1. ogolne zalozenia

WSPÓŁCZESNOŚĆ
OGÓLNE ZAŁOŻENIA
Próba periodyzacji
Współczesność – to bardzo nieprecyzyjny termin i wręcz nieaktualny wobec rozległej przestrzeni
czasu i obszaru zjawisk historycznych, literackich, kulturowych po 1939 roku. Najnowsze dzieje
polskiego piśmiennictwa określają dwa zwrotne momenty w historii narodu: wrzesień 1939 r.
i czerwiec 1989 r. Daty te tworzą – według niektórych historyków literatury – ramy czasowe tego
okresu. Większość jednak uznaje, iż epoka ta trwa po dziś dzień. Przy najogólniejszym podziale
możemy mówić o latach wojny i okupacji 1939-45 oraz zjawiskach powojennych.
II wojna światowa stanowiła swoiste przejście z dwudziestolecia międzywojennego do tradycyjnie
pojmowanej literatury współczesnej. Twórczość artystyczną, literacką tego okresu kształtowały
głównie historia i polityka. Czynniki te formowały jej odrębność tematyczną, światopoglądową
i programowo-artystyczną. Było to przede wszystkim zauważalne w ogromnym zróżnicowaniu
literatury i sztuki powojennej, wielości tendencji ideowych i artystycznych.
________________________________________________________________________________
Ważne zjawiska
Egzystencjalizm – nurt ten powstał już w dwudziestoleciu międzywojennym. We współczesnej
postaci został ukształtowany w latach 20. XX wieku w Niemczech w dziełach takich filozofów jak:
Martin Heidegger i Karl Jaspers. W latach czterdziestych we Francji egzystencjalizm znalazł
gorliwych wyznawców i propagatorów, którymi byli Jean Paul Sartre i Albert Camus. Ci ostatni
uogólnili i zastosowali niektóre idee Kierkegaarda i Heideggera dla szukania rozwiązań ludzkich
problemów. Odrzucili irracjonalną wiarę religijną i twierdzili, że rozwiązanie problemów człowiek
może zawdzięczać tylko sobie.
W literaturze egzystencjalizm był wyrazem idei zaangażowania, rozumianej jako czynny
stosunek pisarza do problemów moralnych, społecznych, politycznych. Główne cechy literatury
powstałej pod wpływem egzystencjalizmu wynikały ze specyficznego pojęcia wolności,
przedstawiania sytuacji jednostki w świecie (jej wyborów), konstruowania typowego bohatera
(wyobcowanego i nieprzystosowanego), absurdu jako kategorii oddającej sytuację człowieka.
________________________________________________________________________________
Postmodernizm – jako ruch intelektualny i artystyczny został zapoczątkowany w latach
sześćdziesiątych po (post) literaturze nowoczesnej (modern). Jego główne założenia:
swobodne przekraczanie granic między sztuką elitarną a sztuką popularną, podejmowanie
gry ze schematami kultury masowej (kiczem);
odrzucenie wymogu oryginalności w sztuce – możliwość nawiązywania do wszystkiego,
co zostało napisane (naśladowanie i przekształcanie cudzych dzieł);
intertekstualność, czyli dialog między dziełami, swobodne nawiązania (kulturowe,
filozoficzne, psychologiczne, etyczne);
powszechne stosowanie synkretyzmu w sztuce;
artysta zdystansowany wobec własnego dzieła, niekiedy ironiczny;
swobodny stosunek do reguł kompozycji i spójności tekstu (dzieło otwarte, swobodna
kompozycja);
nieuznawanie uniwersalnych norm czy wartości estetycznych;
modne odwoływanie się do sensacyjnych, fantastycznych fabuł (gra z odbiorcą, np. w prozie
Vonneguta);
podstawowe środki wyrazu to parodia, czarny humor, absurd.
________________________________________________________________________________
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 1
Socrealizm – to kierunek określany jako metoda twórcza, obowiązujący w ZSRR od 1934 r.
we wszystkich dziedzinach sztuki, następnie przeniesiony do innych państw socjalistycznych.
W Polsce na Zjeździe Związku Literatów Polskich w styczniu 1949 r. w Szczecinie został
proklamowany jako oficjalna doktryna, podporządkowująca sztukę działalności propagandowej
partii komunistycznej. Pozornie nawiązywał do estetyki mimetycznej realizmu, z założenia jednak
miał tworzyć wizję świata odpowiadającą przyjętym hasłom ideologicznym (odwołanie do wątków
dydaktycznych). Sztuka miała być socjalistyczna w treści, a narodowa w formie, co praktycznie
wykluczało wszelkie nowatorstwo. „Pryszczatymi” nazywano ówczesnych pisarzy-aktywistów.
Wytworem takiej literatury stała się powieść produkcyjna (socrealistyczna), ukazująca
zazwyczaj wydarzenia rozgrywające się w fabryce lub na budowie. Główni bohaterowie byli
ideowymi aktywistami z miast i wsi, propagującymi ideę socjalizmu. W opozycji autorzy
prezentowali tzw. czarne charaktery (np. imperialistyczni szpiedzy), usiłujące zniweczyć działania
postaci pozytywnych. Przykładem takiej socrealistycznej powieści jest utwór Tadeusza
Konwickiego Przy budowie.
________________________________________________________________________________
Polska literatura lat wojny i okupacji
Władze hitlerowskie ze szczególną zaciekłością tępiły na terenach okupowanych wszelkie
przejawy polskiego życia kulturalnego, a materialny dorobek kultury został zniszczony
lub zagrabiony. Po 1 września 1939 roku życie kulturalne i literackie nie zamarło, a jedynie zmienił
się charakter społecznego obiegu. Dojrzali pisarze (tworzący już w dwudziestoleciu
międzywojennym) w momencie wybuchu wojny kontynuowali twórczość w konspiracji lub
na emigracji. Rozproszenie pisarzy i różnorodność ich doświadczeń zdecydowały o tematyce
utworów, rodzaju i skali wysiłków zmierzających do utrzymania wartości duchowych.
Narodowi potrzebna była przede wszystkim liryka patriotyczna, ukazująca obraz bojowych
zmagań i cierpień narodu, dodająca sił do walki. Na drugi plan zeszła problematyka czysto
artystyczna, jak np. poszukiwanie nowych form wyrazu. Dla twórców tego okresu najbliższe były
tradycje literackie wieku XIX, zwłaszcza tradycje polskiego romantyzmu (hasła zjednoczenia
narodu w walce z zaborcą).
________________________________________________________________________________
Literatura krajowa
W roku 1939 dokonał się zasadniczy podział na literaturę krajową i emigracyjną. Życie
kulturalne narodu w okupowanym kraju rozwijało się w warunkach ścisłej konspiracji. Nie było
legalnie działających wydawnictw ani czasopism kulturalnych. Zamknięto polskie szkoły i wyższe
uczelnie. Powstawały natomiast komplety tajnego nauczania, rozpoczęły działalność tajne
uniwersytety, drukowano i kolportowano książki i czasopisma.
W czasie okupacji ukazywało się około 40 pism kulturalnych i literackich. Utwory poetów
pisane w czasie okupacji krążyły przekazywane z rąk do rąk, podtrzymywały na duchu, budziły
nadzieję. Pojawiły się także publikacje książkowe, m.in. kilka antologii poetyckich oraz wiele
zbiorów wierszy. Jedną z najpowszechniejszych form kulturalnej działalności były konspiracyjne
wieczory literackie. Literatura tego okresu stała się wiernym świadectwem przeżyć narodu.
Szczególnej wagi nabrały słowa poetów - wzywające do walki, niosące nadzieję, otuchę, zapowiedź
lepszej przyszłości.
Wielu twórców walczyło z bronią w ręku lub zginęło w niemieckich akcjach
eksterminacyjnych. Podczas kampanii wrześniowej poległ Józef Czechowicz, rozstrzelany został
Tadeusz Boy – Żeleński. W powstaniu warszawskim zginęli m.in. wybitny powieściopisarz Juliusz
Kaden - Bandrowski, poeta i krytyk Włodzimierz Pietrzak, Krzysztof Kamil Baczyński i Tadeusz
Gajcy.
________________________________________________________________________________
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 2
Literatura emigracyjna
Od 1939 roku na Zachodzie i na Wschodzie powstawały utwory dwudziestowiecznych
tułaczy i pielgrzymów. W pesymistycznej, tragicznej tonacji wyrażali swe przygnębienie wywołane
klęską polskiego września, ale i nostalgię, oczekiwanie kresu wojny. Mobilizowali do walki, głosili
pochwałę bohaterstwa żołnierza polskiego walczącego na wszystkich frontach wojny i krajowej
konspiracji. Z dala od ojczyzny rozważali nad przyszłym losem Polski. I tak w 1941 r. ukazał się
w Szkocji zbiór wierszy dziewięciu autorów pt. Marsz odwetowy. Poezja żołnierska. W Jerozolimie
wydano Poezję karpacką. Zbiór wierszy Brygady Strzelców Karpackich, a w Rzymie Nasze granice
w Monte Cassino. Własne zbiory wierszy wydali m.in. Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski,
Julian Tuwim. Na obczyźnie tworzyli także: Maria Kuncewiczowa, Ksawery Pruszyński, Arkady
Fiedler, Melchior Wańkowicz
________________________________________________________________________________
Pokolenia literackie
Pokolenie Kolumbów – tworzyli je pisarze urodzeni około 1920 roku, dla których przełomowym
wydarzeniem, kształtującym osobowość i świadomość artystyczną, stała się druga wojna światowa.
Nazwa Kolumbowie pochodzi od tytułu powieści Romana Bratnego – Kolumbowie rocznik 20.
Pokolenie to reprezentowane jest w literaturze polskiej przez wielkie nazwiska: Krzysztofa
Kamila Baczyńskiego, Tadeusza Gajcego, Tadeusza Różewicza i Tadeusza Borowskiego. Wojna
określiła ich młodość, odebrała im dojrzałość. Byli poetami czynu – wcielali w działaniu
i udowadniali w życiu prawdę głoszonych przez siebie słów. Tragizm wojny nadał ich poezji
specyficznego, nastrojowego, wzbudzającego szacunek blasku. Dominującym motywem ich
twórczości stał się kryzys wartości spowodowany kataklizmem wojennym. Karnie szli ku
zatraceniu, rzuceni na ofiarny stos, niczym kamienie przez Boga rzucane na szaniec (Baczyński
i Gajcy zginęli w powstaniu warszawskim, Borowski w kilka lat po powrocie z obozu
koncentracyjnego odebrał sobie życie). Życie obarczyło ich ciężarem ponad ludzką miarę,
a tworzone przez nich utwory zyskały miano Apokalipsy spełnionej.
Ich rówieśnikami byli poeci i pisarze, którzy zadebiutowali nieco później: Wisława
Szymborska, Miron Białoszewski, Roman Bratny, Jerzy Broszkiewicz, Stanisław Lem.
________________________________________________________________________________
Pokolenie „pryszczatych” (zetempowskie) – związane było z debiutami w prasie lat 1948-1949
m.in.: Wisławy Szymborskiej, Andrzeja Brauna, Tadeusza Konwickiego, Wiktora Woroszylskiego,
Tadeusza Nowaka. Określenie „pryszczaci” oddawało młodzieńczą zapalczywość grupy
w czerwonych krawatach (młodzież Związku Młodzieży Polskiej). Ich utwory zostały
podporządkowane reżimowi – musiały być tworzone według politycznych reguł, inaczej nie
oglądały światła dziennego. Młodzi ideowi aktywiści propagowali ideę socjalizmu. Od połowy lat
50. ich drogi całkowicie się rozeszły.
Pokolenie ’56 (pokolenie Współczesności) – wywodziło się od nazwy pisma literackoartystycznego, skupiającego młodych twórców, debiutujących około 1956 roku. Należeli do nich
m.in.: Sławomir Mrożek, Andrzej Bursa, Jerzy Harasymowicz, Stanisław Grochowiak, Edward
Stachura, Marek Hłasko. Do tego grona należałoby również zaliczyć Mirona Białoszewskiego,
Zbigniewa Herberta i Wisławę Szymborską. Głosili oni hasła rozrachunku z „poprzednia dekadą”,
kontaktu z problematyką intelektualną i artystyczną, z kulturą peryferyjną.
________________________________________________________________________________
Nowa Fala (pokolenie 68, pokolenie 70) – to nowe pokolenie pisarzy, eseistów zainteresowanych
środkami masowego przekazu. Łączyło ich wydarzenie pokoleniowe – mianowicie wypadki roku
1968, spod znaku demonstracji i protestów studenckich oraz represji ze strony władzy. Formację tę
tworzyli: Stanisław Barańczak, Julian Kornhauser, Adam Zagajewski, Ryszard Krynicki, Krzysztof
Karasek, Rafał Wojaczek, Ewa Lipska. Wyrażali oni bunt przeciw zafałszowanemu światu
i manipulacjom władzy, krytykę literatury fałszującej rzeczywistość. Propagowali „mówienie
wprost” o świecie, przyjmowali postawę „interwencyjną”.
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 3
Pokolenie Brulionu – to określenie wywodzące się od nazwy pisma literackiego (ukazującego się
poza cenzurą), odwołujące się do twórców debiutujących w 1989 roku. Zaliczamy do nich m.in.:
Marcina Barana, Marcina Świetlickiego, Andrzeja Stasiuka, Manuelę Gretkowską. Reprezentowali
oni różne kierunki ideowe i różne sposoby wyrazu: od nurtu klasycyzującego po bunt wobec
istniejącej literatury. Negowali autorytety moralne i estetyczne niezależnej kultury stanu
wojennego.
________________________________________________________________________________
Literatura światowa
Doświadczenia wojenne uformowały także świadomość literacką pisarzy obcych. Zbrodnie
wojenne wywoływały wstrząs i przerażenie, a pogłębiło je zrzucenie bomby atomowej
na Hiroszimę i Nagasaki. Realne zagrożenie życia i cywilizacji kierowało myśl ludzką ku często
pesymistycznym wnioskom. Jean Paul Sartre (Drogi wolności) i Albert Camus (Dżuma)
ukazywali bezsens wojny, konieczność dokonywania wyborów i bunt przeciwko „absurdowi
życia”. Steinbeck (Ulica nabrzeżna) i Erskin Caldwell (Poletko Pana Boga) przeciwstawiali się
dyskryminacji społecznej i rasowej. George Orwell (Folwark zwierzęcy, Rok 1984) ostrzegał
przed totalitaryzmem komunistycznym. Tomasz Mann w końcowej fazie twórczości ogłosił
Doktora Faustusa, uosabiającego dramat kultury niemieckiej, ginącej w mrokach faszyzmu.
Bertold Brecht (Matka Courage i jej dzieci) bronił prostych ludzi, a postępowe idee
antyfaszystowskie głosił Gunter Grass (Blaszany bębenek).
Byli również prozaicy młodszego pokolenia o wyczulonej wrażliwości na samotność i bunt
młodych: Robert Penn Warren (Gubernator), Jerome D. Salinger (Buszujący w zbożu),
Truman Capote (Śniadanie u Tiffany’ego, Z zimną krwią), James Jones (Stąd do wieczności),
Joseph Heller (Paragraf 22), a także emigranci z Europy żyjący w Stanach Zjednoczonych: Isaac
Bashevis Singer (Magiczna moc), Vladimir Nabokov (Lolita), Jerzy Kosiński (Malowany ptak),
Joseph Brodsky, poeta, eseista. W dziedzinie dramatu światowy sukces odnieśli: Tennessee
Williams (Tramwaj zwany pożądaniem), Artur Miller (Śmierć komiwojażera, Czarownice
z Salem).
________________________________________________________________________________
Kultura i sztuka
Po II wojnie światowej, w atmosferze destrukcji, pesymizmu i kręgu gwałtownie
rozwijającej się kultury masowej, pojawiła się postawa skierowana przeciwko tradycyjnym
wartościom. Twórcy dostrzegli nadejście epoki ponowoczesności. Pojawiły się nowe techniki,
kierunki w sztuce, m.in.:
Hiperrealizm, zainteresowany konkretem, przedmiotem, odtwarzaniem rzeczywistości z absolutną
dokładnością (Ralph Goings). W rzeźbie – powstały masy plastyczne odziane w autentyczne
stroje, sprawiające wrażenie żywych ludzi (Duane Hanson).
Pop-art – tendencja zbliżenia sztuki do życia codziennego, kultury masowej (Andy Warhol).
Konceptualizm – zakładający ograniczenie działań artysty do przedstawienia pomysłu, bez
ostatecznego jego zrealizowania (Joseph Kossuth, Roman Opałka).
Asamblaż – technika polegająca na łączeniu różnego rodzaju przedmiotów w celu stworzenia
dzieła o często symbolicznym znaczeniu lub nowej wartości plastycznej (Władysław Hasior,
Tadeusz Kantor).
Performance – akcja plastyczna z udziałem artysty występującego w skomponowanej przez siebie
scenerii (Emille Beneš-Brzeziński).
________________________________________________________________________________
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 4
Ćwiczenia kontrolne
1. Zaprezentuj najważniejsze wydarzenia historyczne związane z epoką.
2. Omów założenia francuskich egzystencjalistów, a także cechy postmodernizmu i socrealizmu.
3. Scharakteryzuj polską literaturę okresu wojny i okupacji.
4. Jakich wielkich twórców epoki poznałeś? Wymień ich osiągnięcia.
5. Przedstaw cechy charakterystyczne pokolenia Kolumbów, „pryszczatych”, „Współczesności”,
Nowej Fali.
6. Zaprezentuj założenia hiperrealizmu, konceptualizmu i innych kierunków w sztuce współczesnej.
7. Omów osiągnięcia polskich twórców poszczególnych pokoleń.
8. Scharakteryzuj nurty w polskiej poezji (turpistycznej, lingwistycznej, klasycystycznej).
9. Wymień cechy różnych typów współczesnego teatru.
10. Uzupełnij schemat informacjami o epoce.
Literatura
Malarstwo
Ważne postacie
WSPÓŁCZESNOŚĆ
Obyczajowość
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Ważne pojęcia
Strona 5