, s. 502-503.
5. „Mansart Francois”, [w:] t. 6, s. 403.
6. „Mansart-Hardouin Jules”, [w:] tamŜe, s. 403.
7. „Mengs Anton Raphael”, [w:] tamŜe, s. 489.
8. „Matisse Henri”, [w:] tamŜe, s. 456.
9. „Moreau Gustave”, [w:] t. 7, s. 156.
10. „Munch Edvard”, [w:] tamŜe, s. 186-187.
11. „Nazareńczycy”, [w:] tamŜe, s. 235-236.
12. „Nikifor”, [w:] tamŜe, s. 321-322.
13. „Overbeck Johann Friedrich”, [w:] tamŜe, s. 465.
14. „Prerafaelici”, [w:] t. 8, s. 257-258.
15. „Pruszkowski Witold”, [w:] tamŜe, s. 281-282.
16. „Puvis de Chavannes Pierre – Cécile ”, [w:] tamŜe, s. 327.
17. „Quattuor Virgines Capitales”, [w:] tamŜe, s. 331.
II. Podpisy do ilustracji w dziele zbiorowym opracowania historii Polski Polska. Dzieje Cywilizacji i
Narodu pod redakcją naukową prof. dra hab. Marka Derwicha:
1. tom 3, Warszawa-Wrocław 2003: 113 tekstów;
2. tom 4, Warszawa-Wrocław 2003: 88 tekstów;
3. tom 5, Warszawa-Wrocław 2003: 83 teksty;
4. tom 6, Warszawa-Wrocław 2004: 60 tekstów.
III. Artykuł „Ukryte znaczenia w Martwej naturze z karczochami Osiasa Beerta Starszego” powstały na
podstawie pracy licencjackiej napisanej pod kierunkiem dra Andrzeja Kozieła, który ukazał się w piśmie
Koła Naukowego Studentów Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego „Dzieła i interpretacje”, 8
(2003), s. 123-138.
Prace w druku:
I.
„Sztuka czasów reformacji we Frankfurcie nad Odrą”, referat wygłoszony na
Ogólnopolskiej Sesji Naukowej: „Religijność na polskich pograniczach w XVI-XVIII
wieku” zorganizowanej przez Instytut Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego i
Polskie Towarzystwo Historyczne, Oddział w Zielonej Górze, (Zielona Góra, 18-19
września 2002 roku).
7
II.
„Kościół Wang w Karpaczu Górnym - perła norweskiej architektury wczesnego
średniowiecza w Karkonoszach w oczach malarzy i grafików XIX wieku”, referat
wygłoszony na Międzynarodowej Sesji Naukowej: „Po obu stronach Bałtyku –
wzajemne relacje między Skandynawią a Europą Środkową” (Wrocław – Jelenia
Góra – Karpacz, 26-29 listopada 2003 roku).
III.
„Gräfin Friederike von Reden und die Kirche Wang“ - artykuł publikowany w
czasopiśmie „Jahrbuch für schlesische Kirchengeschichte” na podstawie referatu
wygłoszonego podczas seminarium „Świadectwa dziejów sztuki i wyznań
religijnych na Śląsku od czasów reformacji do dziś”, które odbyło się w
Wojnowicach w dniach 19-24. 06. 2005 roku.
8