1. Pojęcie i gatunek literacki ewangelii 1.1. Pojęcie „ewangelia” 1.1

1. Pojęcie i gatunek literacki ewangelii
1.1. Pojęcie „ewangelia”
1.1.1. Znaczenie semantyczne
Słowo „ewangelie” kojarzy się z reguły z czterema księgami, opisującymi
życie i działalność Jezusa Chrystusa, a które nazywamy: Ewangelią Mateusza,
Marka, Łukasza lub Jana. W Nowym Testamencie słowo εὐαγγέλιον
‘ewangelia’ występuje wyłącznie w liczbie pojedynczej i nie jest określeniem
księgi, tylko pojęciem teologicznym. Liczba mnoga „ewangelie” jako nazwa
czterech ksiąg pojawia się po raz pierwszy w Apologii św. Justyna (†165 r.).
W tym samym okresie św. Ireneusz mówi o jednej ewangelii w poczwórnym
kształcie.
W terminologii chrześcijańskiej słowo εὐαγγέλιον (ewangelia) jest zatem
używane w podwójnym znaczeniu: teologicznym i literackim, jako określenie
ksiąg oraz gatunku literackiego pism, które opowiadają o życiu i działalności
Jezusa. Etymologia tego słowa jest prosta. Składa się ono z dwóch leksemów: εὖ
‘dobrze’ i ἀγγελία ‘posłanie, nowina, wiadomość’, które razem mają znaczenie:
dobra nowina. O jaką dobrą nowinę chodzi? Jaką treść semantyczną posiada to
słowo? Biorąc pod uwagę środowisko, w jakim powstawały ewangelie, należy
szukać znaczenia tego pojęcia w literaturze grecko-hellenistycznej oraz w starotestamentalnej (Septuaginta) i judaistycznej. Wyniki tych badań nie wystarczą
jednak, aby określić pełną treść pojęcia „ewangelia”. Należy jeszcze zbadać,
w jakim znaczeniu posługuje się tym terminem Nowy Testament: czy przejmuje
on znaczenie greckie lub starotestamentalne, czy też w słowo „ewangelia”
wkłada nowe treści.
W języku greckim klasycznym słowo εὐαγγέλιον oznaczało początkowo nagrodę za dobrą wiadomość lub ofiarę dziękczynną składaną z okazji otrzymania
dobrej wiadomości. W grece hellenistycznej się było ono określeniem pomyślnej wiadomości o zwycięstwie militarnym oraz występowało w terminologii
związanej z kultem cesarzy.
W LXX terminologia εὐαγγελίζεσθαι lub εὐαγγελίζειν oznacza: oznajmiać
radosną nowinę, przychodzić z radosnym poselstwem, a εὐαγγελιζόμενος
oznajmującego dobrą nowinę.
1.1.2. Znaczenie określenia „ewangelia” w logiach Chrystusa
1) Chrystus, głosząc Królestwo Boże, powołuje się na proroctwa starotestamentalne, a zwłaszcza na proroka Izajasza. W synagodze w Nazarecie cytuje Iz
61,1-2:
2
„Duch Pański spoczywa na mnie, ponieważ Mnie namaścił i posłał Mnie, abym ubogim
niósł dobrą nowinę (εὐαγγελίζεσθαι), więźniom głosił wolność, a niewidomym przejrzenie: abym uciśnionych odsyłał wolnymi, abym obwoływał rok łaski od Pana”. Zwinąwszy księgę oddał słudze i usiadł; a oczy wszystkich w synagodze były w Nim utkwione.
Począł więc do nich mówić: „Dziś spełniły się te słowa Pisma, któreście słyszeli” (Łk
4,18-21).
W logionie tym Chrystus stwierdza, że z Jego przyjściem realizuje się proroctwo Izajasza o nadejściu Królestwa Bożego, a ewangelia, którą głosi, jest tą
dawno oczekiwaną dobrą nowiną (Mt 11, 3-5).
2) W mowie eschatologicznej „ewangelia” oznacza tu treść kerygmy o królestwie Bożym (Mt 24, 14).
1.1.3. Tradycja popaschalna
1) Jezus głosił Ewangelię o królestwie Bożym, natomiast Kościół pierwotny
aktualizował treść Ewangelii i ubogacał ją nowymi elementami. Ślady najstarszej kerygmy pierwotnego Kościoła można odnaleźć w Dziejach Apostolskim.
Przykładem może być wypowiedź Piotra z jego przemówienia z okazji chrztu
setnika Korneliusza:
[Bóg] posłał słowo synom Izraela, zwiastując (εὐαγγελιζόμενος) pokój przez Jezusa
Chrystusa. Ten jest Panem wszystkich (Dz 10, 36).
W wypowiedzi Piotra Chrystus przez swoje dzieło zbawcze stał się Panem
wszystkich i centralną treścią Ewangelii.
2) W okresie popaschalnym pojęcie ewangelii wyraża jednak nie tylko treść
przepowiadania, lecz określa także samo przepowiadanie:
Tak i Pan rozporządził zwiastującym ewangelię z ewangelii żyć (…). Jaka jest więc moja
zapłata? Aby głosząc ewangelię bez wynagrodzenia, nie korzystać z praw, jakie daje mi
ewangelia (1 Kor 9, 14. 18).
1.1.4. Ewangelia św. Marka
Określenie „ewangelia” występuje u Marka aż 8 razy: 1, 1. 14. 15; 8, 35; 10,
29; 13, 10; 14, 9 i 16, 15, gdy u Mateusza tylko 4 razy, a Łukasz zupełnie je
pomija.
1) W Mk 1, 1 termin „ewangelia” jest tytułem dzieła: Ἀρτὴ τοῦ εὐαγγελίοσ
Ἰησοῦ Χριστοῦ „Początek ewangelii Jezusa Chrystusa”. Genetivus „Jezusa
Chrystusa” ma dwa znaczenia: „ewangelia Jezusa Chrystusa” lub „ewangelia
o Jezusie Chrystusie”. Ewangelia Marka nie tylko więc opowiada o Chrystusie,
lecz jest także Jego dziełem.
2) W Mk 1, 14. 15; 13, 10; 14, 9 i 16, 15 „ewangelia” jest określeniem, które
należy do terminologii misyjnej w środowisku hellenistycznym. Na treść tego
słowa składają się następujące aspekty: przepowiadanie Chrystusa i Kościoła
jest dobrą nowiną od Boga; obecność królestwa Bożego w osobie i działalności
Jezusa Chrystusa jako przedmiot przepowiadania, uniwersalny charakter Ewan-
3
gelii, która jest skierowana do wszystkich ludzi i postuluje wiarę oraz nawrócenie.
3) W dwóch logionach Jezusa w drugiej Ewangelii pojawia się zwrot „z powodu Mnie i ewangelii” (Mk 8, 35; 10, 29). W ten sposób następuje utożsamienie Chrystusa z Jego Ewangelią. Głoszona przez Kościół i spisana w Kościele
ewangelia uobecnia osobę, słowa i dzieła Jezusa Chrystusa, a księga ewangelii
nie tylko przekazuje treść zbawczego orędzia Jezusa, lecz jest jednym ze sposobów Jego obecności w Kościele. Dlatego księga ewangelii jest w Kościele
przedmiotem kultu, otacza się ją szczególną czcią, okadza, kładzie na ołtarzu,
uroczyście wynosi, a jej proklamacji towarzyszą zapalone świece.
1.2. Gatunek literacki ewangelii
1.2.1. Pojęcie gatunku
Gatunek literacki jest kategorią podrzędną w stosunku do rodzaju literackiego. Przez gatunek literacki rozumie się zespół intersubiektywnie istniejących
reguł, określający budowę poszczególnych dzieł literackich. Gatunek literacki
określa sposób komponowania dzieła i jest istotnym elementem komunikacji
literackiej. Gatunki literackie ulegają w procesie historii przeobrażeniu zarówno
w zakresie swojej struktury, jak i funkcji. Jednak każdy gatunek posiada pewne
cechy stałe, które nie podlegają zmianom i pozwalają go zidentyfikować na różnych etapach jego rozwoju. Warunkiem funkcjonowania gatunku literackiego
jest jego właściwe odczytanie przez czytelników. Dokładne określenie gatunku
literackiego jest dla odbiorcy wskazówką, jak należy odczytywać i rozumieć
dany tekst literacki.
1.2.2. Próba określenia gatunku literackiego ewangelii
Oceniając wyniki współczesnych badań nad ewangeliami należy stwierdzić,
że historia literatury nie potrafi wskazać gatunku literackiego, który całkowicie
przypominałby ewangelie. Porównywanie ewangelii z różnymi typami tekstów
starożytnych pokazuje jednak, że ewangelie najbardziej zbliżają się do biografii
hellenistycznej. W obydwu rodzajach tekstów zauważa się następujące cechy
wspólne:
1) łączenie elementów historycznych i biograficznych z celami kerygmatycznymi;
2) ukazywanie najbardziej typowych, charakterystycznych cech bohatera
oraz najważniejszych wydarzeń z jego życia;
3) brak systematycznego i chronologicznego przedstawienia rozwoju bohatera;
4) posługiwanie się elementami mitycznymi, kultowymi, czy apologetycznymi jako środkami literackimi.
4
2. Geneza ewangelii
2.1. Etapy historyczne i literackie
Podstawowym źródłem ewangelii synoptycznych jest życie i nauczanie Jezusa Chrystusa. Jezus nie zostawił jednak po sobie żadnych pism, ani też nikt
z Jego słuchaczy nie notował Jego słów oraz nie opisywał wydarzeń z Jego życia i działalności. Tego rodzaje pisma pojawiły się wiele lat później. Do ukazania się pierwszych pisemnych relacji o słowach i czynach Jezusa Chrystusa
ewangelia była przepowiadana ustnie. Redakcja ewangelii ma więc za sobą długi okres formowania się.
Pierwszą informację na ten temat podaje Łukasz, który wymienia cztery etapy powstawania ewangelii, jak ilustruje to następujący schemat:
I. Wydarzenie (źródło „Wielu usiłowało uporządkować opowiadaewangelii)
nie o dokonanych wśród nas sprawach” (Łk
1, 1).
II. Świadectwo Kościo- „Jak to przekazali nam ci, którzy od początła (przekaz)
ku byli naocznymi świadkami i sługami słowa” (Łk 1, 2).
III. Redakcja (ewange- „Wydało się i mnie [stosownym] wszystko
liści)
po kolei starannie prześledzić i opisać ci”
(Łk 1, 3).
IV. Aktualizacja
„Dostojny Teofilu, abyś został o nich pouczony i poznał niezawodność tych słów (Łk
1, 1-4).
Badania genezy ewangelii obejmują trzy pierwsze etapy, czyli: 1) życie i
słowa Jezusa (źródło ewangelii); 2) przepowiadanie Kościoła popaschalnego,
czyli tradycję; 3) ostateczną redakcję ewangelii. Natomiast czwartym okresem,
czyli aktualizacją, zajmuje się hermeneutyka biblijna, która ma na uwadze cele
praktyczne, kerygmatyczne.
2.2. Jezus Chrystus jako źródło Ewangelii
Podstawowym źródłem ewangelii jest Jezus Chrystus, Jego osoba, życie
i działalność. Dysponujemy dziś jednak ewangeliami, które są rezultatem ostatniego etapu długiego procesu formowania się tradycji. Aby więc odtworzyć autentyczne nauczanie Jezusa oraz wydarzenia z Jego życia i działalności, trzeba
przedostać się przez te warstwy literackie i historyczne, jakie poprzedzają redakcję ewangelii. Nie jest to łatwe zadanie, gdyż poszczególne etapy tego procesu obejmują długi okresy czasu i przebiegały w zróżnicowanych warunkach,
w środowiskach, które różniły się kulturą i mentalnością oraz problemami, jakie
Kościół pierwotny musiał doraźnie rozwiązywać. Dotarcie do historycznych
5
słów i czynów Jezusa utrudnia też fakt, że Chrystus mówił po aramejsku,
a ewangelie zostały zredagowane po grecku. Powstaje więc pytanie: Czy wychodząc od ewangelii kanonicznych można dojść do autentycznych słów
(ipsissima verba) i czynów (ipsissima facta) Jezusa? Czy obraz Chrystusa przekazany przez ewangelistów odpowiada prawdzie historycznej, czy też jest tylko
wyrazem wiary pierwotnego Kościoła? Otóż możliwość dotarcia do historycznego Jezusa gwarantują trzy fakty:
1) tworzenie się tradycji przedpaschalnej w gronie uczniów Jezusa;
2) oryginalność słów i czynów Jezusa;
3) aramejskie podstawy języka i stylu ewangelii synoptycznych.
2.2.1. Tradycja przedpaschalna
Opowiadanie o działalności Chrystusa rozpoczynają ewangeliści od faktu
powołania pierwszych uczniów, którzy będą świadkami Jego słów i czynów.
Marek i Mateusz umieszczają opis powołania uczniów zaraz po sumarycznym
przedstawieniu pierwszego wystąpienia Jezusa (Mk 1, 16-20; Mt 4, 18-22; por.
Łk 5, 1-11).
Z grupy tych uczniów, którzy stale Jezusowi towarzyszyli, byli świadkami
Jego nauczania i czynów, wybiera On dwunastu. Opis ukonstytuowania grupy
Dwunastu podają wszyscy synoptycy (Mk 3, 13-19; Mt 10, 1-4; Łk 6, 12-16;
por. Dz 1, 13).
Wspólne przebywanie z Chrystusem wraz z innymi apostołami daje gwarancję autentycznego świadectwa o życiu i nauczaniu Jezusa. Apostołowie są tego
świadomi i często powołują się na fakt, że byli naocznymi świadkami wydarzeń,
które przekazują w swoim przepowiadaniu. Kiedy po zdradzie Judasza apostołowie wybierali jego następcę, to Piotr powiedział w swoim wystąpieniu, że powinien to być jeden z tych, „którzy towarzyszyli nam przez cały czas, kiedy Pan
Jezus przebywał z nami, począwszy od chrztu Janowego aż do dnia, w którym
został wzięty od nas do nieba, stał się razem z nami świadkiem Jego zmartwychwstania” (Dz 1, 21-22). Również w mowie w dzień Pięćdziesiątnicy (Dz
2, 32; por. 3, 15) oraz w mowie wygłoszonej w domu setnika Korneliusza, po
jego nawróceniu (Dz 10, 39), Piotr stwierdza, że apostołowie są naocznymi
świadkami życia i działalności Chrystusa. Na osobiste doświadczenie i znajomość zarówno czynów, jak i nauczania Chrystusa powołuje się bardzo wyraźnie
autor Pierwszego Listu św. Jana: „Co było od początku, co usłyszeliśmy, co zobaczyliśmy naszymi oczyma, co ujrzeliśmy i [czego] ręce nasze dotykały, o
Słowie życia (…) i zobaczyliśmy, i świadczymy, i oznajmiamy wam (…), co
zobaczyliśmy i usłyszeliśmy, głosimy również i wam” (1 J 1, 1-3).
Pomiędzy przedpaschalną i popaschalną wspólnotą uczniów Jezusa istnieje
zatem nieprzerwana ciągłość, która stanowi gwarancję dotarcia przez ewangelie
synoptyczne do autentycznego nauczania i do prawdziwego obrazu Chrystusa
oraz Jego nauczania.
6
Dodatkowym argumentem potwierdzającym autentyczność tradycji przedpaschalnej jest sposób jej przekazywania. Otóż w Palestynie przekazywano tradycję ustną metodą pamięciową. W tym celu zostały wypracowane rozmaite
metody mnemotechniczne, ułatwiające zapamiętanie tekstu. Do takich najbardziej popularnych środków mnemotechnicznych należało stosowanie rymu i
rytmu oraz rozmaitych figur stylistycznych, jak: aliteracja, chiazmy, inkluzje,
paralelizmy, schematy liczbowe itp.
2.2.2. Oryginalność słów i czynów Jezusa
Kryterium oryginalności (zwane także criterion of dissimilarity), przyjmuje
zasadę, że te słowa i czyny Jezusa należy uważać za autentyczne, które nie posiadają żadnych paralel ani w Starym Testamencie, ani w judaizmie, ani też w
Kościele pierwotnym.
Na oryginalność nauki i czynów Chrystusa zwrócili już uwagę Jego świadkowie i słuchacze. Opowiadanie Marka o pierwszym wystąpieniu Jezusa w synagodze w Kafarnaum kończy się refleksją słuchaczy, którzy „zdumieli się tak,
że jeden drugiego pytał: «Co to jest? Nowa jakaś nauka z mocą»” (Mk 1, 27).
Przykładem oryginalności w postępowaniu Chrystusa jest Jego stosunek do
grzeszników. Jezus odnosił się do nich ze zrozumieniem i miłosierdziem, na
skutek czego nazwano Go „żarłokiem i pijakiem, przyjacielem celników
i grzeszników” (Łk 7, 34). Kiedy powołał On do swego grona celnika Lewiego
w Kafarnaum i następnie przybył na ucztę do jego domu, do której „zasiedli
wraz Jezusem liczni celnicy i grzesznicy” (Mk 2, 15 i par.), wywołało to ogólną
konsternację i zgorszenie „uczonych w Piśmie i faryzeuszów” (Mk 2, 16). Oburzenie faryzeuszy bierze się stąd, że zarówno Tora (Kpł 10, 10), jak i pielęgnowana przez nich tradycja nakazywały absolutną separację grzeszników od sprawiedliwych. W scenie namaszczenia Jezusa przez jawnogrzesznicę podczas
uczty, faryzeusz, który Go zaprosił, także wyraża swoje zgorszenie: „Ten, gdyby
był prorokiem, poznałby, kim i jaka [jest ta] kobieta, że jest grzesznicą” (Łk 7,
39). Jezus uzasadnia swoje postępowanie wobec grzeszników nową interpretacją
tekstów Starego Testamentu (np. Oz 6, 6 w Mt 9, 13) oraz ilustruje przypowieściami o miłosierdziu Boga, który przebacza grzesznikom i powołuje ich do
swego królestwa (Mt 18, 12-14. 21-35; Łk 15). Jest to nowy, oryginalny i całkowicie obcy środowisku semickiemu rys działalności Chrystusa.
Innym przykładem są słowa Chrystusa wypowiedziane nad chlebem i winem
podczas Ostatniej Wieczerzy: „«Bierzcie, jedzcie, to jest Ciało Moje». I wziąwszy kielich, i dzięki uczyniwszy dał im, mówiąc: «Pijcie z niego wszyscy, to jest
bowiem Krew Moja»” (Mt 26, 26-28 i par.). Idea spożywania ciała i krwi jest
nie do pogodzenia z mentalnością semicką i nie ma absolutnie żadnych paralel
w Starym Testamencie, czy też w judaizmie. Dobrym komentarzem do tych
słów jest przekazana przez Jana mowa Chrystusa w synagodze w Kafarnaum o
chlebie, którym jest On sam, oraz reakcja na nią słuchaczy. Kiedy Jezus powiedział: „«Chlebem, który ja wam dam, jest Moje Ciało» (…), zaczęli się oni
7
sprzeczać między sobą, mówiąc: «Jak może On dać nam swoje Ciało do spożycia?»” (J 6, 51b-52). O dosłownym rozumieniu tych szokujących Judejczyka
słów świadczy fakt, że wielu odeszło, nawet spośród uczniów Jezusa (J 6, 66), a
mimo to nie skorygował On sensu swojej wypowiedzi.
2.3. Przekazywanie ewangelii
Istnienie tradycji ustnej potwierdza prolog Łukasza (Łk 1, 1-4) oraz zakończenie Ewangelii św. Jana (J 21, 25). Zasadniczą treść tej ustnej archaicznej kerygmy formowanej przez apostołów, świadków wydarzeń przedpaschalnych,
tworzą słowa i czyny Jezusa, a przede wszystkim opowiadanie o Jego śmierci i
zmartwychwstaniu.
Przykładami najstarszego przepowiadania są mowy apostołów w Dziejach
Apostolskich. Św. Piotr w pierwszym wystąpieniu w dzień zesłania Ducha
Świętego tak formułuje kerygmat o Chrystusie: „Jezusa Nazarejczyka, męża,
którego posłannictwo Bóg potwierdził wam niezwykłymi czynami, cudami i
znakami, jakich Bóg przez Niego dokonał wśród was, o czym sami wiecie, tego
męża, który z woli postanowienia i przewidzenia Bożego został wydany, przybiliście rękami bezbożnych do krzyża i zabiliście. Lecz Bóg Go wskrzesił” (Dz 2,
22-24). Podobne elementy zawiera druga mowa Piotra, wygłoszona po uzdrowieniu chromego: „Bóg (...) wsławił Sługę swego Jezusa, wy jednak wydaliście
Go i zaparliście się Go przed Piłatem (…). Zabiliście dawcę życia, ale Bóg
wskrzesił Go z martwych, czego my jesteśmy świadkami” (Dz 3, 13-15). Na
fakcie śmierci i zmartwychwstania Chrystusa koncentrują się również: przemówienie Szczepana (Dz 7, 52-53), przemówienie Piotra po chrzcie setnika Korneliusza (Dz 10, 36-40), mowa Pawła na Areopagu w Atenach (Dz 17, 31) i przed
królem Agryppą (Dz 26, 23).
Przepowiadanie apostołów sięga historycznych korzeni, lecz nie jest reporterskim odtworzeniem wydarzeń, kroniką, czy fotografią. Słowa i czyny Jezusa są
przekazywane w pełniejszym, głębszym rozumieniu, dzięki przeżyciu wydarzeń
paschalnych oraz światłu Ducha Świętego. Wyraźnie stwierdza to czwarta
Ewangelia w związku z wypowiedzią Jezusa po oczyszczeniu świątyni:
„«Zburzcie tę świątynię, a Ja w trzech dniach wzniosę ją na nowo». (…) On zaś
mówił o świątyni swego ciała. Gdy zmartwychwstał, przypomnieli sobie
uczniowie Jego, że to powiedział, i uwierzyli Pismu i słowu, które wypowiedział
Jezus” (J 2, 19-22). Uczniowie nie rozumieli także sensu uroczystego wjazdu
Chrystusa do Jerozolimy: „Ale, gdy Jezus został uwielbiony, wówczas przypomnieli sobie, że to o nim było napisane” (J 12, 16).
Fakty z życia Chrystusa oraz Jego słowa były w okresie popaschalnym nie
tylko pełniej i głębiej rozumiane, lecz także reinterpretowane. Przykładem może
być pierwsza mowa św. Piotra w dzień zesłania Ducha Świętego. Św. Piotr interpretuje w niej śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa w świetle Ps 16, 8-11.
Interpretację wprowadza zwrot: „Ponieważ Dawid mówi o Nim” (Dz 2, 24-28).
8
Na ślady reinterpretacji najstarszego kerygmatu o śmierci i zmartwychwstaniu
Jezusa wskazują także dwie wypowiedzi w l Kor 15: „zgodnie z zapowiedzią
Pisma” (l Kor 15, 3b. 4b) oraz „Chrystus umarł za nasze grzechy” (l Kor 15, 3).
Wpływ na formę i treść ustnej tradycji pierwotnego Kościoła oraz na jego
refleksję popaschalną wywierały uwarunkowania życiowe środowiska, sytuacja
społeczno-kulturalna, aktualna problematyka wspólnot, słowem: to wszystko, co
współczesna biblistyka rozumie pod pojęciem Sitz im Leben. Na Sitz im Leben
ustnej tradycji składały: życie liturgiczne, kerygmat misyjny i katecheza,
zwłaszcza katecheza chrzcielna, poszukiwanie wskazań etycznych i nowych
rozwiązań problemów pierwszych wspólnot kościelnych.
2.4. Redakcja Ewangelii
W ostatnim okresie ustnego przekazu ewangelicznej tradycji pojawiają się
pierwsze zbiory pisemne. Do ich redakcji zostały wykorzystane gatunki literackie, które występowały już w tradycji ustnej. Uczeni dopatrują się śladów takich
kompozycji w różnych kompleksach tekstów w ewangeliach synoptycznych, jak
na przykład w Mk 2, 1–3, 6; 4, 1-34; 4, 35–6, 32; 10, 1-45. Nie jest jednak łatwo
wykazać, że wszystkie te zbiory czynów, czy logiów Jezusa pochodzą z tradycji
przedliterackiej, a nie od ewangelisty. Współcześnie przyjmuje się więc tylko
dwa bloki tekstów jako pewne ślady tradycji przedliterackiej: historię męki
Chrystusa i zbiory Jego logiów u Mateusza i Łukasza.
Źródłem dla autorów ewangelii synoptycznych była zarówno tradycja ustna,
jak i pisemne przekazy, z których wybierali oni selektywnie pewne partie. Uporządkowanie tego materiału, forma redakcji, powiązanie z kontekstem jest już
rezultatem własnych koncepcji teologicznych i literackich. Zasadniczy wpływ
na redakcję miały sytuacje Kościołów, w których żyli ewangeliści i do których
adresowali swoje dzieła.
Wkład własny ewangelisty najbardziej uwydatnia się: w słownictwie, stylu
i doborze rodzajów literackich; w strukturze dzieła, w ideach teologicznych.
Wprawdzie ewangelie synoptyczne mają ogólnie podobną budowę, opartą
o schemat geograficzny, to jednak każda z nich ma własną architekturę teologiczną. Na przykład Ewangelia Marka ukazuje dwie idee kompozycyjne: stopniowe objawianie się Jezusa w różnych środowiskach oraz paralelnie do tego
reakcje wiary i niewiary. Mateusz znowu zgrupował logia i czyny Jezusa w duże
bloki, a Łukasz koncentruje budowę swojej Ewangelii wokół idei Jerozolimy.
Każdy z ewangelistów ma też własne, ulubione idee teologiczne, w aspekcie
których redaguje materiał przejęty z tradycji. Na przykład dla Marka centralną
ideą jest przedstawienie Jezusa jako Syna Bożego. Od niej zaczyna swoją
Ewangelię (Mk 1, 1) i doprowadza do punktu kulminacyjnego w wyznaniu setnika pod krzyżem (Mk 15, 39). Dla Mateusza Jezus jest przede wszystkim Mesjaszem, nowym Mojżeszem i Prawodawcą, dla Łukasza zaś Zbawicielem.
9
W Ewangelii Mateusza dominuje idea sprawiedliwości, wypełnianie woli Boga
i miłosierdzie, u Łukasza – modlitwy i radości.
Ewangeliści reinterpretują materiał tradycji, dodają własne refleksje, lecz nie
deformują przez to ani osoby, ani też orędzia Jezusa, gdyż ich pracy redakcyjnej
towarzyszy asystencja Ducha Świętego.
Ewangelie odzwierciedlają sytuacje życiowe ewangelistów oraz ich Kościołów. Autorzy ewangelii żyli problemami i potrzebami zarówno swoich Kościołów, jak i tych, do jakich adresowali swoje dzieła. Marek, pisząc do Kościoła
w Rzymie, wyeksponował ideę Jezusa jako Syna Bożego, gdyż w środowisku
adresatów jego Ewangelii była bardzo popularna idea cesarza jako boga. Największe znaczenie nadaje też wyznaniu setnika pod krzyżem, gdyż w Rzymianie
liczyli się ze słowem oficera rzymskiego. Mateusz znowu, kierując swoje dzieło
do judeochrześcijan, korzysta więcej niż pozostali synoptycy z tekstów Starego
Testamentu, a w Kazaniu na Górze szczegółowo przedstawia nową interpretację
Prawa (Mt 5–7). Wprowadza do opisu chrztu Chrystusa dialog pomiędzy Chrystusem i Janem Chrzcicielem (Mt 3, 14-15), gdyż wśród judeochrześcijan palestyńskich był wciąż jeszcze żywy kult osoby Jana Chrzciciela.
Relacje ewangelistów nie są historią we współczesnym znaczeniu, nie przekazali oni nauczania i czynów Jezusa w formie kronikarskiej, lecz w formie kerygmy, przepowiadania. Ewangelie służyły przede wszystkim umacnianiu wiary, rozszerzaniu się Kościoła i porządkowaniu życia chrześcijańskiego, zgodnie
z nauczaniem i wolą Chrystusa. Mimo tej formy, przekaz ewangelii wyraża
istotną prawdę i daje autentyczny obraz Jezusa Chrystusa.
3. Problem synoptyczny
3.1 Określenie problemu synoptycznego
Ewangelie Mateusza, Marka i Łukasza mają wiele wspólnych cech literackich. Są one wprawdzie pod wieloma względami podobne do Ewangelii św. Jana, ale podobieństwa do czwartej Ewangelii nie są tak wymowne, jak pomiędzy
nimi. Ze względu na te podobieństwa trzy pierwsze ewangelie nazwano ewangeliami synoptycznymi od greckiego słowa σύνουις ‘spojrzenie obejmujące całość; przedstawienie czegoś w taki sposób, aby można to ogarnąć jednym spojrzeniem’1. Dlatego zestawia się je obok siebie, co daje możliwość ogarnięcia ich
jakby jednym rzutem oka.
Wzajemne zbieżności pomiędzy ewangeliami synoptycznymi są bardzo dobrze widoczne, gdy zestawi się teksty Marka: 1, 40-45; 8, 34–9, 1; 11, 27-33;
13, 5-8 z tekstami paralelnymi Mateusza i Łukasza.
Podobieństwa dotyczą: struktury ogólnej, kolejności fragmentów, identycznych słów i zwrotów. Obok tych podobieństw istnieją także różnice w układzie
1
Od słów: σσν + ὁράφ ‘dostrzegać coś jednym spojrzeniem’.
10
treści, w kolejności wydarzeń i opisach okoliczności przytaczanych faktów oraz
w redakcji tych samych słów Chrystusa.
Wyjaśnienie istniejących podobieństw i różnic pomiędzy Mk, Mt i Łk nazywa
się problemem synoptycznym.
3.1.1 Układ treści i kolejność fragmentów
We wszystkich trzech ewangeliach synoptycznych zauważa się podobną
strukturę:
 działalność Jana Chrzciciela
 kuszenie i chrzest Jezusa
 działalność w Galilei
 podróż do Jerozolimy
 działalność w Jerozolimie
 męka i śmierć
 wydarzenia paschalne.
Obok większości materiału wspólnego, każdy z synoptyków ma swój
własny i wyłączny materiał (Mt ma 330 wierszy własnych, Mk – 28, Łk –
531) .
Uwagę zwraca także kolejność niektórych fragmentów. Na przykład wszyscy
synoptycy opowiadają w tej samej kolejności o uzdrowieniu paralityka, powołaniu
celnika Lewiego (Mateusza), o uczcie Jezusa z celnikami i o jego dyskusji na
temat postu (Mk 2,1-22; Mt 9,1-17; Łk 5,17-39).
Ewangeliści nie zachowują jednak zawsze ten sam porządek, często
przerywają tok opowiadania, włączając swój własny materiał.
3.1.2. Identyczność słownictwa
Na przykład słowa o odpuszczeniu grzechów, skierowane do paralityka (Mk
2,10-11 i par.), logion o ocaleniu lub utracie życia dla Jezusa (Mk 8,35; Mt 16,25;
Łk 9,24), wzmianka o prośbie Józefa z Arymatei o wydanie mu ciała Jezusa
(Mk 15,43; Mt 27,58; Łk 23,52), identyczne cytowanie tekstów Starego Testamentu (Mk 1,3; Mt 3,2; Łk 3,4).
Często jednak w opisach tych samych wydarzeń i wypowiedzi Jezusa synoptycy posługują się różnym słownictwem. Przykładem może być tekst Ojcze nasz
(Mt i Łk), czy słowa ustanowienia Eucharystii.
3.2. Próby wyjaśnienia problemu synoptycznego
3.2.1. Hipoteza tradycji ustnej
Według tej teorii zgodności należy tłumaczyć wspólną tradycją ustną, a różnice odmiennym Sitz im Leben poszczególnych środowisk. Hipoteza ta nie tłumaczy jednak niektórych zgodności literackich.
11
3.2.2. Hipoteza ewangelii pierwotnej (Urewangelii)
Podstawę tej hipotezy stanowi założenie, że wspólnym źródłem trzech ewangelii synoptycznych był jeden tekst hebrajski lub aramejski, który zawierał cały
opis życia Jezusa. Poszczególne ewangelie są niezależnymi tłumaczeniami tego
semickiego źródła. Hipoteza ta słusznie zauważa, że redakcję ewangelii kanonicznych poprzedza tradycja i źródła, lecz nie tłumaczy ona literackiej zależności synoptyków, skoro niezależnie tłumaczyli źródło hebrajskie, czy aramejskie.
3.2.3. Hipoteza wzajemnego korzystania
Poprzednie teorie zakładały, że pomiędzy synoptykami nie było żadnej literackiej zależności. Tymczasem zbieżności pomiędzy trzema pierwszymi ewangeliami są tak duże, że absolutnie nie można pominąć wzajemnych literackich
kontaktów. Zauważał je zresztą już św. Augustyn. Hipoteza zależności wychodzi więc z założenia, że autorzy ewangelii korzystali wzajemnie ze swoich dzieł,
czyli byli od siebie literacko zależni. Teoria ta posiada różne warianty w zależności od tego, jaką kolejność ewangelii przyjmują poszczególni uczeni. Najwięcej zwolenników miały trzy warianty tej teorii: Mt → Mk → Łk; Mt → Łk →
Mk i Mk → Mt → Łk.
3.2.4. Teoria dwóch źródeł
Mateusz i Łukasz korzystali z dwóch źródeł, a mianowicie z ewangelii Marka
oraz z drugiego źródła, które zaginęło. Za materiał tego nieznanego źródła przyjęto hipotetycznie wspólny materiał Mateusza i Łukasza, jakiego nie posiada
Marek. Są to zasadniczo sentencje i mowy, czyli logia Chrystusa. Przyjęto je
skrótowo oznaczać literą Q od niemieckiego słowa Quelle (źródło). Nie wyjaśnia to jednak do końca problemu synoptycznego. Obydwaj synoptycy posiadają
jeszcze materiał własny, czyli dostępny tylko Mateuszowi, czy tylko Łukaszowi.
Bliższe określenie tego materiału nie jest możliwe. Prawdopodobnie nie należy
tu mówić o źródłach, lecz o różnych ośrodkach tradycji. Większość materiału
własnego synoptyków pochodzi z tradycji ustnej, natomiast część może pochodzić ze źródła Q, z którego synoptycy swobodnie korzystali i to, co jeden opuścił, drugi mógł wprowadzić do swojej ewangelii.
Mk
Q
Źródło własne
Źródło własne
Mt
Łk
Schemat teorii dwóch źródeł
12
Za twierdzeniem, że Ewangelia Marka posłużyła jako źródło dla Mateusza i
Łukasza, przemawiają następujące argumenty: porządek perykop u synoptyków
oraz językowe i rzeczowe poprawki dokonane przez Mateusza i Łukasza w materiale Marka.
Wszyscy synoptycy przyjęli identyczną makrostrukturę, której podstawą jest
geograficzny rozkład życia i działalności Jezusa. Schemat ten wypełnia jednak
Mateusz i Łukasz w nieco odmienny sposób.
Mateusz i Łukasz przewyższają Marka w bogactwie i doborze słownictwa
oraz w poprawności języka. Wielokrotnie korygują i wygładzają prosty, popularny język Marka. Mocniejszym argumentem, przemawiającym za pierwszeństwem Marka, są rzeczowe korekty dokonane przez synoptyków w jego tekście.