Wioletta Wodnicka1. ogólne założenia

POZYTYWIZM
OGÓLNE ZAŁOŻENIA
Termin pozytywizm
Określenie „pozytywizm” zostało zapożyczone od filozofa Saint-Simona i zdefiniowane
przez myśliciela francuskiego Augusta Comte’a w dziele Wykład filozofii pozytywnej (1830),
zafascynowanego ówczesnymi sukcesami nauk przyrodniczych. Uznał on, że warto zajmować się
wyłącznie faktami fizycznymi, stwierdzonymi przez naukę. „Pozytywny” – według niego – to tyle,
co ścisły, pewny, naukowy, realny, twórczy, organiczny, eliminujący z obszaru wiedzy twierdzenia
chwiejne, nierozstrzygalne.
Później znaczenie pojęcia rozszerzono, obejmując nim kierunek w filozofii, odrzucający
metafizykę, uznający naukę za źródło wiedzy pewnej. Filozofia miała się zajmować
systematyzowaniem i uogólnianiem stwierdzeń nauk szczegółowych.
Pozytywizm w szerszym znaczenie określa całość zjawisk społeczno-kulturowych drugiej
połowy XIX wieku. Zakładał postawę optymizmu poznawczego – najważniejsze stało się
znalezienie odpowiedzi na dręczące ludzkość pytania, dotyczące kształtu świata i jego reguł.
W Polsce pojęcia zaczęto używać w latach 60. XIX wieku, nazywając tak poglądy młodego
pokolenia – zwolenników nowego spojrzenia na świat.
________________________________________________________________________________
Rys historyczny
W Europie epoka ta nazywana była realizmem i trwała od 1850 do 1890 roku (choć nie
można ściśle określić ram chronologicznych). W Polsce okres ten nazywano pozytywizmem i trwał
od klęski postania styczniowego (1864) do pierwszych debiutów modernistów (umowna data –
1880).
Drugą połowę XIX wieku można określić jako czas pokoju. Wiosna Ludów zakończyła
w Europie etap równowagi sił, jaki zaistniał po kongresie wiedeńskim, tworzyły się nowe państwa
– niepodległe Włochy, Rumunia, zjednoczenie Niemieć – II Rzesza. Nastąpiło osłabienie pozycji
arystokracji i właścicieli ziemskich, powstały nowe warunki dla chłopstwa. W Europie Zachodniej
bardzo prężnie rozwijał się kapitalizm – powstawały fabryki, ale i pojawiły się konflikty między
pracodawcami a robotnikami (proletariat rósł w siłę). Budziła się świadomość klasowa, powstała
I i II Międzynarodówka.
________________________________________________________________________________
Przyrost demograficzny ludności spowodował m.in. gwałtowny rozwój miast i migrację
ze wsi w poszukiwaniu pracy. Powstawały coraz liczniejsze wynalazki (maszyna parowa, telefon,
żarówka, silnik spalinowy, metro w Londynie, dynamit), upowszechniono kolej żelazną, nawozy
sztuczne, rozwijał się transport lądowy i morski. Bracia Lumiere skonstruowali kinematograf,
a w Paryżu stanęła wieża Eiffla. Rozwój nauk przyrodniczych przyniósł teorię ewolucji Darwina,
odkryto bakterię gruźlicy. Pojawiła się wysokonakładowa prasa.
Wszystkie te udogodnienia nie przyniosły jednak poprawy warunków życia biedoty. Za to
arystokraci znaleźli sobie nowe rozrywki. W Wielkiej Brytanii „wynaleziono” lekkoatletykę, a we
Francji odżyła idea olimpijska.
Na Zachodzie pozytywizm stał się więc ideologią gospodarczego rozmachu i kolonialnej
ekspansji. Nauka i rozwój przemysłu istotnie pozwalały na wyczyny, o których kiedyś nie śniło się
filozofom. Niestety, rozwój ten przyniósł jeszcze silniejszy wyzysk słabszych. Równolegle rodziły
się tendencje nacjonalistyczne, całe narody poczuły się uczestnikami „walki o byt”, w której
obowiązywały wilcze prawa.
________________________________________________________________________________
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 1
Zaplecze filozoficzne pozytywizmu
Nowoczesna filozofia zrywała z metafizyką, skupiła się na faktach i poznawaniu
zmysłowym oraz doświadczeniu. Od nauki zapożyczyła metody badawcze.
Myślicieli epoki łączyły (pośrednio lub bezpośrednio) następujące hasła:
- minimalizm poznawczy (ograniczanie się do tego, co jest bezsprzecznie poznawalne)
- materializm (byt ma charakter materialny)
- historyzm (postrzeganie człowieka i wszelkich zjawisk w aspekcie historycznym)
- scjentyzm (niemal bezgraniczne zaufanie do nauki jako źródła wiedzy pewnej, u której
podstaw leżą doświadczenie oraz rozumowanie)
- biologizm (postrzeganie człowieka jako części natury)
- determinizm (występowanie zjawisk uwarunkowane przyczynowo)
- relatywizm (przekonanie o względności wszelkich poglądów)
- agnostycyzm (pogląd głoszący niemożność rozstrzygnięcia prawd religijnych,
wykluczający możliwości poznania świata i praw nim rządzących) – niekiedy przechodzący
w radykalny ateizm
________________________________________________________________________________
- ewolucyjny egalitaryzm (powolne zrównywanie ludzi pod względem ich praw
i obowiązków)
- liberalizm (tylko wolna i nieskrępowana działalność jednostek jest źródłem postępu
w życiu społecznym)
- monizm przyrodniczy (historia jest odmianą procesu przyrodniczego, zatem cechuje ją
powolny postęp i doskonalenie form)
- ewolucjonizm oraz zależność od środowiska i dziedziczności
- determinizm (naukowa zasada zakładająca stały porządek w relacjach zachodzących
między zjawiskami – Taine)
- utylitaryzm (wartościowanie jednostek oraz grup społecznych ze względu na ich
użyteczność; Mill założył, że istnieje harmonia między celami jednostek i ogółu; wszelkie
dokonania człowieka mają być użyteczne społecznie).
________________________________________________________________________________
Wielcy myśliciele
August Comte – był twórcą nowego systemu filozofii. Uznał, że przedmiotem nauki powinno być
rejestrowanie faktów i spostrzeżeń (scjentyzm), bowiem godne poznania jest to, co sprawdzalne,
udowodnione empirycznie (empiryzm). Żądał ciągłego weryfikowania wiedzy - żadne twierdzenie
nie jest do końca prawdziwe (wiedza jest relatywna). Ponadto był przekonany, iż ludzkość i natura
rządzą się tymi samymi prawami (monizm przyrodniczy).
Comte był twórcą filozofii pozytywnej, odrzucającej metafizykę i wszystko, czego nie
można potwierdzić empirycznie, ale i mistykiem, ponieważ ogłosił, że jedynym bogiem jest
Ludzkość i w tej sytuacji zasługuje na kult religijny.
John Stuart Mill – był kontynuatorem i drugim obok Comte’a szermierzem pozytywizmu. Głosił
filozofię empiryzmu, czyli wiedzy opartej na obserwacji i doświadczeniu. Uważał, że
z doświadczenia powinna wynikać każda wiedza o świecie, nawet zasady etyczne. Stworzył teorię
filantropijnego utylitaryzmu (każdy człowiek powinien być użyteczny społecznie). Był
przekonany, że miarą wartości społeczeństwa jest dawanie jednostkom prawa do samodzielnego
rozwoju (liberalizm).
________________________________________________________________________________
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 2
Hipolit Taine – stworzył kierunek zwany determinizmem. Uważał, że interpretując fakty
historyczne, trzeba bezwzględnie brać pod uwagę rasę, środowisko i moment (epokę). Jako teoretyk
i krytyk literacki uznał, że kultura poddana jest tym samym prawom co przyroda, a sztuka powinna
być rozumiana i tworzona na podobieństwo natury. Stworzył teorię sztuki naturalistycznej.
Herbert Spencer – był twórcą tzw. filozofii organicznej, ewolucjonizmu. Ewolucję rozumiał jako
powolny rozwój całego wszechświata. W jej trakcie wykształcają się składniki kultury i cywilizacji
(rodzina, obyczaje, obrzędy, instytucje), które tworzą swoisty organizm społeczny (organicyzm).
Porównywał go z rozwojem organizmu żywego. Jednostka ludzka znaczyła dla niego tyle, co
komórka w organizmie (jeśli jest chora, może zarazić całą tkankę i spowodować niesprawność
całego organizmu). Twierdził, że podstawą egzystencji jest harmonijna współpraca pomiędzy
organami i klasami społecznymi.
________________________________________________________________________________
Karol Darwin – stworzył teorię, według której gatunki powstają z innych gatunków na drodze
ewolucji, w tym m.in. doboru naturalnego. Uznał, że świat jest wynikiem ewolucji, której motor
stanowi walka o byt, eliminująca osobniki gorzej przystosowane i umożliwiająca dobór
pozostałych, silniejszych. Udowodnił, że człowiek nie jest centrum wszechświata, jest jednostką
biologiczną, wytworem ewolucji, podlega jej prawom. Założenia Darwina znalazły odbicie w
literaturze pozytywizmu, w jej nurcie naturalistycznym.
Karol Marks – był współtwórcą materializmu dialektycznego. Wraz z Engelsem uznali, że cały
świat jest materialny, poznawać go można jedynie zmysłowo; materia jest w ciągłym ruchu i wciąż
się rozwija. Był również wyznawcą materializmu historycznego (nie tylko przyroda jest
materialna, ale i dzieje ludzkie mają osnowę materialną, więc podlegają obiektywnym i koniecznym
prawom). Bronił klas uciskanych, opowiadał się za zmianami rewolucyjnymi, krytykował
współczesne sobie społeczeństwa, głosił wizję komunizmu – ustroju doskonałego.
________________________________________________________________________________
Wielkie osobowości literatury europejskiej
Honoriusz Balzak – pisarz, który przyczynił się do rozwoju XIX-wiecznej powieści, wynosząc ją
do rangi jednego z najważniejszych gatunków literackich. W swoim szesnastotomowym dziele
Komedia ludzka umieścił ogromną ilość środowisk, miejsc, postaci, charakterów, o przeróżnym
rodowodzie i pochodzeniu społecznym. Przedstawił panoramę i obraz historyczny Francji XIX
wieku. Najwybitniejsze jego powieści to: Ojciec Goriot, Eugenia Grandet.
Gustaw Flaubert – głosił zdystansowanie, bezosobowość narratora, wielką dbałość o prawdę,
przekazywanie faktów z naukową dokładnością i bez emocji. W swojej najsłynniejszej powieści,
Pani Bovary, przedstawił historię wrażliwej, sentymentalnej kobiety, której osobowość została
zniszczona przez twardy realizm i prozę życia na francuskiej prowincji.
Stendhal – w jego powieściach można dostrzec również pierwiastki romantyczne, z drugiej jednak
strony przeprowadzał wnikliwą analizę psychologiczną swoich postaci., rejestrował fakty, dbał o
autentyzm świata przedstawionego. Jego najwybitniejszym dziełem jest powieść Czerwone
i czarne.
________________________________________________________________________________
Karol Dickens – występował przeciw niesprawiedliwości społecznej i brakowi niezbędnego
programu reform. W swych powieściach ukazywał obrazy nędzy, głodu, niesprawiedliwości, scenki
z życia najniższych warstw społecznych, nawet ze świata przestępczego. Potępiał zło, krzywdę
dzieci, biedę. Znany był głównie jako autor Klubu Pickwicka – satyrycznego portretu typów
ludzkich charakterystycznych dla Anglii XIX wieku (powieść wiktoriańska).
Lew Tołstoj – swoje największe powieści napisał dopiero wtedy, kiedy porzucił burzliwe życie
i podróże. Powstały wtedy: Wojna i pokój oraz Anna Karenina. W swoich dziełach głosił nakaz
czynienia dobra, odrzucenia wszelkiej przemocy i chęci zemsty.
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 3
Fiodor Dostojewski – autor powieści, w których poddał wnikliwej analizie psychologicznej
charaktery swoich bohaterów. Największą sławę przyniosła mu Zbrodnia i kara, dzieło
wykraczające poza realizm, badające najczarniejsze obszary ludzkiej psychiki.
________________________________________________________________________________
Podstawowe prądy literackie
Realizm
Jego założeniem było dążenie do drobiazgowego i bardzo wiernego odzwierciedlenia
rzeczywistości, zjawisk zwykłych, codziennych, do wykazywania związków przyczynowych
między tymi zjawiskami. Realizm domagał się od pisarza rzetelnego przygotowania
do omawianego tematu, znajomości życia. Najwybitniejsi przedstawiciele realizmu w Europie:
Balzac, Flaubert, Dickens, Tołstoj, Dostojewski Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz.
Cechy poetyki realistycznej:
trzecioosobowa narracja (narrator przezroczysty), unikanie osobistych ocen i diagnoz
(sporadycznie pojawiał się komentarz odautorski);
zasada pradopodobieństwa – realiów, postaci, miejsc,
czasu;
zasada panoramiczności – świat opisany w swym
bogactwie i różnorodności;
stworzenie iluzji rzeczywistości poprzez nasycenie
utworu dialogami;
kompozycja zamknięta (jednoznaczne zakończenie);
idealna równowaga pomiędzy typowymi oraz
indywidualnymi cechami bohaterów;
akcja rozgrywająca się według porządku przyczynowoskutkowego.
Aleksander Gierymski, Piaskarze
https://pl.wikipedia.org
________________________________________________________________________________
Naturalizm
Zakładał, że dzieło literackie stawia sobie takie same zadania, jak dzieło naukowe,
tj. odtwarza rzeczywistość w sposób zupełnie obiektywny. Głosił konieczność zastosowania
w literaturze metod nauk badawczych, systematycznych studiów społecznych. Głosząc, że literatura
to zwierciadło życia, akcentował ciemne strony tego życia, lubował się w czarnych barwach,
wyciągał na jaw zbrodnie, do człowieka podchodził w sposób fizjologiczny, biologiczny.
Przedstawiciele naturalizmu: Flaubert i Zola.
Cechy poetyki naturalistycznej:
brak tematów tabu;
przedstawianie konfliktów społecznych, nowych bohaterów – przedstawicieli nizin
społecznych, proletariatu;
swoista „estetyka brzydoty”;
dekompozycja fabuły na wiele luźnych scen;
narracja naturalistyczna jest pedantyczna w oddawaniu licznych szczegółów i drobiazgów,
rejestruje zarówno dźwięki, jak i wrażenia dotykowe, barwy, zapachy;
okrutne w swej dosłowności, niekiedy brutalne opisy warunków życia proletariuszy
lub biedoty miejskiej;
uczynienie z opisu elementu konstrukcyjnego powieści;
dominacja opisu nad opowiadaniem i dialogiem, brak odautorskich ocen i komentarzy.
________________________________________________________________________________
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 4
Pozytywizm w Polsce
Klęska powstania styczniowego sprawiła, że dalszą walkę zbrojną z trzema mocarstwami
uznano za nierealną i sprawę odzyskania niepodległości przesunięto w bliżej nieokreśloną
przyszłość. Postanowiono najpierw przygotować do niej naród drogą postępu ekonomicznego
i reform. Polski pozytywizm wyrósł z sytuacji i potrzeb społeczeństwa znajdującego się w okresie
terroru popowstaniowego (rusyfikacja, germanizacja).
Polscy pozytywiści dążyli do przebudowy struktury społecznej. Celem stało się narodowe
przetrwanie w obliczu polityki wynaradawiającej zaborców. Zrodził się nowy typ bohatera –
inteligent, człowiek pracy, promotor przemian, niosący przed ludem oświaty kaganek.
Do głosu doszło młode pokolenie (Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski,
Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus), które szybko stworzyło program działania (podejmowali
kwestie polityczne, ekonomiczne i społeczne).
________________________________________________________________________________
Program pozytywistów
Praca organiczna – pozytywiści nawiązywali do koncepcji Spencera, który głosił, że
społeczeństwo rozwija się tak, jak żywy organizm. Domagali się, żeby każda warstwa społeczna
dawała wkład w rozwój całego społeczeństwa (potrzebna jest współpraca, solidarność społeczna).
Praca u podstaw – program wydźwignięcia najniższych warstw społeczeństwa z zacofania i biedy,
uczynienia z nich mocnego fundamentu społeczeństwa. Polegał na prowadzeniu szeroko zakrojonej
akcji oświatowej wśród najuboższych, a efektem tego miały być: poprawa bytu gospodarczego,
oświaty, szkolnictwa, ochronek, szpitali, bibliotek.
Emancypacja kobiet – przygotowanie płci pięknej
do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie;
równouprawnienie, prawo do pracy i nauki.
Asymilacja Żydów – pozytywiści ostro sprzeciwiali się
atakom na Żydów, walczyli o ich równoprawne
funkcjonowanie w społeczeństwie.
Solidaryzm społeczny – współpraca wszystkich warstw
społecznych.
Kult filantropii – wspieranie biednych, nie tylko finansowo.
Aleksander Gierymski, Święto trąbek
Wielcy Malarze. Ich życie, inspiracje i dzieło 2001, część 160, s. 23
________________________________________________________________________________
Cele i zadania literatury
Literatura pozytywistyczna miała być społecznie zaangażowana. Jej twórcą miał być
nauczyciel społeczeństwa a pisarstwo stało się służbą publiczną. Dla polskiej literatury
charakterystyczne było wiązanie duchowego rozwoju narodu z jego sytuacją ekonomiczną. Dlatego
też wczesna literatura, zwłaszcza powieść, była mocno obciążona dydaktyzmem, pouczała, jak być
społecznie użytecznym (utylitaryzm). Założenia te propagowali: Orzeszkowa, Michał Bałucki,
Aleksander Świętochowski, nawet „wczesny” Prus.
Wraz z dojrzałymi dziełami Orzeszkowej, Prusa czy Sienkiewicza literatura stała się nie
tylko epickim zapisem rzeczywistości, ale i modelem społeczeństwa, stworzonym do badania
postaw i typów ludzkich (zdeterminowanych czynnikami zewnętrznymi). Wykształciła się wówczas
postać tragicznego bohatera, który - realizując swoje posłannictwo - ponosił klęskę.
Szczególne miejsce w literaturze okresu zajmowała powieść historyczna - z Sienkiewiczem
i Kraszewskim na czele. Pozwalała ona przechytrzyć cenzurę. Sienkiewicz dostrzegł w niej formę,
która najskuteczniej służyła propagandzie i agitacji.
________________________________________________________________________________
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 5
Sztuka epoki
Wiek XIX zachłysnął się racjonalizmem. Rewolucja techniczna, rozwój przemysłu
i odkrycia naukowe zrodziły w ludziach złudne przekonanie, że rzeczywistość ogranicza się jedynie
do tego, co dotykalne i policzalne.
Nowa epoka, której narodziny świętowano, domagała się nowej sztuki, a ta zastąpić miała
królów i świętych hołotą. W takich okolicznościach i w takiej atmosferze w roku 1855 w Paryżu
odbyła się demonstracyjna wystawa obrazów G. Courbeta. Ten moment uznany został w historii
sztuki za narodziny nowego kierunku – realizmu.
Krytycy uznawali realistów za twórców beznamiętnych, niewrażliwych. Pogrzeb w Ornans
Courbeta zgorszył na przykład publiczność niegodnym według niej stosunkiem do śmierci.
Najbardziej znaczącym wkładem realizmu w historię malarstwa było rozszerzenie kręgu
zainteresowań twórców o tematy uznawane dotąd za niegodne sztuki. Skutkiem tego nastąpiło
pozbawienie malarstwa jego elitarności.
________________________________________________________________________________
Czołowi przedstawiciele
Gustave Courbet – często posługiwał się fotografią; był zafascynowany samym sobą
(autoportrety).
Jean François Millet – interesował się głównie tematem pracy chłopa na roli, swym postaciom
nadawał biblijną powagę, podkreślając godność pracy.
Honoré Daumier – ujawniał ciemne strony życia (naturalism); często sięgał do karykatury i satyry.
Józef Chełmoński – utrwalał wiejskie krajobrazy, codzienne życie polskiej wsi; to malarz
pędzących zaprzęgów konnych.
Aleksander Gierymski – malował sceny z życia mieszkańców Warszawy, jej biedoty.
Maksymilian Gierymski – tworzył nastrojowe pejzaże, sceny z powstania 1830 i 1863 roku.
Jan Matejko – narzucił Polakom swoją wizję historii.
Aleksander Kotsis – znakomity kolorysta, malował niezwykle
przejmujące sceny z życia ludu.
Juliusz Kossak – niezrównany malarz koni, scen historycznych.
Wojciech Kossak – malarz scen z okresu powstania listopadowego,
współautor monumentalnej Panoramy Racławickiej.
Henryk Siemiradzki – tworzył bogate w szczegóły, na wielkich
płótnach, sceny historyczne i z życia codziennego antycznych
Greków i Rzymian.
Jean François Millet, Kobiety zbierające kłosy
http://www.vlo.gliwice.pl
________________________________________________________________________________
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 6
Polscy literaci
Twórcy prozy
Eliza Orzeszkowa (Nad Niemnem, Gloria victis), Bolesław Prus (Lalka, Kamizelka), Henryk
Sienkiewicz (Potop, Szkice węglem), Maria Konopnicka (Mendel Gdański) swą działalność
rozpoczęli od publicystyki i utworów tendencyjnych. Krytykowali feudalizm, propagowali
kapitalizm. Dostrzegali konflikty społeczne, zwłaszcza nędzę polskiej wsi i proletariatu miejskiego.
W utworach dawali prawdziwy obraz rzeczywistości, nacechowany ostrym krytycyzmem.
Twórcy poezji
W nowej, popowstaniowej rzeczywistości zmieniła się całkowicie koncepcja poety i poezji.
W programie pozytywistów nie było miejsca dla poezji. Dopuszczano jednak wyjątek – możliwość
głoszenia wierszem tego, co zawierał program pozytywistyczny. I tak powstały wiersze Marii
Konopnickiej (Wolny najmita, Rota) i Adama Asnyka (Daremne żale, Do młodych).
Publicystyka
Bardzo ważną rolę w propagowaniu założeń pozytywizmu spełniała prasa, zwłaszcza ta
codzienna. Do najważniejszych pism tego okresu należą: Prawda (Aleksander Świętochowski),
Przegląd Tygodniowy, Niwa, Opiekun Domowy, Nowiny, Ateneum, Słowo, prasa emigracyjna:
Niepodległość, Gmina, Zmowa (Paryż), Równość, Przedświt (Genewa).
Świętochowski, Chmielowski, Orzeszkowa, Prus forsowali nowe idee, kształcili
społeczeństwo, wskazując wartościowe postawy.
________________________________________________________________________________
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 7
Ćwiczenia kontrolne
1. Co oznacza nazwa „pozytywizm”?
2. Określ ramy chronologiczne epoki pozytywizmu w Europie i w Polsce.
3. Jakie ważne wydarzenia historyczne ukształtowały nową epokę?
4. Jakich wielkich twórców epoki poznałeś? Wymień ich osiągnięcia.
5. Jakie ideały głosili myśliciele pozytywizmu?
6. Czym był realizm i naturalizm?
7. Jaki cel przypisywali pozytywistyczni twórcy literaturze?
8. Na czym polegało nowatorstwo pozytywistycznej sztuki?
9. Jakie postulaty głosili polscy pozytywiści?
10. Uzupełnij schemat informacjami o epoce.
Literatura
Malarstwo
Ważne postacie
POZYTYWIZM
Obyczajowość
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Ważne pojęcia
Strona 8