Raport - CivilArch

PROJEKT CIVILARCH
Ochrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek
POTENCJALNE ŹRÓDŁA ZAGROŻEŃ
WÓD POWIERZCHNIOWYCH
W WOJEWÓDZTWIE LUBUSKIM
Koordynator części polskiej projektu:
Mieczysław Borysiewicz
Wykonawcy projektu:
Wanda Kacprzyk,
Katarzyna Rymwid-Mickiewicz,
Anna Szewczuk-Krowicka
Komisja Europejska
Dyrekcja Generalna ds. Środowiska
Instrument Finansowy Ochrony Ludności
Warszawa 2009 r.
GROŻEŃ
Mechanizm finansowania:
Instrument Finansowy Ochrony Ludności
Obszar strategiczny projektu:
Gotowość (w zakresie reagowania w sytuacjach kryzysowych)
Tytuł projekt:
Ochrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami
substancji chemicznych do rzek
Akronim projektu:
CIVILARCH
Numer umowy projektu:
070401/2008/507817/SUB/A3
Okres realizacji projektu:
1.10.2008 r. – 30.09.2010 r.
Beneficjent:
Region Wschodniej Macedonii i Tracji
Beneficjent Zrzeszony:
Instytut Ochrony Środowiska
Zadanie:
B. Tworzenie potencjału realizacyjnego
Działanie:
B.1. Zebranie niezbędnych informacji
Raport:
Potencjalne źródła zagrożeń wód powierzchniowych
w województwie lubuskim
Realizacja:
od lutego do sierpnia 2009 r.
Niniejszy raport opracowano w Instytucie Ochrony Środowiska
w ramach projektu CIVILARCH
„Ochrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami
substancji chemicznych do rzek”,
który jest realizowany dzięki wsparciu finansowemu Wspólnoty Europejskiej
z Instrumentu Finansowego Ochrony Ludności.
Zaprezentowane w raporcie informacje odzwierciedlają poglądy autorów.
Komisja Europejska nie ponosi prawnej odpowiedzialności
za jakiekolwiek skutki wynikające z ich wykorzystania.
2
GROŻEŃ
SPIS TREŚCI
STRESZCZENIE ............................................................................................................................................. 7
WSTĘP ........................................................................................................................................................... 8
1.
CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO....................... 10
1.1.
POŁOŻENIE .............................................................................................................................................. 10
1.2.
PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY................................................................................................................. 10
1.3.
DEMOGRAFIA........................................................................................................................................... 10
1.4.
UŻYTKOWANIE TERENU......................................................................................................................... 13
1.5.
PROFIL GOSPODARCZY......................................................................................................................... 14
1.6.
OBIEKTY ZABYTKOWE............................................................................................................................ 16
1.7.
KIERUNKI ROZWOJU............................................................................................................................... 17
LITERATURA ......................................................................................................................................................... 18
2.
CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO ............................................... 19
2.1.
KLIMAT I WARUNKI METEOROLOGICZNE ............................................................................................ 19
2.2.
POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE I RZEŹBA TERENU................................................................................ 19
2.3.
GLEBY....................................................................................................................................................... 20
2.4.
LASY.......................................................................................................................................................... 20
2.5.
WALORY PRZYRODNICZE...................................................................................................................... 23
2.7.
WODY POWIERZCHNIOWE..................................................................................................................... 31
2.8.
OGÓLNA OCENA STANU ŚRODOWISKA............................................................................................... 38
LITERATURA ......................................................................................................................................................... 39
3.
SYSTEM ZAOPATRZENIA W WODĘ – ELEMENT INFRASTRUKTURY KRYTYCZNEJ............................ 41
3.1.
INFRASTRUKTURA KRYTYCZNA ........................................................................................................... 41
3.2.
ZASOBY WODNE ..................................................................................................................................... 41
3.3.
SYSTEM ZAOPATRZENIA LUDNOŚCI W WODĘ.................................................................................... 42
3.4.
JAKOŚĆ WÓD UJMOWANYCH I DOSTARCZANYCH LUDNOŚCI......................................................... 43
LITERATURA ......................................................................................................................................................... 46
4. IDENTYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA POTENCJALNYCH ŹRÓDEŁ ZAGROŻEŃ DLA WÓD
POWIERZCHNIOWYCH NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO ..................................................... 47
4.1.
PRZEMYSŁOWE INSTALACJE STACJONARNE .................................................................................... 47
4.1.1. Metodologia oceny potencjalnego zagrożenia wód w regionie................................................. 47
4.1.2.. Identyfikacja potencjalnych miejsc ryzyka ........................................................................... 48
4.2.
INNE ŹRÓDŁA ZAGROŻEŃ ZWIĄZANE Z DZIAŁALNOŚCIĄ CZŁOWIEKA............................................ 56
4.2..1. Pozostałe źródła punktowych ........................................................................................... 56
4.2..2.. Liniowe źródła zagrożeń ................................................................................................. 62
4.2..3. Źródła zagrożeń obszarowych .......................................................................................... 65
4.3.
ŹRÓDŁA ZAGROŻEŃ NATURALNYCH ................................................................................................... 67
4.4.
ŹRÓDŁA ZAGROŻEŃ SPOZA WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO............................................................ 70
LITERATURA ......................................................................................................................................................... 71
3
GROŻEŃ
5.
6.
ANALIZA AWARYJNYCH UWOLNIEŃ SUBSTANCJI NIEBEZPIECZNYCH DLA ŚRODOWISKA
WODNEGO NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO.............................................................. 73
5.1.
ANALIZA AWARII HISTORYCZNYCH W WOJEWÓDZTWIE LUBUSKIM ............................................... 73
5.2.
OCENA SKAŻEŃ WÓD POWIERZCHNIOWYCH W WOJEWÓDZTWIE LUBUSKIM W WYNIKU
HIPOTETYCZNYCH AWARYJNYCH UWOLNIEŃ SUBSTANCJI CHEMICZNYCH................................. 76
5.2..1. Potencjalne awaryjne uwolnienia substancji niebezpiecznych ze źródeł przemysłowych............... 78
5.2..2. Potencjalne awaryjne uwolnienia substancji niebezpiecznych w wyniku awarii transportowej ........ 87
5.3. WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA NA RZECZ OCHRONY ODRY PRZED AWARYJNYMI
ZANIECZYSZCZENIAMI ........................................................................................................................... 92
LITERATURA ......................................................................................................................................................... 95
UWAGI KOŃCOWE .............................................................................................................................. 96
WYKAZ SKRÓTÓW ...................................................................................................................................... 99
Załączniki
Załącznik 1. Wykaz ważniejszych obiektów zabytkowych województwa lubuskiego
II
Załącznik 2. Charakterystyka największych i najcenniejszych kompleksów leśnych
w województwie lubuskim
V
Załącznik 3. System obszarów i obiektów prawnie chronionych w województwie lubuskim
VI
Załącznik 4. Jakość wód podziemnych w województwie lubuskim
XIII
Załącznik 5. Lista posterunków wodowskazowych, objętych monitoringiem IMGW
na terenie województwa lubuskiego
XV
Załącznik 6. Metodologia oceny potencjalnego zagrożenia wód w regionie
XVI
Załącznik 7. Zadania inwestycyjne w województwie lubuskim ujęte KPOŚ
XXIV
Załącznik 8. Wybrane zdarzenia awaryjne z udziałem niebezpiecznych substancji, które
wystąpiły na obszarze województwa lubuskiego w latach 1999– 2008
Załącznik 9. Dane hydrologiczne analizowanych rzek w województwie lubuskim
Załącznik 10. Mapy numeryczne województwa lubuskiego
XXVIII
XXXI
XXXVIII
Dodatek A. Modele oceny skażeń rzek w wyniku awaryjnych uwolnień substancji chemicznych
– praktyczne przykłady
Dodatek B. Programy komputerowe - NOMOToT i Dyspersja Wodna - do symulacji zanieczyszczeń
rzek (tylko wersja elektroniczna na CD)
Wykaz map
Mapa 1. Podział administracyjny i struktura demograficzna województwa lubuskiego
Mapa 2. Użytkowanie terenu w województwie lubuskim
Mapa 3. Sieć hydrograficzna i ukształtowanie terenu w województwie lubuskim
Mapa 4. Obiekty i obszary prawnie chronione w województwie lubuskim
Mapa 5. Zasoby i jakość wód podziemnych w województwie lubuskim
Mapa 6. Jakość wód powierzchniowych w województwie lubuskim
Mapa 7. Potencjalne źródła zagrożeń wód powierzchniowych w województwie lubuskim
4
11
12
21
22
29
30
57
GROŻEŃ
Wykaz rysunków
Rys. 1.1.
Rys. 1.2.
Rys. 1.3.
Rys. 2.1.
Rys. 3.1.
Rys. 3.2.
Rys. 4.1.
Rys. 4.2.
Rys. 5.1.
Rys. 5.2.
Położenie województwa lubuskiego w Polsce
Struktura użytkowania terenu w województwie lubuskim w 2008 r.
Pracujący w województwie lubuskim w 2007 r. według sekcji
Klasyfikacja wód podziemnych województwa lubuskiego w 2007 r.
Struktura poboru wód w 2007 r. w województwie lubuskim
Rozmieszczenie cystern do przewozu wody pitnej w województwie lubuskim
Potencjalne miejsca ryzyka w dorzeczu Odry w granicach województwa lubuskiego
Odpady wytworzone (bez odpadów komunalnych) w województwie lubuskim w 2007 r.
Awarie w województwie lubuskim w latach 1999– 2008
Wyliczone stężenia amoniaku w Warcie przy założonych warunkach hydrologicznych (średni stan wód)
w odległości 50, 300 i 1000 m od miejsca uwolnienia w zależności od czasu, jaki upłynął od momentu
awaryjnego zanieczyszczenia jej wód
Wyliczone stężenia amoniaku w Warcie przy założonych warunkach hydrologicznych (stan wyższy
Rys. 5.3.
od alarmowego) w odległości 50, 300 i 1000 m od miejsca uwolnienia w zależności od czasu, jaki
upłynął od momentu awaryjnego zanieczyszczenia jej wód
cd. Rys. 5.3. Wyliczone stężenia amoniaku w Warcie przy założonych warunkach hydrologicznych i w różnych
odległościach od miejsca uwolnienia w zależności od czasu, jaki upłynął od momentu awaryjnego
zanieczyszczenia jej wód (E – 1 godz., F – 5 godz., C i D – 10 godz.)
Strefy zagrożenia wzdłuż biegu Odry w wyniku hipotetycznych awarii przemysłowych z uwolnieniem
Rys. 5.4.
formaliny technicznej
Strefy zagrożenia w wyniku uwolnienia do Ilanki 0,5 Mg fluorowodoru (linia fioletowa) oraz 8 i 40 Mg
Rys. 5.5.
fluorowodoru (linia czerwona) w wyniku katastrofy kolejowej
Rys. 5.6.
Strefa zagrożenia wód Obrzycy kwasem solnym w wyniku katastrofy drogowej (linia czerwona)
10
14
15
31
42
45
54
59
73
79
80
81
86
88
90
Wykaz fotografii
Fot. 1.1.
Fot. 1.2.
Fot. 1.3.
Fot. 1.4.
Fot. 2.1.
Fot. 2.2.
Fot. 2.3.
Fot. 2.4.
Fot. 2.5.
Fot. 2.6.
Fot. 2.7.
Fot. 2.8.
Fot. 3.1.
Fot. 3.2.
Fot. 5.1.
Fot. Z.1.
Fot. Z.2.
Fot. Z.3.
Fot. Z.4.
Fot. Z.5.
Fot. Z.6.
Fot. Z.7.
Rezerwat „Jezioro Łubówko” w Puszczy Drawskiej (fot. Grzegorz Rąkowski, IOŚ)
Użytki rolne w okolicy Nowego Miasteczka (fot. Małgorzata Hajto, IOŚ)
Gotycka Katedra w Gorzowie Wilkp. (fot. Wanda Kacprzyk, IOŚ)
Nad Wartą (fot. Wanda Kacprzyk, IOŚ)
Wzgórza Dalkowskie (fot. Małgorzata Hajto, IOŚ)
Kwisa (fot. Przemysław Susek, WIOŚ Zielona Góra)
Rezerwat „Buczyna Szprotawska” w Borach Dolnośląskich (fot. Grzegorz Rąkowski, IOŚ)
Rezerwat „Żurawie Bagno” w Borach Dolnośląskich (fot. Grzegorz Rąkowski, IOŚ)
Rozlewiska Warty w obszarze Natura 2000 „Ujście Warty” (fot. Grzegorz Rąkowski, IOŚ)
Odra w okolicy Nowej Soli (fot. Zbyszko Pisarski, IOŚ)
Jezioro Tarnowskie Duże z grzybieniami białymi /Nymphaea alba L./ (fot. Przemysław Susek, WIOŚ
Zielona Góra)
Nysa Łużycka – Park Mużakowski (fot. Przemysław Susek, WIOŚ Zielona Góra)
Ujęcie wody powierzchniowej na rzece Obrzycy w miejscowości Sadowa (fot. Archiwum ZWiK)
Jedna z cystern do przewozu wody pitnej o pojemności 3 500 litrów będąca w dyspozycji Obrony Cywilnej
w województwie lubuskim (fot. Artur Wojtowicz, WBiZK UW)
Działania likwidujące skutki awaryjnego zanieczyszczenia Nysy Łużyckiej ((fot. Archiwum KPPSP
w Żarach)
Założenie pałacowo-parkowe w Brodach, w głębi ruiny pałacu Brühl'ów (fot. Agnieszka Kuśmierz, IOŚ)
Kościół parafialny Św. Michała Archanioła w Sławie (fot. Zbyszko Pisarski, IOŚ)
Rzeka Drawa w Drawieńskim Parku Narodowym (fot. Grzegorz Rąkowski, IOŚ)
Rezerwat roślinności stepowej „Pamięcin” (fot. Grzegorz Rąkowski, IOŚ)
Rezerwat „Dolina Postomii” (fot. Grzegorz Rąkowski, IOŚ)
Wyspa na Jeziorze Wielkim w Pszczewskim Parku Krajobrazowym (fot. Grzegorz Rąkowski, IOŚ)
Jezioro Sławskie (fot. Przemysław Susek, WIOŚ Zielona Góra)
5
13
14
16
17
19
20
23
24
25
32
35
39
44
44
93
IV
IV
VI
VIII
VIII
IX
XII
GROŻEŃ
Fot. Z.8.
Zapora wodna umieszczona przez strażaków pod mostem w celu zabezpieczenia wód Odry przed
skutkami wycieku ropopochodnych z terenu Bazy Magazynowej w Nowej Soli do kanału portowego
(fot. Mariusz Kapała, Gazeta Lubuska)
XXX
Wykaz tabel
Tab. 1.1.
Ludność w województwie lubuskim według powiatów w 2007 r.
13
Tab. 2.1.
Powierzchnia poszczególnych kategorii obszarów prawnie chronionych w województwie lubuskim
w 2009 r.
25
Tab. 2.2.
Charakterystyka głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP)
27
Tab. 2.3.
Porównanie jakości wód podziemnych w wybranych punktach badawczo-pomiarowych monitoringu
diagnostycznego i operacyjnego województwie lubuskim w 2004 r. i 2007 r.
28
Tab. 2.4.
Dane charakteryzujące Odrę
32
Tab. 2.5.
(1 rzędu) dopływy Odry od jej źródeł do ujścia
33
Tab. 2.6.
Zestawienie charakterystycznych przepływów Odry w przekroju wodowskazowym Połęcko
34
Tab. 2.7.
Przepływy charakterystyczne z wielolecia na wybranych posterunkach wodowskazowych w województwie
lubuskim
34
Tab. 2.8.
Stan czystości jezior badanych w województwie lubuskim i kategoria ich podatności na degradację
36
Tab. 2.9.
Jakość wód płynących w województwie lubuskim w latach 2004–2007 w wybranych przekrojach
37
Tab. 2.10.
Klasyfikacja jakości wód głównych rzek województwa lubuskiego na podstawie badań wykonanych w 2007 r.
38
Tab. 3.1.
Rozwój gospodarki wodnej w województwie lubuskim w latach 1999–2007
43
Tab. 4.1.
Klasyfikacja obiektów przemysłowych w województwie lubuskim na podstawie wartości wskaźnika ryzyka dla
wód (WRI)
48
Tab. 4.2.
Wykaz obiektów, w których potencjalne awarie nie zagrażają jakości wód powierzchniowych
53
Tab. 4.3.
Wykaz oczyszczalni ścieków komunalnych ≥ 15 000 RM w województwie lubuskim o dużym udziale (≥15%)
ścieków przemysłowych
56
Tab. 4.4.
Rozwój infrastruktury na potrzeby gospodarki ściekowej w województwie lubuskim w latach 1999–2007
59
Tab. 4.5.
Składowiska odpadów przemysłowych w województwie lubuskim
61
Tab. 4.6.
Ważniejsze zbiorniki wodne w województwie lubuskim
61
Tab. 4.7.
Wykaz przejść z przewozem towarów między RP a RFN w województwie lubuskim
62
Tab. 4.8.
Mosty na ważniejszych drogach międzyregionalnych w województwie lubuskim
62
Tab. 4.9.
Wyniki badań wód zagrożonych zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego w województwie lubuskim
w 2007 r.
65
Ładunki wybranych zanieczyszczeń wprowadzone na obszar województwa lubuskiego z wodami
opadowymi w 2007 r.
67
Zdarzenia mające charakter poważnych awarii, które miały miejsce w województwie lubuskim
w latach 1999–2008
73
Tab. 5.2.
Parametry j. Lubienieckiego, leżącego na wschód od Świebodzina
77
Tab. 5.3.
Wyniki obliczeń średniego stężenia amoniaku w wodzie z pomocą programu NOMOToT
78
Tab. 5.4.
Dane wejściowe do przeprowadzenia obliczeń z pomocą programu NOMOToT
84
Tab. 5.5.
Obliczone stężenia w analizowanych przekrojach Odry w wyniku awarii przemysłowej przebiegającej
w 3 scenariuszach
85
Tab. 4.10.
Tab. 5.1.
Tab. 5.6.
Tab. 5.7.
Dane wejściowe do oceny skutków hipotetycznej katastrofy kolejowej pod Rzepinem
Wyniki obliczeń skutków hipotetycznej katastrofy kolejowej pod Rzepinem z wykorzystaniem metody czasu
przepływu
6
87
88
GROŻEŃ
STRESZCZENIE
Projekt „Ochrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek”, o akronimie
CIVILARCH, jest współfinansowany ze środków wspólnotowego Instrumentu Finansowego Ochrony Ludności
i środków własnych uczestników projektu z Polski, Grecji, Węgier i Bułgarii.
Głównym celem dwuletniego projektu CIVILARCH jest:
q
q
zwiększenie poziomu gotowości modułów ochrony ludności w zakresie reagowania w sytuacjach
kryzysowych, spowodowanych awaryjnym zanieczyszczeniem rzek w wyniku uwolnień substancji
chemicznych,
poprawa skuteczności podejmowanych działań w zakresie ochrony środowiska, ratownictwa
i zarządzania kryzysowego. Ponadto ważną kwestią jest nawiązanie kontaktów, wymiana informacji
i doświadczeń oraz promocja w Unii Europejskiej nowego podejścia do ochrony ludności
w sytuacjach kryzysowych.
Za wykonanie zadań ujętych w części polskiej projektu CIVILARCH odpowiedzialny jest Instytut Ochrony
Środowiska w Warszawie. Projekt CIVILARCH w Polsce jest realizowany na potrzeby województwa lubuskiego,
pod honorowym patronatem Wojewody Lubuskiego.
Niniejszy raport pt. „Potencjalne źródła zagrożeń wód powierzchniowych w województwie lubuskim” został
opracowany w Instytucie Ochrony Środowiska na podstawie dostępnych danych, jak również materiałów
i informacji udostępnionych przez Wydział Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego Urzędu Wojewódzkiego,
Komendę Wojewódzką Państwowej Straży Pożarnej oraz Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska.
W rozdziale 1 zaprezentowano krótką charakterystykę społeczno-gospodarczą województwa lubuskiego
i perspektywy jego rozwoju. Rozdział 2 zawiera charakterystykę jego środowiska, ze szczególnym
uwzględnieniem środowiska wodnego oraz obszarów i obiektów cennych przyrodniczo. Rozdział 3 poświęcono
systemowi zaopatrzenia ludności w wodę, który stanowi jeden z elementów infrastruktury krytycznej.
W rozdziale 4 zidentyfikowano wszystkie potencjalne źródła (punktowe, liniowe i obszarowe) zagrożeń dla wód
(mapa 7), pochodzenia antropogenicznego i naturalnego, w tym obszary potencjalnie zagrożone powodzią.
W celu identyfikacji, tzw. potencjalnych miejsc ryzyka awarii (ARS) w dorzeczu Odry w województwie lubuskim
zastosowano metodę wypracowaną w 1995 r. przez Międzynarodową Komisję ds. Ochrony Łaby (ICPE). Polega
ona na określeniu dla występujących w regionie substancji niebezpiecznych, tzw. klas ryzyka dla wód (WRC),
przeliczeniu ich na tzw. równoważniki trzeciej klasy ryzyka dla wód (WRC 3E), a następnie obliczeniu tzw.
wskaźnika ryzyka dla wód (WRI). W regionie analizą zostało objętych 36 obiektów stacjonarnych stwarzających
potencjalne zagrożenie w wyniku awarii przemysłowej, w tym zakłady dużego ryzyka i zakłady zwiększonego
ryzyka, zgodnie z postanowieniami Dyrektywy Seveso II10. Obliczony łączny wskaźnik ryzyka dla wód (ocena
zagrożenia środowiska wodnego) w województwie lubuskim wynosi 7,8.
W rozdziale 5 zamieszczono wyniki przeprowadzonych analiz historycznych awarii, które wystąpiły
w województwie lubuskim w latach 1999– 2008, oraz potencjalnych awarii, które mogą zagrażać jakości wód
i stanowić zagrożenie dla ludności. Do oceny stref zagrożeń wykorzystano amerykańskie i kanadyjskie modele
symulacji rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w rzekach (tj. metodę nomogramów i model czasu przepływu),
których założenia i zastosowanie przybliżono w dodatku A.
Ponadto w ramach projektu CIVILARCH opracowano tematyczne mapy numeryczne województwa lubuskiego
(zał. 10), program komputerowy NOMOToT oraz udostępniono program Dyspersja Wodna, opracowany przez
Centrum Doskonałości Zarządzanie Zagrożeniami dla Zdrowia i Środowiska (MANHAZ), zlokalizowane
w Instytucie Energii Atomowej POLATOM w Świerku (dodatek B).
7
GROŻEŃ
WSTĘP
W celu poprawy skuteczności reagowania na sytuacje kryzysowe w 2007 r. w Unii Europejskiej
ustanowiono1 Instrument Finansowy Ochrony Ludności. Jego całkowity budżet na lata 2007– 2013
wynosi 189,8 milionów euro (w cenach bieżących), z którego 133,8 mln euro zabezpieczono
w poddziale 3B „Obywatelstwo” i 56 mln euro w poddziale 4 „UE jako partner globalny”.
Głównym celem Instrumentu Finansowy Ochrony Ludności jest wspieranie i uzupełnianie wysiłków
państw członkowskich Unii Europejskiej ukierunkowanych na ochronę ludzi, środowiska i mienia
w przypadku wystąpienia klęsk żywiołowych, katastrof technicznych, radiologicznych i ekologicznych
oraz aktów terroryzmu, a także ułatwianie efektywnej współpracy między państwami członkowskimi
w dziedzinie ochrony ludności. Pomoc finansowa z tego instrumentu jest udzielana na:
q działania realizowane w dziedzinie objętej mechanizmem wspólnotowym ułatwiającym wzmocnioną
współpracę w interwencjach wspierających ochronę ludności („mechanizm”),
q środki transportu w celu ułatwienia szybkiej i skutecznej reakcji na wystąpienie poważnej sytuacji
nadzwyczajnej, także poza granicami Wspólnoty,
q środki zapobiegające i ograniczające skutki sytuacji nadzwyczajnej,
q działania mające na celu zwiększenie gotowości Wspólnoty do reagowania na sytuacje
nadzwyczajne, w tym działania podnoszące świadomość obywateli UE.
Corocznie Komisja Europejska ogłasza nabór międzynarodowych projektów współpracy w dziedzinie
gotowości i zapobiegania. W 2008 r. w ramach II konkursu wyłoniono do realizacji w sumie 8 projektów.
Z 5 projektów w dziedzinie gotowości zakwalifikowano do sfinansowania ze środków Instrumentu
Finansowego Ochrony Ludności projekt CIVILARCH2 pt. „Ochrona ludzi i środowiska przed awaryjnymi
uwolnieniami substancji chemicznych do rzek” (CIVIL PROTECTION AGAINST CHEMICAL
RELEASES IN RIVERS ).
Projekt CIVILARCH – ukierunkowany na zwiększenie poziomu gotowości i skuteczności modułów
ochrony ludności reagujących w sytuacjach kryzysowych, spowodowanych awaryjnym
zanieczyszczeniem rzek w wyniku uwolnień substancji chemicznych – jest realizowany w okresie
24 miesięcy od 1.10.2008r. do 30.09.2010 r., pod kierunkiem Regionu Wschodniej Macedonii i Tracji
(z Grecji), pełniącego rolę beneficjenta. Beneficjentami zrzeszonymi projektu są:
q polski Instytut Ochrony Środowiska,
q VITUKI – węgierski Instytut Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,
q bułgarska Fundacja Rozwoju Regionalnego,
q SIGMA – grecka firma konsultingowa.
Zakłada się, że międzynarodowa współpraca w dziedzinie ochrony środowiska, ratownictwa
i zarządzania kryzysowego przyczyni się do wypracowania rozwiązań, które korzystnie wpłyną
na podniesienie poziomu bezpieczeństwa publicznego oraz przyczynią się do ograniczenia ryzyka
powstania katastrof ekologicznych. W ramach projektu CIVILARCH planuje się:
q zorganizować we wszystkich uczestniczących krajach seminaria informacyjne i szkoleniowe,
1
2
na mocy decyzji Rady (2007/162/WE, Euratom) z dnia 5 marca 2007 r. ustanawiającej Instrument Finansowy Ochrony
Ludności (OJ L 071, 10/03/2007)
umowa nr 070401/2008/507817/SUB/A3 na realizację projektu CIVILARCH została podpisana we wrześniu 2008 r. przez
Komisję Europejską oraz Region Wschodniej Macedonii i Tracji
8
GROŻEŃ
q
q
q
q
ustanowić regionalne, krajowe i międzynarodowe sieci, skupiające osoby zainteresowane
problematyką ochrony ludzi i środowiska przed skutkami awarii chemicznych, zagrażających jakości
wód powierzchniowych,
przetestować - podczas symulacji awaryjnego uwolnienia substancji chemicznych do wybranej rzeki
w Grecji - zasady dobrej praktyki, skompilowane i rekomendowane w ramach projektu CIVILARCH,
opracować i upowszechnić materiały informacyjne w celu restrukturyzacji i udoskonalania obecnych
modułów ochrony ludności z uwzględnieniem specyficznych potrzeb oraz nowego podejścia
do wspólnotowego mechanizmu ochrony ludności, zmodyfikowanego w 2007 r.,
ustanowić w Grecji Transnarodową Jednostkę Wspomagającą, której zadaniem będzie
propagowanie wyników uzyskanych w ramach projektu CIVILARCH w innych regionach
geograficznych charakteryzujących się podobnymi zagrożeniami oraz utorowanie drogi
do międzynarodowej współpracy i wymiany doświadczeń.
Projekt podzielono na 6 zadań:
A. Zarządzanie projektem,
B. Tworzenie potencjału realizacyjnego,
C. Opracowanie mechanizmu wsparcia,
D. Realizacja działań pilotażowych,
E. Ustanowienie narzędzi administracyjnych i zaplanowanie dalszych działań,
F. Działania promocyjne.
Zgodnie z haromonogramem realizacji projektu CIVILARCH wyniki projektu będą sukcesywnie
udostępniane za pośrednictwem Internetu (na portalu Instytut Ochrony Środowiska
(http://civilarch.ios.edu.pl) w wersji polskiej i na oficjalnej stronie projektu (http://www.civilarch.eu)
w wersji angielskiej.
Instytut Ochrony Środowiska realizuje swoje zadania na podstawie umowy o partnerstwie w ramach
projektu CIVILARCH sporządzonej 26–31.12.2008 r. Część polska projektu CIVILARCH jest
finansowana ze środków wspólnotowego Instrumentu Finansowego Ochrony Ludności w 75% i ze
środków własnych Instytutu Ochrony Środowiska w 25%.
Niniejszy raport pt. „Potencjalne źródła zagrożeń wód powierzchniowych w województwie lubuskim”
prezentuje wyniki uzyskane w ramach zadania B. Raport został opracowany przez ekspertów krajowych
z Instytutu Ochrony Środowiska na podstawie dostępnych danych pomiarowych i statystycznych,
istniejących szacunków i raportów, jak również materiałów i informacji uzyskanych z Wydziału
Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego Lubuskiego Urzędu Wojewódzkiego, Komendy
Wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej w Gorzowie Wielkopolskim oraz Wojewódzkiego
Inspektoratu Ochrony Środowiska w Zielonej Górze.
Raport zawiera: prezentację warunków społeczno-gospodarczych i środowiskowych województwa
lubuskiego oraz wyniki przeprowadzonej oceny potencjalnego zagrożenia wód Odry w regionie
lubuskim w wyniku awaryjnego uwolnienia zanieczyszczeń przemysłowych, przy zastosowaniu
metodyki wyznaczania wskaźnika ryzyka dla wód (WRI) i uproszczonych modeli prognozowania
rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w rzekach, których założenia metodyczne przybliżono w dodatku
A. Opracowane na podstawie wybranych modeli programy komputerowe (NOMOToT i Dyspersja
Wodna) zamieszczono w dodatku B. Raport zawiera także 7 tematycznych map numerycznych
województwa lubuskiego (zał. 10).
9
GROŻEŃ
1.
1.1.
CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA WOJEWÓDZTWA
LUBUSKIEGO
Położenie
Województwo lubuskie leży w zachodniej Polsce (rys. 1.1) w dorzeczu Odry. Graniczy od zachodu z
Republiką Federalną Niemiec na długości 198,8 km (z krajami związkowymi: Brandenburgią i
Saksonią), od północy z województwem zachodniopomorskim, od wschodu z województwem
wielkopolskim, a od południa z województwem dolnośląskim (mapa 1). Jego obszar zajmuje 13 989
km2, tj. 4,5 % powierzchni Polski.
Rys. 1.1. Położenie województwa lubuskiego w Polsce i w Europie
1.2.
Podział administracyjny
Województwo lubuskie zostało ustanowione w 1999 r. w wyniku przeprowadzenia reformy
administracyjnej kraju. Stolicą województwa jest Gorzów Wielkopolski (mapa 1), w którym znajduje się
siedziba Wojewody Lubuskiego, przedstawiciela administracji rządowej, który pełni w rejonie m.in.
funkcję Szefa Obrony Cywilnej. Zielona Góra to siedziba władz samorządu województwa, tj. sejmiku i
zarządu. W skład województwa wchodzi 12 powiatów ziemskich i 2 powiaty grodzkie (tab. 1.1), które
zostały podzielone na 83 gminy. W województwie są 42 miasta, w tym dwa wyżej wspomniane, które
funkcjonują na prawach powiatu.
1.3.
Demografia
Ludność województwa lubuskiego (ok. 1 mln osób) stanowi najmniejszą populację w Polsce. Przecięta
liczba lat dalszego trwania życia w regionie wydłuża się. W 2007 r. wynosiła 70 lat dla mężczyzn i 79 lat
dla kobiet. Na 100 mężczyzn w regionie przypada 106 kobiet. Przyrost naturalny jest dodatni
(1,3 ‰) i z roku na rok się zwiększa, ale saldo migracji jest ujemne (-1,2 ‰) ze względu na duży odpływ
ludzi w wieku 20–35 lat.
Województwo charakteryzuje się niskim wskaźnikiem gęstości zaludnienia (72 osoby/km2), który jest
zróżnicowany w poszczególnych powiatach (tab. 1.1, mapa 1). Wskaźnik urbanizacji wynosi 63,9% i jest
wyższy od średniej krajowej.
10
11
12
Tabela 1.1. Ludność w województwie lubuskim według powiatów w 2007 r.
Nazwa powiatu
Gorzów Wlkp.
Zielona Góra
Gorzowski
Krośnieński
Międzyrzecki
Nowosolski
Słubicki
Strzeleckodrezdenecki
Sulęciński
Świebodziński
Wschowski
Zielonogórski
Żagański
Żarski
125 411
117 523
66 172
56 297
58 279
86 882
46 551
Gęstość
zaludnienia
[osoby /km2]
1 463
2 014
54
40
42
113
47
Liczba gmin
miejskomiejskich
wiejskich
wiejskich
1
1
1
1
5
1
1
5
3
3
1
3
4
4
1
ziemski
50 072
40
3
2
ziemski
ziemski
ziemski
ziemski
ziemski
ziemski
35 349
56 094
38 906
90 389
81 946
98 610
1 008 481
30
60
62
58
72
71
72
3
2
3
5
3
2
33
2
4
Typ powiatu
Ludność
ogółem
grodzki
grodzki
ziemski
ziemski
ziemski
ziemski
ziemski
Ogółem
2
2
9
5
4
6
41
Źródło: [11]
Wskaźniki udziału ludności przedprodukcyjnej i produkcyjnej w całkowitej liczbie mieszkańców należą
do najwyższych w kraju i potwierdzają korzystką strukturę demograficzną regionu. Ludność wieku
produkcyjnym stanowi 65,8% populacji regionu. Najwyższy wskaźnik zatrudnienia obserwuje się wśród
ludności z wykształceniem wyższym, natomiast najmniej aktywna zawodowo jest ludność z
wykształceniem podstawowym. W województwie lubuskim duży jest odsetek osób studiujących na
kierunkach ekonomiczno-administracyjnych, pedagogicznych i humanistycznych, a mały (7,9%) na
kierunkach techniczno-inżynierskich.
1.4.
Użytkowanie terenu
Przestrzenny obraz użytkowania terenu w województwie lubuskim zaprezentowano na mapie 2.
W województwie dominują obszary leśne (51%), a użytki rolne stanowią ponad 1/3 jego powierzchni
(rys. 1.2). Największym walorem
województwa
lubuskiego
jest
środowisko,
tj.
urozmaicony
krajobraz,
zachowana
bioróżnorodność, zwarte kompleksy
leśne oraz liczne jeziora i rzeki. W
latach 1999–2007 powierzchnia o
szczególnych
walorach
przyrodniczych prawnie chroniona
zwiększyła się z 36,9% do 39,2% [5].
Fot. 1.1. Rezerwat „Jezioro Łubówko” w Puszczy Drawskiej
(fot. Grzegorz Rąkowski, IOŚ)
13
2%
4%
2%
41%
1
2
3
4
5
51%
Źródło: [5, na podstawie danych Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii]
Rys. 1.2.
Struktura użytkowania terenu w województwie lubuskim w 2008 r.
1 - użytki rolne – 5737 km2, w tym grunty orne 4077 km2, łąki 1024 km2,
pastwiska 364 km2, sady 29 km2 i pozostałe grunty orne (grunty zabudowane,
pod stawami i rowami) 243 km2
2 - grunty leśne, zadrzewione i zakrzewione – 7142 km 2
3 - grunty pod wodami powierzchniowymi – 245 km2
4 - grunty zabudowane i zurbanizowane – 585 km 2
5 - inne – 279 km2, w tym użytki ekologiczne 43 km2, nieużytki 234 km2,
tereny różne 48 km2
Fot. 1.2. Użytki rolne w okolicy Nowego Miasteczka (fot. Małgorzata Hajto, IOŚ)
1.5.
Profil gospodarczy
Województwo lubuskie należy do województw średniouprzemysłowionych. Gorzów Wlkp. i Zielona Góra
stanowią największe ośrodki gospodarcze. Coraz większym zainteresowaniem inwestorów cieszy się
utworzona w 1997 r. Kostrzyńsko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, oferująca tereny
przygotowane pod inwestycje, zwolnienia podatkowe oraz wsparcie rządu polskiego i samorządów
lokalnych, będących głównymi akcjonariuszami strefy. Zarząd strefy ułatwia firmom rozpoczęcie i
prowadzenie działalności gospodarczej m.in. w 9 miastach z województwa lubuskiego [1].
14
Do najważniejszych branż przemysłowych w województwie lubuskim zalicza się przemysł drzewny,
meblarski i papierniczy, wykorzystujący naturalną bazę surowcową regionu, a także przemysł
chemiczny, mechaniczny, włókienniczy, maszynowy, budowlany i spożywczy.
Region charakteryzuje się zróżnicowanymi warunki do rozwoju rolnictwa (niska jakość gleb, sprzyjające
warunki klimatyczne). Rolnictwo w Lubuskim osiąga przeciętne wyniki mierzone produkcją końcową
rolnictwa na jednego zatrudnionego (7 miejsce w kraju), ale ostatnie (16), jeżeli chodzi o wartość
produkcji końcowej osiąganej z jednego hektara użytków rolnych. Jednak w produkcji towarowej z 1 ha
zajmuje wysokie 6 miejsce w kraju.
W województwie prężnie rozwijają się usługi rynkowe i nierynkowe oraz turystyka. Charakterystyczną
cechą gospodarki regionu jest działalność różnej wielkości firm. Lubuskie to region w Polsce z
najwyższym odsetkiem spółek z udziałem kapitału zagranicznego. Większość podmiotów
gospodarczych działa w sektorze prywatnym. Strukturę zatrudnienia zobrazowano na rys. 1.3.
9%
20%
1
2
3
27%
6%
4
5
8%
6
7
7%
5%
8
18%
Źródło: [7]
Rys. 1.3.
Pracujący w województwie lubuskim w 2007 r. według sekcji:
1 - rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo
2 - przemysł
3 - budownictwo
4 - handel i naprawy
5 - transport, gospodarka magazynowa i łączność
6 - edukacja
7 - ochrona zdrowia i opieka społeczna
8 - pozostałe sekcje
W latach 2000–2007 zwiększyła się wartość produkcji sprzedanej (w cenach bieżących) i przeciętnego
miesięcznego wynagrodzenia brutto. W województwie lubuskim odnotowano obniżenie stopy
bezrobocia z 21,3% w 2000 r. do 14,0% w 2007 r., chociaż jest ona wciąż wysoka w stosunku do
15
średniej krajowej. Wzrost zatrudnienia odnotowano m.in. w przemyśle, obsłudze nieruchomości i firm
oraz w handlu [5]. Do wyrobów o najwyższym udziale w produkcji krajowej zalicza się w województwie
lubuskim:
q mięso indyków 25,1%,
q obuwie ze skóry 15,8%,
q papier i tektura 12,6%,
q meble 9,0%.
Generalnie nakłady na inwestycje w regionie zwiększają się. Sektorami charakteryzującymi ponad
200% wzrostem tych nakładów w 2007 r. w stosunku do 1999 r. są: administracja i obrona narodowa,
budownictwo, ochrona zdrowia, hotele i restauracje oraz przemysł.
Produkt krajowy brutto w 2007 r. wyniósł 24,7 tys. zł. w przeliczeniu na 1 mieszkańca województwa i
jest niższy od średniego PBK w Polsce. Natomiast gospodarka regionu w porównaniu z gospodarką
krajową jest w znacznie większym stopniu nastawiona na eksport. Najlepiej rozwija się współpraca
gospodarcza z Niemcami, jak również z innymi krajami europejskimi.
1.6.
Obiekty zabytkowe
Najważniejsze obiekty zabytkowe w województwie lubuskim, w tym zabytki z wykazu Lubuskiego
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zestawiono w zał. 1, a ich rozmieszczenie zaprezentowano
na mapie 4. Należą do nich m.in.:
q obiekty sakralne z najstarszą w regionie katedrą
w Gorzowie Wielkopolskim z XIII w. (fot. 1.3),
q założenia urbanistyczne (głównie rynki i ratusze
miejskie, np. w Szprotawie, pochodzące nawet
ze średniowiecza),
q założenia parkowo-pałacowe z najcenniejszymi
w Żaganiu i w Dąbroszynie,
q zespoły obiektów przemysłowych (np. w Zielonej
Górze), zasługujące na zainteresowanie ze względu
na swoją historię i znaczną wartość architektoniczną,
q systemy obronne (np. w Gubinie, Kożuchowie i
Międzyrzeczu) oraz pojedyncze cenne obiekty
architektoniczne i techniczne (np. most, wiatrak).
Wyjątkowym ale nieodłącznym elementem
zielonogórskiego krajobrazu są domki winiarskie, które
stawiano na plantacjach winorośli już w XVIII w.
Fot. 1.3. Gotycka Katedra Wniebowzięcia NMP
w Gorzowie Wlkp. wzniesiona w XIII w.
(fot. Wanda Kacprzyk, IOŚ)
16
1.7.
Kierunki rozwoju
Zgodnie ze Strategią rozwoju województwa lubuskiego [8] do najważniejszych wyzwań zalicza się:
q zapewnienie przestrzennej, gospodarczej i społecznej spójności regionu,
q efektywne i prorozwojowe wykorzystanie zasobów środowiskowych i kulturowych regionu,
q podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa i rozwój społeczeństwa informacyjnego,
q zwiększenie potencjału innowacyjnego oraz rozwój przedsiębiorczości i poziomu technologicznego
przedsiębiorstw.
Dalszy rozwój województwa uwarunkowany jest poprawą infrastruktury transportowej (budowa dróg i
mostów), intensyfikacją powiązań gospodarczych i umacnianiem świadomości regionalnej przy
zapewnieniu wysokich standardów ekologicznych [3].
Fot. 1.4. Nad Wartą (fot. Wanda Kacprzyk, IOŚ)
Warunki przyrodnicze województwa lubuskiego, w tym urozmaicony krajobraz (np. Łuku
Mużakowskiego - fot. 2.5, doliny Odry, Pojezierza Lubuskiego), oraz istniejący system obszarów
chronionych stanowi ogromny potencjał do rozwoju rekreacji i aktywnej turystyki. Znaczne obszary
leśne z licznymi jeziorami, meandrującymi rzekami, strumieniami i podziemnymi źródłami oraz z bogatą
fauną i florą, to podstawa do rozwoju różnych, nieuciążliwych form turystyki (np. pieszej, rowerowej,
wodnej i hippicznej). Dziedzictwo kulturowe z zachowanymi obiektami zabytkowymi i zespołami
urbanistycznymi świadczące o bogatej historii tych ziem stanowi bazę do rozwoju turystyki poznawczej.
Poprawa jakości infrastruktury turystycznej i dalszy jej rozwój powinien być skorelowany
z wymaganiami ochrony środowiska, w celu przeciwdziałania jego nadmiernemu obciążeniu. Niezbędna
jest też dodatkowa promocja regionu lubuskiego wśród turystów, w tym zagranicznych. Realizacja tego
priorytetu przyczyni się do wzrostu znaczenia turystyki i kultury, jako czynnika stymulującego rozwój
gospodarczy i społeczny województwa.
17
Najważniejsze kierunki rozwoju województwa lubuskiego [10]:
1) rozwój infrastruktury wzmacniającej konkurencyjność regionu:
q rozwój sieci transportowej,
q ustanawianie i wspieranie obszarów aktywności gospodarczej,
2) stymulowanie wzrostu inwestycji w przedsiębiorstwach:
q wspieranie potencjału innowacyjnego,
q wzmocnienie konkurencyjności lubuskich przedsiębiorców,
q aktywizacja współpracy ośrodków naukowo-badawczych z małymi i średnimi przedsiębiorstwami,
3) rozwój i modernizacja infrastruktury regionu:
q infrastruktury turystycznej, sportowej i kulturowej,
q infrastruktury ochrony zdrowia i edukacyjnej,
q rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich i wiejskich,
4) ochrona i zarządzanie zasobami:
q zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego regionu,
q dalsza poprawa stanu środowiska,
q poprawa warunków życia mieszkańców.
Jednym z warunków dalszego rozwoju województwa lubuskiego jest między innymi zabezpieczenie
odpowiedniej ilości i jakości wód, w tym przeznaczonych do spożycia przez ludzi, w wyniku
racjonalnego wykorzystania dostępnych zasobów oraz podejmowania działań ukierunkowanych na
ograniczenie dopływu zanieczyszczeń do wód powierzchniowych, w tym także z awaryjnych uwolnień
substancji niebezpiecznych. Konkretne działania i projekty mogą być wdrażane przez różne podmioty i
instytucje (samorządy, przedsiębiorstwa itp.) z wykorzystaniem dostępnych środków zarówno z Unii
Europejskiej [2, 4, 9], jak i krajowych funduszy celowych (np. NFOŚiGW i WFOŚiGW w Zielonej Górze).
Literatura
1.
2.
3.
Kostrzyńsko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna http://www.kssse.pl
Lubuski Regionalny Program Operacyjny 2007–2013, Zarząd Województwa Lubuskiego, 2007
Plan zagospodarowania przestrzennego Województwa Lubuskiego Sejmik Województwa Lubuskiego, Zielona Góra
2002
4. POLSKA - NARODOWE STRATEGICZNE RAMY ODNIESIENIA 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy i
zatrudnienie NARODOWA STRATEGIA SPÓJNOŚCI Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2007
5. Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008, GUS, Warszawa 2008
6. Rocznik statystyczny województwa lubuskiego 2000, WUS Zielona Góra 2000
7. Rocznik statystyczny województwa lubuskiego 2008, WUS Zielona Góra 2008
8. Strategia rozwoju województwa lubuskiego, Zarząd Województwa Lubuskiego, Zielona Góra, 2000
9. Uszczegółowienie Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007 – 2013
10. „Szczegółowy opis osi priorytetowych”, Zarząd Województwa Lubuskiego Zielona Góra, 2009
11. Województwo lubuskie. Podregiony – powiaty – gminy 2008, WUS Zielona Góra 2008
18
2.
2.1.
CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO
Klimat i warunki meteorologiczne
Województwo lubuskie leży w strefie klimatu umiarkowanego o typie przejściowym, w trzech regionach
klimatycznych (doliny Warty, lubuskim i dolnośląskim zachodnim), charakteryzujących się dominującym
wpływem mas powietrza polarnomorskiego napływającego znad Oceanu Atlantyckiego. Jest to jeden z
najcieplejszych regionów Polski – średnia temperatura roczna wynosi około 8,50C. Lata są długie
i ciepłe a zimy łagodne i krótkie (nietrwała pokrywa śnieżna zalega około 40–50 dni). Średnie sumy
opadów należą do umiarkowanych (500–600 mm). Okres wegetacyjny jest na tym obszarze najdłuższy
w Polsce (przekracza 225 dni) [2].
2.2.
Położenie geograficzne i rzeźba terenu
Województwo lubuskie należy do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego Pozaalpejskiej części Europy
Zachodniej (mapa 3). Krajobraz, ukształtowany podczas zlodowaceń plejstoceńskich, jest urozmaicony.
W części południowej województwa rzeźba terenu została ukształtowana w czasie zlodowacenia
środkowopolskiego (Niziny Środkowopolskie i Niziny Sasko-Łużyckie), a na pozostałym obszarze w
czasie późniejszego zlodowacenia bałtyckiego (Pojezierza Południowobałtyckie) [6].
Fot. 2.1. Wzgórza Dalkowskie (fot. Małgorzata Hajto, IOŚ)
Najwyższe wzniesienie to Góra Żarska (226,9 m n.p.m.) w paśmie Wzgórz Dalkowskich (fot. 2.1,
mapa 3). Dominującymi formami rzeźby są równiny sandrowe (Gorzowska, Torzymska), młodoglacjalne
wysoczyzny morenowe (pojezierza: Dobiegniewskie, Łagowskie, Sławskie) oraz wzgórza morenowe i
kemowe (Wzniesień Gubińskich, Wysoczyzny Czerwieńskiej) rozcięte równoleżnikowo biegnącymi
rozległymi formami wklęsłymi (pradoliny: toruńsko-eberswaldzkiej, warszawsko-berlińskiej i baryckogłogowskiej), a także południkowymi obniżeniami (Lubuskiego Przełomu Odry, Bruzdy Zbąszyńskiej,
Doliny Dolnego Bobru).
Krajobraz urozmaicają malownicze doliny rzeczne (m.in. Odry, Warty, Bobru, Kwisy - fot. 2.2) oraz w
części północnej i środkowej liczne jeziora lodowcowe, w tym rynnowe, ułatwiające kontakty
hydrauliczne różnych pięter i poziomów wodonośnych, głównie poziomu trzecio- i czwartorzędowego.
19
Fot. 2.2. Kwisa (fot. Przemysław Susek, WIOŚ Zielona Góra)
2.3.
Gleby
Na północy województwa lubuskiego występują gleby rdzawe i brunatne, a na południu bielicowe
i płowe. Aluwialne mady są charakterystyczne dla dolin większych rzek. W pradolinach można spotkać
gleby bielicowe, murszowe i torfowe.
Skałę macierzystą do rozwoju gleb na obszarze województwa stanowią głównie piaski i gliny. Gleby na
podłożu piaszczystym o niskim poziomie próchnicy są bardzo przepuszczalne dla wód i nie stanowią
ochrony przed przenikaniem zanieczyszczeń w głąb podłoża, do wód podziemnych.
Dominują gleby średnio i mało urodzajne z punktu widzenia potrzeb rolnictwa (IV i V klasa bonitacji).
W praktyce gleby VI klasy nadają się jedynie do zalesienia.
2.4.
Lasy
Prawie na połowie powierzchni województwa rosną lasy (mapa 2), wśród których dominują młode
drzewostany sosnowe i modrzewiowe (80%) w wieku 21–60 lat. Powierzchniowy udział drzewostanów
powyżej 81 lat stanowi ok. 19%. Mniej licznie występują lasy liściaste (buczyny i dąbrowy).
Województwo lubuskie charakteryzuje się najwyższym wskaźnikiem lesistości w Polsce (48,8%) [13].
Największe kompleksy leśne znajdują w zachodniej i środkowej części województwa (Puszcza
Lubuska, Buczyna Łagowska, bory w okolicy Jeziora Niesłysz). Większe zespoły leśne, głównie młode
suche i świeże lasy sosnowe z udziałem brzozy, świerku, dębu, olszy, grabu, jesionu, lipy, występują w
okolicach Lubska i na południu od Żar (Bory Dolnośląskie – fot. 2.3, pokrywające piaszczystą równinę
między rzekami: Nysa Łużycka – fot. 2.8, Kwisa – fot. 2.2, Bóbr i Szprotawa). Ogólną charakterystykę
najcenniejszych kompleksów leśnych zamieszczono w zał. 2.
20
21
22
Fot. 2.3. Rezerwat „Buczyna Szprotawska” w Borach Dolnośląskich (fot. Grzegorz Rąkowski, IOŚ)
2.5.
Walory przyrodnicze
Na obszarze województwa lubuskiego występuje wiele, różnorodnych gatunków zwierząt, w tym dużo
gatunków chronionych. Spośród rzadziej spotykanych zwierząt występują m.in. daniele (Dama dama),
jenoty (Nyctereutes procyonoides), piżmaki (Ondatra zibethicus), bobry europejskie (Castor fiber),
kormorany czarne (Phalacrocorax carbo), gągoły (Bucephala clangula), orły bieliki Haliaeetus albicilla),
rybołowy (Pandion haliaetus), czarne bociany (Ciconia nigra) i żurawie (Grus grus). Bardzo licznie
reprezentowany jest popularny bocian biały (Ciconia ciconia).
Gatunki zwierząt i roślin uznanych przez Światową Unię Ochrony Przyrody (IUCN), jako ginące lub
zagrożone, są objęte szczególną ochroną. W szczególności są to:
q z ssaków – nocek Bechsteina (Myotis bechsteini), wilk (Canis lupus) i wydra (Lutra lutra),
q z ptaków – kania rdzawa (Milvus milvus), sokół wędrowny (Falco peregrinus), błotniak łąkowy
(Circus pygargus), rybołów (Pandion haliaetus), bielik (Haliaeetus albicilla), orlik krzykliwy (Aquila
pomarina), puchacz (Bubo bubo), bąk (Botaurus stellaris), rożeniec (Anas acuta), kropiatka (Porzana
porzana), zielonka (Porzana parva), sieweczka obrożna (Charadrius hiaticula), batalion
(Philomachus pugnax), kulik wielki (Numenius arquata), rybitwa białoczelna (Sterna albifrons), sowa
błotna (Asio flammeus), dzierzba rudogłowa (Lanius senator), ohar (Tadorna tadorna) i wodniczka
(Acrocephalus paludicola),
q z gadów – żółw błotny (Emys orbicularis),
q z ryb: łosoś (Salmo salar) i ciosa (Pelecus cultratus),
q z kręgoustych – minog rzeczny (Lampetra fluviatilis),
23
q
q
z owadów – jelonek rogacz (Lucanus cervus) i kozioróg (Cerambyx cerdo),
z roślin – gałuszka kulecznica (Pilularia globulifera), nabrzeżyca nadrzeczna (Corrigiola litoralis),
nadwodnik sześciopręcikowy (Elatine hexandra), pajęcznica liliowata (Anthericum liliago), ostnica
Jana (Stipa joannis), przygiełka brunatna (Rhynchospora fusca) i ponikło wielołodygowe (Eleocharis
multicaulis).
Fot. 2.4. Rezerwat „Żurawie Bagno” w Borach Dolnośląskich (fot. Grzegorz Rąkowski, IOŚ)
Obszar województwa lubuskiego ze względu na dużą różnorodność krajobrazową charakteryzuje się
bogactwem ekosystemów. Do najbardziej podatnych na degradację należą środowiska bagienne i
wodne, w tym obszary dolin rzecznych (mapa 2).
System obszarów i obiektów prawnie chronionych (mapa 4) stanowią: parki narodowe, rezerwaty, parki
krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, użytki ekologiczne,
których ilość i powierzchnię zestawiono w tab. 2.1, oraz 1050 pomników przyrody [10]. Zajmują one
łącznie 39,2% powierzchni województwa lubuskiego.
W parkach narodowych ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Pełna ochrona
wybranych elementów przyrody jest realizowana w ustanowionych rezerwatach przyrody. Obszary
chronionego krajobrazu połączone korytarzami ekologicznymi tworzą sieć terenów najcenniejszych
przyrodniczo. Wykazy najważniejszych obiektów i obszarów prawnie chronionych na obszarze
województwa lubuskiego zamieszczono w zał. 3.
24
Tabela 2.1.
Powierzchnia poszczególnych kategorii
w województwie lubuskim w 2009 r.
Parki narodowe
Rezerwaty
przyrody
Parki
krajobrazowe
(wraz z otuliną)
obszarów
prawnie
chronionych
Użytki
ekologiczne**
Zespoły
przyrodniczokrajobrazowe
41*
346
8
438 610
3 268
14 572
Obszary
chronionego
krajobrazu**
[szt.]
2
55
8
[ha]
13 642
3 636
76 607
(133 800)
* bez 3 obszarów ustanowionych uchwałą rady gminy
Źródło: [3 i 10**]
Celem ustanowienia Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 20003 jest zapewnienie trwałej
egzystencji wybranym, zagrożonym typom ekosystemów oraz ginącym gatunkom roślin i zwierząt
istotnych z punktu widzenia Wspólnoty. Komisja Europejska zaakceptowała do prawnej ochrony w
ramach tej sieci 12 obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) i 23 specjalne obszary ochrony siedlisk
(SOO) na obszarze województwa lubuskiego (mapa 4). Ich wykaz zamieszczono w tabeli F zał. 3.
Łączna powierzchnia tych obszarów wynosi 385120 ha [4]. Statut prawny NATURA 2000 mają w Polsce
aktualnie tylko OSO. Opracowywane są plany ochrony obszarów Natura 2000, pod kątem zachowania
na tych terenach dotychczasowych form użytkowania ziemi, wraz z monitoringiem stanu siedlisk
przyrodniczych i gatunków ptaków, zwierząt i roślin.
Fot. 2. 5. Rozlewiska Warty w obszarze Natura 2000 „Ujście Warty”, poz. 32 w tab. F w zał. 3
(fot. Grzegorz Rąkowski, IOŚ)
3
utworzonej we Wspólnocie Europejskiej w 2004 r. na mocy postanowień dyrektywy Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia
1979 w sprawie ochrony dzikich ptaków, tzw. Dyrektywa Ptasia (Council Directive 79/409/EEC of 2 April 1979 on the
conservation of wild birds; OJ L 103 25/04/1979) i dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony
siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory, tzw. Dyrektywa Siedliskowa (Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992
on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora; OJ L 206 22/7/1992).
25
2.6.
Wody podziemne
Hydrogeologia. Lubuskie należy do makroregionu zachodniego Niżu Polskiego, większość jego
obszaru leży w regionie wielkopolskim, zaś obszar na północny w regionie południowopomorskim.
Występują trzy piętra wodonośne: kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu. Funkcję użytkową pełnią dwa
ostatnie. Na ich odmienną wodonośność wpływ miało kilka cykli erozyjno-sedymentacyjnych,
glacitektonika i morfologia [16]. Zasobność województwa lubuskiego w wody podziemne jest dobra
w części północnej, a zróżnicowana w części południowej. Zasoby eksploatacyjne wód podziemnych
województwa stanowią ok. 4,8 % zasobów całego kraju.
Środkowy odcinek (odrzański) pradoliny barycko-głogowskiej tworzy jeden z najzasobniejszych
zbiorników wód czwartorzędowych w Polsce. Warstwę wodonośną o szerokości 10–12 km stanowi
doskonale alimentowany kompleks piaszczysto-żwirowy o miąższości przeważnie 20–60 m. Wydajność
eksploatacyjna studzien wynosi od 80–100 do 200–250 m3/h [8].
Również wody piętra czwartorzędowego na obszarze Wysoczyzny Zielonogórskiej charakteryzują się
znaczną wydajnością eksploatacyjną nawet powyżej 100 m3/h, niską mineralizacją (na ogół 0,4 g/dm3) i
nie wymagają w zasadzie uzdatniania. Ponadto na tym obszarze występują struktury kopalne, które
mimo ograniczonego ich zasięgu i zasobów pełnią ważną funkcję w zaopatrzeniu ludności w wodę, w
szczególności w jej zachodniej części.
W obrębie województwa wydzielono w 1990 r. główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) wraz
z obszarami najwyższej ochrony (ONO) i obszarami wysokiej ochrony (OWO), stanowiące zasoby
przeznaczone do poboru wody do spożycia przez ludzi, o szacunkowych zasobach ok. 2,7 mln m 3/24h
(tab. 2.2). Lokalizację poszczególnych GZWP na obszarze województwa lubuskiego zaprezentowano
na mapie 5. Zasoby eksploatacyjne wód podziemnych w województwie lubuskim wynoszą ponad
800 hm3 [10].
Monitoring. Badania jakości zwykłych wód podziemnych w województwie lubuskim w ramach
Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ) są realizowane przez Państwowy Instytut Geologiczny
(PIG). W 2007 r. przebadano wody z czwartorzędowego i trzeciorzędowego poziomu wodonośnego w
17 punktach badawczo-pomiarowych w monitoringu diagnostycznym i 24 w monitoringu operacyjnym
(zał. 4). Zakres oznaczeń wykonywanych w ramach monitoringu operacyjnego obejmuje następujące
wskaźniki fizyczno-chemiczne: amoniak, antymon, arsen, azot amonowy, azot azotynowy, azot
azotanowy, azotany, azotyny, bar, bor, brom, całkowity węgiel organiczny, chlorki, chrom, cynk, fluorki,
fosforany, glin, kadm, kobalt, krzemiany, lit, magnez, mangan, miedź, molibden, nikiel, odczyn, ołów,
potas, przewodność elektryczna właściwa, rtęć, selen, siarczany, sód, srebro, stront, temperatura, tlen
rozpuszczony, tytan, wapń, wanad, wodorowęglany, zasadowość ogólna, zawiesina ogólna, żelazo
ogólne. Zakres monitoringu diagnostycznego jest taki sam, ale bez rtęci.
Jakość wód podziemnych. Zgodnie z przyjętymi zasadami klasyfikacji, jakość przebadanych wód
podziemnych w województwie lubuskim nie jest najlepsza. O ich jakości decydują przede wszystkim
warunki naturalne, a w niektórych przypadkach widoczne jest oddziaływanie antropopresji. Wody złej
jakości, ze względu na stężenia amoniaku, stwierdzono jedynie w ujęciu Przewóz. Generalnie dominują
wody niezadowalającej jakości, zaliczane do klasy IV (rys. 2.1) generalnie ze względu na występowanie
ponadnormatywnych ilości żelaza i/lub manganu. Powszechne występowanie tych związków w wodach
podziemnych wymaga jedynie zastosowania prostych metod uzdatniania wód przeznaczonych na cele
zaopatrzenia ludności w wodę do picia.
26
Na pogorszenie jakości wód podziemnych wpływa zarówno brak izolacji poziomu wodonośnego, jak i
intensywność poboru wód. Najbardziej widoczne jest to w przypadku ujęcia w Gorzowie Wlkp. Jego
intensywna eksploatacja determinuje dopływ zanieczyszczeń z obszaru zasobowego.
Wyniki badań monitoringu wód podziemnych w województwie lubuskim w 2007 r. przedstawiono na
mapie 5. Szczegółowe informacje o punktach badawczo-pomiarowych objętych monitoringiem
diagnostycznym i operacyjnym wód podziemnych w 2007 r. oraz o wskaźnikach i substancjach, które
przesądziły o konieczności zakwalifikowaniu wód podziemnych do klas o niezadowalającej i złej jakości
oraz które przekroczyły normy jakości ustalone dla wód pitnych zestawiono w załączniku 4.
Tabela 2.2.
Charakterystyka głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP)
Powierzchnia [km2]
L. p. Nr Nazwa zbiornika
GZWP ONO
Średnia Szacunkowe Moduł
Stratygłębokość
zasoby
[l/(s
OWO grafia
[m]
[tys.m3/24h] km2)]
1.
134 Dębno
242
44
198
Q, Tr
55
29,15
1,39
2.
135 Barlinek
170
26
144
Q
50
51,50
3,51
3.
136 Dobiegniewo
180
0
180
Q
50
51,84
3,3
4.
137
Pradolina ToruńEberswalde (Warta)
790
790
0
Q
40
369,00
5,41
5.
138
Pradolina ToruńEberswalde (Noteć)
2100
2100
200
Q
30
400,00
2,20
6.
144
Dolina kopalna
Wielkopolska
4000
408
2902
Q
60
480,00
1,39
7.
147
Dolina rzeka Warta
(Sieraków-Miedzychód)
50
50
160
Q
40
10,00
2.31
8.
148 Sandr rzeka Pliszka
506
506
0
Q
35
242,88
5,56
9.
149 Sandr Krosno-Gubin
434
434
0
Q
25
187,48
5,00
10. 150
Pradolina Warszawa
Berlin (Koło-Odra)
1904
274
1630
Q
25–30
456,00
2,77
11. 301
Pradolina Zasieki Nowa Sól
236
236
0
Q
30
90,62
4,44
12. 302
Pradolina BaryczGłogów (W)
435
435
0
Q
30
59,00
1,57
13. 306 Zbiornik Wschowa
200
100
100
Q
35
22,00
1,27
14. 315 Chocianów-Gozdnica
1052
1052
Q
60
292,00
3,21
Szacunkowe zasoby GZWP w obrębie województwa lubuskiego
2741,47
Q– czwartorzęd; Tr – trzeciorzęd
Źródło: [8]
Dane dotyczące jakości wód podziemnych dla 2004 r. i 2007 r. w wybranych punktach badawczopomiarowych zestawiono w tab. 2.3. Z ogólnej oceny wynika, że jakość wód utrzymuje się na tym
samym poziomie, tylko w 1 punkcie uległa poprawie a w 3 – pogorszeniu w wyniku antropopresji.
27
Tabela 2.3. Porównanie jakości wód podziemnych w wybranych punktach badawczo-pomiarowych monitoringu diagnostycznego i operacyjnego
województwie lubuskim w 2004 r. i 2007 r.
L.p.
1/
Miejscowość
Nr
otworu
Stratygrafia
ujętej warstwy
wodonośnej
Głębokość
stropu [m]
Wody
Typ ośrodka
Dominujący sposób
użytkowania terenu
w promieniu 500m
Numer
obszaru
GZWP1/
Klasa wód2/
w roku
2004 2007
IV
IV
1 Glinka Górna
1148 czwartorzęd
2,6
gruntowe
warstwa porowa
lasy
301
2 Gorzów Wlkp.
539
czwartorzęd
20,6
gruntowe
warstwa porowa
obszary zabudowane
137
IV
IV
3 Kargowa
795
czwartorzęd
29,5
wgłębne
warstwa porowa
obszary zabudowane
150
III
IV
4 Krosno Odrzańskie
1769 czwartorzęd
6,6
gruntowe
warstwa porowa
lasy
149
II
II
5 Rudnica–1
490
trzeciorzęd
108
wgłębne
warstwa porowa
grunty orne
137
IV
IV
6 Rudnica–2
491
czwartorzęd
5
gruntowe
warstwa porowa
grunty orne
137
III
III
7 Rudnica–3
492
czwartorzęd
6
gruntowe
warstwa porowa
grunty orne
137
I
II
8 Wschowa
1123 czwartorzęd
55
wgłębne
warstwa porowa
obszary zabudowane
306
III
III
9 Wysokie–1
792
trzeciorzęd
162
wgłębne
warstwa porowa
użytki zielone
150
III
IV
10 Wysokie–2
793
czwartorzęd
1,4
gruntowe
warstwa porowa
użytki zielone
150
III
III
11 Żagań
1065 czwartorzęd
31
gruntowe
warstwa porowa
użytki zielone
poza obszarem
IV
III
numer głównego zbiornika wód podziemnych (tab. 2.2), na obszarze którego znajduje się punkt badawczo-pomiarowy
klas przy rys. 2.1
2/ objaśnienia
Źródło: [14,15]
28
29
30
3%
0%
18%
1
2
3
4
46%
5
33%
Źródło: [20]
Rys. 2.1.
Klasyfikacja wód podziemnych województwa lubuskiego w 2007 r.,
zgodnie z klasyfikacją4 wód podziemnych i powierzchniowych:
1
2
3
4
5
2.7.
klasa I klasa II klasa III klasa IV klasa V -
wody o bardzo dobrej jakości
wody o dobrej jakości
wody o zadowalającej jakości
wody o niezadowalającej jakości
wody o złej jakości
Wody powierzchniowe
Hydrografia Odry. Cały obszar województwa leży w zlewni środkowego biegu Odry (mapa 3). Odra
stanowi szósty pod względem wielkości dopływ Morza Bałtyckiego i jest zaliczana do rzek dużych. Jest
to druga po Wiśle pod względem długości rzeka w Polsce. Dane charakteryzujące Odrę zestawiono w
tab. 2.4. Jej źródła znajdują się w Górach Odrzańskich (czeska część Sudetów) na wysokości 632 m
n.p.m. Odra jest rzeką graniczną między Polską a Czechami na krótkim odcinku w górnym jej biegu
oraz między Polską a Niemcami na długości 161,7 km.
Odra płynie na północ szeroką doliną wśród lasów między Wałem Zielonogórskim a Pojezierzem
Sławskim, by skręcić na zachód do granicy z Niemcami. Zmieniając kierunek na północny, rzeka
przełamuje się przez morenowe wzgórza Pojezierza Lubuskiego, tworząc Lubuski Przełom Odry o
zmiennej szerokości doliny (4–7 km) z liczną siecią kanałów. Odra opuszcza województwo doliną
toruńsko-eberswaldzką. W dolinie Odry występują niegłębokie (2–3 m), wąskie (50–200m) starorzecza
oraz rozlewiska rzeczne powstałe w wyniku spiętrzenia wód przez stożki napływowe w dolnym biegu
dopływów (np. Warty). Odra połączona jest kanałami z niemieckimi rzekami (Sprewą i Hawelą), a także
z GOP przez Kanał Gliwicki oraz z Wisłą przez Kanał Bydgoski.
Średnia temperatura wody w Odrze jest stosunkowo mało zróżnicowana, np. zimą temperatura
maksymalna 5,10C–3,40C, a w lecie 16,70C–16,60C. Przeciętny okres zamarzania trwa ok. 12 dni w
roku, z dużym zróżnicowaniem w poszczególnych latach (od 0 do 30 dni). Największe natężenie zjawisk
lodowych występuje w okresie styczeń–luty. Generalnie występuje ruchomy lód w postaci śryżu.
4
określoną w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu
wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i
prezentacji stanu tych wód (DzU 2004 r. nr 32, poz. 284), które nie obowiązuje od 2005 r.
31
Tabela 2.4
Dane charakteryzujące Odrę
Zlewisko
Morze Bałtyckie
Powierzchnia dorzecza Odry
118 861 km 2
Długość Odry, w tym:
854,3 km
odcinek żeglowny
Wahania stanu wód w dolnym biegu Odry
711 km
q
5,7 m
Średnie roczne natężenie przepływu u ujścia Odry 567 m3/s
do Zalewu Szczecińskiego
Średni odpływ
18,5 mld m3/rok
Średnia roczna objętość odpływu do Morza
Bałtyckiego (z okresu 1921–1990, przy SQ=
542,34 m3/s, Hohensaaten-Finow)
17 103 hm3
Odpływ w 1996 r.
19,4 mld m3/rok
Odpływ z 1 km2 dorzecza w 1996 r.
5,2 l/s km2
Kulminacyjny przepływ Odry na wysokości Nowej 3040 m3/s (16.07.1997 r.)
Soli
1820 m3/s (przepływ o prawdopodobieństwie 1%,
czyli raz na 100 lat)
Źródło: [9, 13, 17]
Fot. 2.6. Odra w okolicy Nowej Soli (fot. Zbyszko Pisarski, IOŚ)
32
Wiosenny okres, po spękaniu tafli lodowej charakteryzuje pochód kry, niebezpieczny wskutek
powstawania licznych zatorów. Regulacja stanów Odry odbywa się dzięki zbiornikom retencyjnym na
Nysie Kłodzkiej (2), Małej Panwi (1), Bobrze (8), Kłodnicy (10), Kwisie (2) i Bystrzycy (1),
zlokalizowanym poza granicami województwa lubuskiego [1].
Dopływy Odry. Z Czech uchodzą do Odry 2 rzeki (tab. 2.5), natomiast z terenu Polski 43 dopływy o
różnej wielkości. Warta jako jedyna rzeka w dorzeczu Odry jest zaliczana do rzek średnich, 16
dopływów do rzek małych, a pozostałe 26 to strumienie. Dopływy niemieckie są również zaliczane do
strumieni. Ogółem na obszarze województwa lubuskiego znajduje się 418 rzek, kanałów i innych
cieków o istotnej wielkości, o łącznej długości ok. 4600 km, przy średniej gęstości sieci rzecznej
329 m/km2 (mapa 3).
Gęstość sieci rzecznej dorzecza Odry jest nieregularna i zależy od przepuszczalności podłoża.
Dorzecze Odry charakteryzuje asymetryczność (stosunek dorzecza lewego do prawego wynosi 30:70).
Jest to związane z nachyleniem powierzchni terenu w kierunku północno-zachodnim oraz z rozwojem
rzeźby terenu w trzeciorzędzie i czwartorzędzie. Najważniejsze lewostronne i prawostronne dopływy
Odry zestawiono w tab. 2.5.
Tabela 2.5. Główne (1 rzędu) dopływy Odry od jej źródeł do ujścia
Dopływy Odry lewostronne
Nazwa
Dopływy Odry prawostronne
długość
[km]
dorzecze***
Opawa **
122
2
Nysa Kłodzka
182
Oława
nazwa
długość
[km]
dorzecze***
[tys. km2]
Ostrawica **
63,9
0,8
4,6
Olza
86,2
1,1
92
1,1
Kłodnica
75
1,0
Ślęża
79
0,9
Mała Panew
132
2,1
Bystrzyca
95
1,8
Stobrawa
78
1,6
Kaczawa
84
2,3
Widawa
103
2,4
Bóbr*
272
5,9
Barycz
133
5,5
Nysa Łużycka*
252
4,4
Obrzyca*
66
1,8
Warta*
808
5,4
Ina
129
2,1
[tys. km2]
* rzeki
przepływające przez województwo lubuskie
rzeki czeskie
*** powierzchnia dorzecza wg Atlasu podziału hydrograficznego Polski, Warszawa 2005
Źródło: [1, 17]
**
Lewostronne dopływy Odry (w szczególności rzeki czeskie oraz Nysa Kłodzka, Bóbr i Kwisa) mają
charakter górski lub zbliżony do górskiego, co determinuje dość często zagrożenie powodziowe
(mapa 7). W celu jego ograniczenia zostały budowane wielofunkcyjne zbiorniki zaporowe, ale poza
województwem. Znaczącym lewym dopływem Odry (na 542 km) jest Nysa Łużycka, która jest także
rzeką graniczną. Jej zlewnia występuje na obszarze: Polski, Niemiec i Czech.
33
Dopływy prawostronne Odry to rzeki o charakterze nizinnym, które nie powodują istotnych zagrożeń
powodziowych. Najdłuższym dopływem Odry (na jej 617,6 km) jest Warta, której cała zlewnia znajduje
się w Polsce. Największymi dopływami Warty są: Noteć, Prosna, Drawa, Gwda i Obra. Jej średnie
natężenie przepływu z wielolecia wynosi 215 m³/s, co stanowi około 40 % średniego natężenia
przepływu Odry. Nizinna zlewnia Warty stanowi około połowy całego dorzecza Odry i nadaje mu typową
dla dorzeczy polskich asymetrię, charakteryzującą się znaczną przewagą części prawostronnej.
Wiele mniejszych rzek posiada zlewnie w całości położone na obszarze województwa (m.in. Pliszka,
Ilanka, Kanał Postomski). Po 11 % powierzchni województwa zajmują zlewnie Noteci i Nysy Łużyckiej,
12 % – zlewnia Bobru, 28 % – pozostała część zlewni Warty i 38 % – pozostała część zlewni Odry.
Hydrologia. Najniższe stany na Odrze występują w miesiącach letnich i jesiennych, z wyjątkiem okresu
ulewnych, letnich deszczy w górach. Wezbrania letnie są krótsze i gwałtowniejsze niż wiosenne.
Kulminacyjne fale z górnego biegu Odry rzadko dochodzą do odcinka ujściowego jako maksimum
roczne. Największy wpływ na wielkość natężenia przepływu w Odrze (SSQ=311 m3/s) ma Warta
(SSQ=215 m3/s), której wody zwiększają jej przepływ prawie dwukrotnie. Na ustrój wodny Odry – obok
dopływów – wpływa także dopływ wód podziemnych, zwłaszcza z głęboko wciętych pradolin.
Zmienność natężenia przepływu w Odrze jest bardzo duża (tab. 2.6). Odra charakteryzuje się niskimi
przepływami w porównaniu do innych rzek europejskich o podobnej długości. Jej średnie przepływy
stanowią tylko 50% przepływu w Łabie i mniej niż 25% przepływu w Renie. Przepływy
charakterystyczne 3 największych rzek województwa zestawiono w tab. 2.7 Informacje hydrologiczne
(stany wód oraz objętości przepływów, krzywe natężenia przepływu, natężenie przepływu, stany i
przepływy charakterystyczne z wielolecia dla większości z 32 posterunków wodowskazowych (zał. 5,
mapa 6) dostępne są w IMGW.
Tabela 2.6.
Zestawienie charakterystycznych przepływów Odry w przekroju wodowskazowym
Połęcko
Wodowskaz
Charakterystyczne przepływy z wielolecia [m3/s]
Połęcko
WWQ
SWQ
SSQ
SNQ
NNQ
1680
828
263
108
52,3
Źródło: [9]
Tabela 2.7.
Lp.
1.
2.
Przepływy charakterystyczne z wielolecia na wybranych posterunkach wodowskazowych
w województwie lubuskim
Wodowskaz
Gubin
Połęcko
Wielkość
dorzecza
[km]
Badany
okres
Nysa
Łużycka
3973,6
1956–2003
Odra
47152,0
Rzeka
NQ
[m3/s]
(data)
5,62
SNQ
[m3/s]
SSQ
[m3/s]
SWQ
[m3/s]
WQ [m3/s]
10,3
30,4
173
597 (23.7.1981)
108
261
831
(20.01.1964)
1951–2003
52,3
(4.01.1954)
3.
Słubice
Odra
53382,2
1951–2003
56,3
Gorzów
Wielkopolski
Warta
52404,3
1951–2003
64,7
(12.12.1959)
Źródło: [9]
34
3200
(24.7.1997)
132
309
911
(29.09.1953)
4.
(data)
2870
(27.7.1997)
104
214
476
1110
(21-22.3.1979)
Jeziora. Na terenie województwa znajduje się ogółem 519 jezior, w tym 36 o powierzchni w przedziale
50–100 ha i 26 o powierzchni większej niż 100 ha. Łączna ich powierzchnia wynosi ok. 13 tys. ha, co
stanowi 0,93 % powierzchni województwa [14]. Jeziora skupione są na Pojezierzu Lubuskim, np.
Niesłysz, Lubniewsko, Lubiąż, Trześniowskie (najgłębsze w regionie o głębokości maksymalnej 58,8 m),
Wojnowskie, Paklicko Wielkie, Wilkowskie, Bukowieckie, Długie, Głębokie, Chycina, Małcz, Wielicko,
Bytnickie, Ostrowicko, Lubinickie, Niedźwiedno, na Pojezierzu Dobiegniewskim (np. Osiek o największej
objętości wody ponad 50 mln m3), na Pojezierzu Sławskim (np. Sławskie) i na Równinie Drawskiej (np.
Ostrowiec). Oprócz dużych i głębokich jezior (m. in. Niesulickie, Lubikowskie, Chłop, Szarcz) występuje
również wiele mniejszych, o dużych walorach rekreacyjnych (mapa 6).
W północnej części województwa występuje dużo jezior, współczynnik jeziorności sięga 2–3 %. Poniżej
linii ostatniego zlodowacenia, na południu, jeziorność nie przekracza 0,1 %. Zasoby jezior szacuje się
na ponad 500 tys. hm3 wody.
Fot. 2.7. Jezioro Tarnowskie Duże z grzybieniami białymi /Nymphaea alba L./
(fot. Przemysław Susek, WIOŚ Zielona Góra)
Jakość wód stojących. W ramach PMŚ Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska prowadził
badania monitoringowe jezior w cyklu 5-letnim, zgodnie z zasadami Systemu Oceny Jakości Jezior
(SOJJ), opracowanego przez Instytut Ochrony Środowiska. Wyniki dla 9 badanych jezior w wybranych
latach zestawiono w tab. 2.8.
W związku z wdrażaniem postanowień Ramowej Dyrektywy Wodnej21 (RDW) od 2007 r. obowiązują w
Polsce nowe wymagania odnośnie oceny i klasyfikacji jezior (jako miara odchylenia od stanu
referencyjnego) oraz wyboru jezior i harmonogramu ich badań. Jakość wód w jeziorach badanych w
2007 r. zgodnie z wymaganiami RDW [26], przedstawiono na mapie 6. Niestety nie można analizować
trendów zmian mając wynik klasyfikacji z lat wcześniejszych według SOJJ (klasa od I do pozaklasowych
i kategoria od I do poza kategorią) i obecną ocenę stanu według RDW.
35
Tabela 2.8.
L.p.
Stan czystości jezior badanych
ich podatności na degradację
Nazwa jeziora
w
województwie
lubuskim
i
kategoria
Klasa* czystości wód
Kategoria**
Powierz- Objętość
podatności
na
wg badań z roku
chnia
3]
[tys.
m
degradację
[ha]
1993 1998 2003 2005 2007
1. Ostrowiec k/Głuska
387,6
36433,1
II
II
II
-
-
II
2. Lubiewsko
240,4
12412,8
III
III
III
-
-
II
3. Paklicko Wielkie
196,0
15823,3
III
III
II
-
-
II
4. Lubiąż
130,5
6075,1
III
III
II
-
-
III
5. Tarnowskie Duże
92,0
3504,0
II
II
II
II
II
III
6. Goszcza
48,0
3692,0
-
III
III
-
-
II
7. Krajnik
40,3
4370,0
II
III
III
-
-
II
28,4
3697,1
-
III
II
-
-
19,1
2137,7
-
II
II
-
-
124,9
11530,4
II
-
-
I
II
11. Kursko
71,3
3038,5
-
-
-
-
III
III
12. Lubie (Lipy Duże)
79,4
3588,3
-
-
-
-
III
III
13. Sławskie (Sława)
817,3
42500,0
-
-
-
-
III
II
64,3
4156,2
-
-
-
-
II
II
8.
Lubie (w zlewni
Paklicy)
9. Czarne
10.
Głębokie
(koło Międzyrzecza)
14. Chłop (koło Rybakowa)
I
I
II
* objaśnienia klas przy rys. 2.1
** kategoria:
I – jeziora mezo- i słabo eutroficzne
II – jeziora umiarkowanie eutroficzne
III – jeziora silnie eutroficzne
Źródło: [19]
Jakość wód płynących. Monitoringiem krajowym jakości wód objęte są wody Odry, Warty, Nysy
Łużyckiej, Bobru, Noteci, Baryczy, Kwisy i Rowu Polskiego. Dodatkowo kilkanaście mniejszych rzek jest
badanych w ramach monitoringu regionalnego i lokalnego. Dane na temat jakości wód w przekrojach
głównych rzek województwa lubuskiego, zgodnie z wcześniej obowiązującymi postanowieniami
przepisów krajowych4 odnośnie prowadzenia badań i oceny stanu wód, zestawiono w tabeli 2.9.
W 4 punktach pomiarowych jakość wód uległa poprawie. Jedynie wody Kwisy zaliczono do niższej klasy
w 2007 r. w porównaniu do roku 2004.
Wody w województwie lubuskim w 2007 r. nie spełniały warunków5 wymaganych do bytowania ryb
łososiowatych i karpiowatych we wszystkich punktach pomiarowo-kontrolnych (mapa 6). Oznaczono
nadmiernie podwyższone stężenia związków biogennych (w szczególności azotu i fosforu), chlorofilu a,
a niekiedy także zbyt wysokie stężenia substancji organicznych oraz okresowe niedobory tlenu
5
ustanowionych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny
odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (DzU z 2002 r. nr 176, poz.1455)
36
rozpuszczonego. Wartości pozostałych wskaźników na ogół wskazywały na przydatność wód do
bytowania ryb, w tym także łososiowatych.
Tabela 2.9.
Rzeka
Odra
Jakość wód płynących w województwie lubuskim w latach 2004–2007 w wybranych
przekrojach
Przekrój
powyżej
Nowej Soli
Warta
Połęcko,
Kostrzyn
Kostrzyn
Noteć
Santok
Barycz
ujście
Rów
Polski
ujście do
Baryczy
Bóbr
ujście do Odry
Kwisa
ujście do
Bobru
ujście do Odry
Nysa
Łużycka
Lubsza
Obra
ujście do Nysy
Łużyckiej
Skwierzyna
Ilanka
Pliszka
Świecko
Urada
*
Klasa wód* w roku
Wskaźnik decydujący o klasyfikacji
ogólnej wód
2004 2005 2006 2007
V
IV
V
V
chlorofil „a”, fosfor ogólny, azot
azotanowy, azotany, stan
bakteriologiczny (znaczne zasolenie Odry
do granicy RP/RFN)
IV
IV
IV
IV chlorofil „a”, stan bakteriologiczny,
substancje organiczne
IV
IV
IV
IV węgiel organiczny, chlorofil „a”, stan
bakteriologiczny
IV
IV
IV
IV węgiel organiczny, chlorofil „a”, stan
bakteriologiczny
V
IV
IV
IV zanieczyszczenia organiczne, zawartość
substancji biogennych, stan
bakteriologiczny, metale ciężkie
V
V
V
V
zanieczyszczenia organiczne, zawartości
substancji rozpuszczonych, związki
biogenne, stan bakteriologiczny
IV
IV
IV
III stan bakteriologiczny, zanieczyszczenia
organiczne
III
IV
III
IV stan bakteriologiczny, zanieczyszczenia
organiczne
IV
IV
IV
IV stan bakteriologiczny, zanieczyszczenia
organiczne
IV
IV
IV
IV stan bakteriologiczny, zanieczyszczenia
organiczne i biogenne
V
IV
IV
IV stan bakteriologiczny, chlorofil „a”,
zanieczyszczenia organiczne, substancje
rozpuszczone
IV
III
III
IV stan bakteriologiczny i węgiel organiczny
IV
III
III
III stan bakteriologiczny, chlorofil „a”, węgiel
organiczny
objaśnienia klas przy rys. 2.1
Źródło: [16–19, 25]
Zasadnicze źródło zanieczyszczeń wód w województwie lubuskim to ścieki odprowadzane z
punktowych źródeł zanieczyszczeń, przestrzenne zanieczyszczenia pochodzące z terenów rolniczych
(związki biogenne substancje toksyczne wchodzące w skład środków ochrony roślin), a także depozycja
zanieczyszczeń z opadów atmosferycznych (rozdz. 4.1 i 4.2). Na stan jakości głównych rzek (tab. 2.10)
37
wywierają wpływ przede wszystkim źródła zanieczyszczeń położone poza granicami województwa, w
górnym biegu Odry i jej dopływów (rozdz. 4.4).
Tabela 2.10. Klasyfikacja jakości wód głównych rzek województwa lubuskiego na podstawie badań
wykonanych w 2007 r.
Nazwa rzeki
Wody
Długość
badanego
klasy I
klasy II
klasy III
klasy IV
klasy V
odcinka
[ % długości kontrolowanego odcinka w poszczególnych klasach]
[km]
Odra
208,6
-
-
-
41,7
58,3
Warta
137,0
-
-
-
48,8
51,2
Bóbr
112,0
-
-
1,8
98,2
-
Nysa Łużycka
112,0
-
-
20,5
79,5
-
Noteć
48,9
-
-
-
100,0
-
Kwisa
17,0
-
-
-
100,0
-
Barycz
4,8
-
-
-
100,0
15,0
-
-
-
-
Rów Polski
*
100,0
objaśnienia klas przy rys. 2.1
Źródło: [14]
Uzyskane przez WIOŚ w 2007 r. w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska wyniki dotyczące
jakości wód powierzchniowych w województwie lubuskim przedstawiono również na mapie 6. Kolorem
czerwonym zaznaczono parametry i wskaźniki wpływające na złą jakość wód.
2.8.
Ogólna ocena stanu środowiska
Na tle Polski województwo lubuskie wyróżnia się korzystnie pod względem stanu jakości środowiska.
Region charakteryzuje się najniższym zanieczyszczeniem środowiska i największym udziałem
obszarów leśnych w strukturze użytkowania terenu. Zwiększa się powierzchnia obszarów o
szczególnych walorach przyrodniczych, objętych ochroną prawną (patrz rozdział 2.5), w tym
zaliczonych do sieci Natura 2000 (tab. F w zał. 3). Park Mużakowski, przykład europejskiej sztuki
ogrodowej z XIX w. (fot. 2.5) znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
W związku z mniejszym obciążeniem środowiska i podejmowanymi inwestycjami proekologicznymi
jakość wód powierzchniowych w województwie ulega stopniowej poprawie. Niemniej konieczne jest
kontynuowanie działań w zakresie:
q przestrzegania przepisów ochrony środowiska,
q uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej w regionie,
q podnoszenia poziomu świadomości społecznej i promowania zachowań przyjaznych dla środowiska,
q zapobiegania, gotowości i reagowania na awaryjne uwolnienia substancji chemicznych do
środowiska, w tym do rzek,
q określonym w programach ochrony środowiska i gospodarki odpadami na poziomie wojewódzkim,
powiatowym i lokalnym.
38
Fot. 2.8. Nysa Łużycka – Park Mużakowski (fot. Przemysław Susek, WIOŚ Zielona Góra)
W trosce o zachowanie walorów środowiskowych województwa lubuskiego oraz o poprawę warunków
życia i rekreacji jego mieszkańców i turystów kładzie się coraz większy nacisk na ograniczanie uwolnień
wszystkich zanieczyszczeń do środowiska, w tym awaryjnych.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Atlas podziału hydrograficznego Polski. Praca zespołowa pod kierunkiem H. Czarneckiej. Seria Atlasy IMGW,
Warszawa 2005
Atlas klimatu Polski. Pod redakcją H. Lorenc. IMGW, Warszawa 2005
Baza danych – OBSZARY CHRONIONE W POLSCE. Zakład Ochrony Przyrody i Krajobrazu. Instytut Ochrony
Środowiska, Warszawa
Europejska sieć ekologiczna Natura 2000 (http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/terminarz.php)
INFOGEOSKARB. Informacja geologiczna złoża kopalin (http://baza.pgi.gov.pl/igs)
Kondracki J., Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa 2005
Malinowski J., (red) Budowa geologiczna Polski. Tom VII. Hydrogeologia, PIG, WG, Warszawa 1991
Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony Pod
redakcją A. S. Kleczkowskiego. AGH Kraków 1990
Międzynarodowy Obszar Dorzecza Odry. Charakterystyka obszaru dorzecza, przegląd wpływu działalności człowieka
na środowisko oraz analiza ekonomiczna korzystania z wody. Raport dla Komisji Europejskiej, zgodnie z art. 15, ust. 2,
1. tiret Dyrektywy 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiającej ramy
39
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Raport 2005). Koordynacja w ramach Międzynarodowej Komisji
Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem (http://www.mkoo.pl/index.php?mid=6&aid=270)
Ochrona środowiska 2008, GUS Warszawa 2008
Prace i wyniki PMŚ. GIOŚ (http://www.gios.gov.pl/index7.php?temat=7)
Program ochrony środowiska dla województwa lubuskiego na lata 2003 – 2010, Zielona Góra, 2003
Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008, GUS, Warszawa 2008
Stan środowiska w województwie lubuskim w 2007 roku Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra–Gorzów
Wlkp. 2008
Stan środowiska w województwie lubuskim w 2004 roku (http://www.zgora.pios.gov.pl)
Stupnicka E. Geologia regionalna Polski. WG, Warszawa1989
Wielka encyklopedia. PWN. Warszawa, 2004
Wyniki badań i pomiarów. Monitoring jakości rzek województwa lubuskiego
(http://zgora.pios.gov.pl/monitoring/rzeki/rzeki.htm)
Wyniki badań i pomiarów. Klasyfikacja jezior województwa lubuskiego
(http://zgora.pios.gov.pl/wios/index.php?option=com_content&task=view&id=66&Itemid=80)
Wyniki badań i pomiarów. Ocena jakości wód podziemnych województwa lubuskiego
(http://zgora.pios.gov.pl/wios/index.php?option=com_content&task=view&id=60&Itemid=69)
Zaręba R., Puszcze, bory i lasy Polski, Warszawa 1986
40
3.
3.1.
SYSTEM ZAOPATRZENIA W WODĘ – ELEMENT INFRASTRUKTURY KRYTYCZNEJ
Infrastruktura krytyczna
Do infrastruktury krytycznej6 niezbędnej do zapewnienia funkcjonowania gospodarki i państwa oraz
bezpieczeństwa jego obywateli należą systemy:
q zaopatrzenia w energię i paliwa,
q łączności i sieci teleinformatycznych,
q finansowe,
q zaopatrzenia w żywność i wodę,
q ochrony zdrowia,
q transportowe i komunikacyjne,
q ratownicze,
q zapewniające ciągłość działania administracji publicznej,
q produkcji, składowania, przechowywania i stosowania substancji chemicznych
i promieniotwórczych, w tym rurociągi transportujące substancje niebezpieczne.
W wyniku zdarzeń spowodowanych siłami natury lub antropopresją, infrastruktura krytyczna może
zostać zniszczona lub uszkodzona, a jej działanie może ulec zakłóceniu, co w konsekwencji stwarza
ryzyko dla zdrowia i życia ludzi oraz ich mienia. Dlatego jej ochrona przed zagrożeniami należy
do zadań priorytetowych. Obejmuje ona również wysiłki na rzecz zapewnienia, aby zakłócenia
w funkcjonowaniu infrastruktury krytycznej były możliwie krótkotrwałe, łatwe do usunięcia i nie
wywoływały dodatkowych strat.
Pod pojęciem ochrony infrastruktury krytycznej w województwie lubuskim należy rozumieć zespół
przedsięwzięć organizacyjnych realizowanych w celu zapewnienia funkcjonowania lub szybkiego
odtworzenia infrastruktury krytycznej w przypadku wystąpienia zagrożeń, w tym awarii, ataków
terrorystycznych oraz innych sytuacji zakłócających jej prawidłowe działanie. Poniżej, ze względu na
tematykę projektu CIVILARCH, scharakteryzowano jedynie system zaopatrzenia ludności w wodę.
3.2.
Zasoby wodne
Województwo lubuskie, zlokalizowane w dorzeczu Odry, zalicza się do regionów o małych zasobach
wodnych, na które składają się zasoby wód powierzchniowych i podziemnych (rozdział 2.6 i 2.7).
Wielkość zasobów wód powierzchniowych jest zmienna w czasie, zarówno w skali wielolecia, jak i w
ciągu danego roku. Duża ich zmienność utrudnia racjonalne zagospodarowanie wód powierzchniowych,
a mała pojemność retencyjna sztucznych zbiorników wodnych nie pozwala na skuteczne rozwiązanie
problemów wynikających z okresowych nadmiarów lub deficytów wody w rzekach.
Podstawowe znaczenie w zaopatrywaniu województwa lubuskiego w wodę mają zasoby wód
podziemnych, których zasoby eksploatacyjne szacowano w 2007 r. na ok. 4,8% zasobów całego kraju
[4]. Są one wykorzystywane przede wszystkim na zaopatrzenie ludności w dobrej jakości wodę do picia.
Krajowe przepisy prawne nakazują racjonalizację ich zużycia i nie zezwalają na ich wykorzystanie na
cele przemysłowe, jeżeli nie ma to uzasadnienia w wymogach technologicznych (np. produkcja
żywności).
6
określonej w ustawie z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (DzU z 2007 r. nr 89, poz. 590)
41
Rysunek 3.1 ilustruje pobór wód na potrzeby gospodarki narodowej i ludności w 2007 r.
w województwie lubuskim. W 2007 r. pobrana woda (tab. 3.1) była wykorzystana głównie przez:
q gospodarkę komunalną (52,7 hm3),
q rolnictwo i leśnictwo (36,2 hm3),
q przemysł (13,6 hm3).
Źródło: [6]
Rys. 3.1. Struktura poboru wód w 2007 r. w województwie lubuskim na cele:
q produkcyjne z ujęć własnych wód powierzchniowych (1) i podziemnych (2),
q nawodnień w rolnictwie i leśnictwie, a także napełniania i uzupełniania stawów rybnych (3),
q eksploatacji sieci wodociągowej: wody powierzchniowe (4) i wody podziemne (5).
Zapotrzebowanie wody wzrasta jedynie na potrzeby nawodnień. Ilość wód pobierana przez przemysł i
gospodarkę komunalną zmniejsza się [5, 6]. Zapotrzebowanie sektora komunalno-bytowego pokrywane
jest w prawie 93 % przez pobór wód podziemnych. W rzeczywistości udział ten jest znacznie większy,
gdyż należy również uwzględniać, nie objęty statystyką, pobór wody podziemnej ze studni
indywidualnych.
Na ograniczenie zużycia wody istotny wpływ mają między innymi zmiany w wielkości i strukturze
produkcji przemysłowej, zamykanie obiegów wodnych, urealnienie opłat za pobór wody oraz stawek
eksploatacyjnych w gospodarce komunalnej przy równoległej instalacji wodomierzy u odbiorców
indywidualnych.
3.3.
System zaopatrzenia ludności w wodę
Na obszarze województwa lubuskiego funkcjonuje 871 studni i 278 ujęć wód przeznaczonych do
spożycia, w tym 1 ujęcie wód powierzchniowych (mapa 6) [9].
Ujęcia wód posiadają wyznaczone i ogrodzone strefy ochrony bezpośredniej oraz wyznaczone strefy
ochrony pośredniej. Jednak istniejące zabezpieczenia studni nie zapewniają odpowiedniej ochrony
przed dostępem osób nieuprawnionych, ponieważ tylko nieliczne są wyposażone w elektroniczne
systemy ochrony [2].
W województwie lubuskim następuje ciągły rozwój sieci wodociągowej (tab. 3.1). Stan sanitarnotechniczny części obiektów i urządzeń służących do zbiorowego zaopatrzenia ludności w wodę ulega
ciągłej poprawie, w tym m.in. wodociągu publicznego w: Bytomiu Odrzańskim, Nowym Miasteczku,
Gozdnicy, Borowie Dębiance, Kierznie, Radocinie, Borowcu i Bielicach Kolonii. Równocześnie są
likwidowane niektóre wodociągi lokalne i studnie publiczne, dla których dalsze funkcjonowanie nie ma
42
ekonomicznego uzasadnienia. Dlatego istniejące możliwości awaryjnego zaopatrzenia ludności w wodę
przeznaczoną do spożycia należy uznać za niewystarczające [2].
Tabela 3.1. Rozwój gospodarki wodnej w województwie lubuskim w latach 1999–2007
L.p.
1.
2.
3.
4.
5.
Parametr /charakterystyka
Długość sieci wodociągowej
Ludność korzystająca z wodociągu
Zużycie wody z wodociągów w gospodarstwach domowych
Pobór wody
Pobór wody
Jednostka
km
%
hm3
hm 3
dam 3/1 km2
1999
46509
bd
34,7
105,8
7,6
2007
57540
88,5
30,6
102,4
7,3
Źródło: [3, 4]
3.4.
Jakość wód ujmowanych i dostarczanych ludności
Dane na temat jakości wód podziemnych [7], w tym wód pitnych badanych w ramach PMŚ w 2007 r.,
zestawiono w zał. 4. Generalnie woda podziemna ujmowana dla potrzeb wodociągowych wykazuje
przekroczenia dopuszczalnych wartości parametrów w odniesieniu do barwy, mętności oraz stężenia
żelaza, manganu i sporadycznie azotanów), dlatego poddawana jest procesom uzdatniania (generalnie
napowietrzaniu i filtracji, sporadycznie korekcie pH i dezynfekcji) [1].
Stała dezynfekcja wody prowadzona jest na 2 największych wodociągach w Gorzowie Wlkp. i w Zielonej
Górze. Dezynfekcję doraźną stosuje się w wodociągach publicznych i lokalnych przy stwierdzeniu
przekroczeń najwyższych dopuszczalnych wartości parametrów mikrobiologicznych, w przypadku
wystąpienia awarii urządzeń służących do zbiorowego zaopatrzenia w wodę lub podczas podłączania
nowych sieci wodociągowych.
Dla potrzeb wodociągu publicznego w Zielonej Górze [10] ujmowane są:
q wody powierzchniowe z Obrzycy w pobliżu miejscowości Głuchów (ujęcie brzegowe – fot.3.1),
q wody podziemne w pobliżu miejscowości Jany (ujęcie lewarowe, dla którego źródłem zasilania są
wody pradolinne w znacznym stopniu uzupełniane wodą infiltrującą z Odry),
q wody podziemne z utworów czwartorzędowych (3 studnie głębinowe znajdujące się w Zielonej
Górze).
Wody z Obrzycy spełniają wymagania określone w rozporządzeniu7 Ministra Środowiska dla kategorii
A3 (tzn. woda wymagająca wysokosprawnego uzdatniania fizycznego i chemicznego), oprócz –
okresowo – w odniesieniu do stężenia fosforanów. Źródłem fosforanów są ścieki bytowo-gospodarcze
oraz spływ powierzchniowy z pól uprawnych nawożonych nawozami sztucznymi, zawierającymi związki
fosforu. Przy wysokich temperaturach i niskich natężeniach przepływu następuje zwiększenie poziomu
stężeń zanieczyszczeń w badanych próbkach wód. Ujęta woda, przetłaczana na Stację Uzdatniania
Wody w Zawadzie magistralą o szerokości 800 mm i długości ok. 10 km, jest mieszana z wodami
podziemnymi z ujęcia lewarowego i poddawana wysokosprawnym procesom technologicznym, w tym
koagulacji, w celu zagwarantowania odpowiedniej jakości wód [10].
7
rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody
powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (DzU z 2002 r. nr 204, poz.
1728)
43
Fot. 3.1. Ujecie wody powierzchniowej na rzece Obrzycy w miejscowości Sadowa [ 10]
W ocenie Oddziału Higieny Komunalnej Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Gorzowie
Wlkp. w 2007 r. ok. 91% ludności korzystającej z wodociągów (tab. 3.1), w tym w Gorzowie Wlkp. i
Zielonej Górze, dostarczano wodę spełniającą standardy określone rozporządzeniu Ministra Zdrowia8
[1]. Kontrole przeprowadzone w 2007r. wykazały okresowy brak przydatności wody do spożycia
dostarczanej z wodociągów m.in. w Lubiszynie, w Stanowicach, w Lipach Górach, w Rzepinie (ul. Walki
Młodych i ul. Fabryczna), w Bieganowie, w Słubicach (wodociąg lokalny SP ZOZ), w Tucznie i w Starej
Jabłonie, ze względu na zanieczyszczenia mikrobiologiczne wody i potwierdziły poprawę jakości wody
zarówno z wodociągów publicznych w: Słubicach, Rzepinie (ul. Walki Młodych), Bieganowie,
Sulechowie, Nowogrodzie Bobrzańskim, Różankach, Dzikowicach, Kartowicach, Mielnie, Połupinie, jak i
lokalnych należących do Szpitala Wojewódzkiego w Zielonej Górze, Ośrodka Przywodnego w
Nierzymiu i Szpitala Wojewódzkiego w Gorzowie Wlkp. (ul. Dekerta).
Fot. 3.2. Jedna z cystern do przewozu wody pitnej o pojemności 3 500 litrów
będąca w dyspozycji Obrony Cywilnej w województwie lubuskim
(fot. Artur Wojtowicz, Wydział Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego LUW)
8
rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi
(DzU z 2007 r. nr 61, poz. 417)
44
Do zakresu działania szefów obrony cywilnej województwa, powiatów i gmin należy m.in. zapewnienie
dostaw wody pitnej dla ludności w sytuacjach kryzysowych. W związku z tym w województwie lubuskim
w latach 2004–2009 zakupiono 19 cystern Zadanie to zrealizowano ze środków starostów, przy
współfinansowaniu wojewody lubuskiego, za łączną kwotę 279 tys. PLN. Ich rozmieszczenie ilustruje
rys. 3.2. Konieczne jest podejmowanie dalszych skutecznych działań planistycznych i inwestycyjnych w
celu zapewnienia efektywnego funkcjonowania w województwie lubuskim sytemu zaopatrzenia ludności
w wodę zarówno w warunkach normalnych, jak i awaryjnych (tj. w sytuacjach kryzysowych).
Rys. 3.2. Rozmieszczenie cystern do przewozu wody pitnej w województwie lubuskim
[mapę wykonano na podstawie danych Wydziału Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego LUW]
• cysterny na przyczepie
• cysterny na kołach
• cysterny na podwoziu pojazdu
45
Literatura
1.
Glapa R. Ocena zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia na terenie województwa lubuskiego w
2007 roku, PIS, Gorzów Wielkopolski 2008
2. Glapa R. Prognoza sytuacji w zakresie zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczona do spożycia na terenie
województwa lubuskiego, PIS, Gorzów Wielkopolski 2008
3. Ochrona Środowiska 2000, GUS Warszawa 2000
4. Ochrona Środowiska 2008, GUS Warszawa 2008
5. Rocznik statystyczny województwa lubuskiego 2000, WUS Zielona Góra 2000
6. Rocznik statystyczny województwa lubuskiego 2008, WUS Zielona Góra 2008
7. Stan środowiska w województwie lubuskim w 2007 roku Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra–Gorzów
Wlkp. 2008
8. Śliwiński J. Skażenie wód w kontekście dostaw wody pitnej, Gorzów Wlkp. 2009 (maszynopis)
9. Ujęcia wody w województwie lubuskim. Materiały z WBiZK UW, Gorzów Wlkp. 2009
10. Zielonogórskie Wodociągi i Kanalizacja Sp z o.o. (http://www.zwik.zgora.pl/woda)
46
4.
IDENTYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA POTENCJALNYCH ŹRÓDEŁ ZAGROŻEŃ
DLA WÓD POWIERZCHNIOWYCH NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO
Presja antropogeniczna na ekosystemy wodne determinowana jest rozwojem gospodarczym (wzrost
produkcji przemysłowej i intensyfikacja rolnictwa) oraz koncentracją ludności w aglomeracjach
miejskich. Dlatego o jakości wód powierzchniowych decydują przede zanieczyszczenia chemiczne i
mikrobiologiczne pochodzące ze źródeł punktowych, obszarowych i liniowych związanych z
działalnością gospodarczą i bytowaniem człowieka, uwalniane w sposób ciągły lub awaryjny. Poniżej
omówiono zidentyfikowane, główne kategorie źródeł zagrożeń dla rzek w województwie lubuskim.
4.1.
Przemysłowe instalacje stacjonarne
4.1.1. Metodologia oceny potencjalnego zagrożenia wód w regionie
Zastosowana w niniejszym raporcie metodyka określania stopnia ryzyka (oceny zagrożeń dla
środowiska wodnego) opiera się na dokonanej pod kątem identyfikacji, tzw. potencjalnych miejsc ryzyka
w dorzeczu (Accident Risk Spots – ARS), kategoryzacji działalności przemysłowych grożących
zanieczyszczeniem wód, wypracowanej w 1995 r. przez Międzynarodową Komisję ds. Ochrony Łaby
(International Commission for the Protection of the River Elbe – ICPE)9.
Zgodnie z tą metodyką należy określić w odniesieniu do występujących w regionie substancji
niebezpiecznych, tzw. klasy ryzyka dla wód (water risk classes – WRC), przeliczając te substancje na
tzw. równoważniki trzeciej klasy ryzyka dla wód (WRC 3 equivalents – WRC 3E). Następny krok to
obliczenie z ich sumy w skali logarytmicznej, tzw. wskaźnika ryzyka dla wód (water risk index – WRI).
Na tej podstawie możliwa jest ocena potencjalnych miejsc ryzyka (ARS) w regionie. Opis metodyki
zamieszczono zał. 6.
Ponadto wprowadzono drugorzędne kryteria oceny potencjalnego ryzyka:
q
przyjęto WRI 5, jako wartość graniczną dla działalności przemysłowej o największym potencjalnym
zagrożeniu wystąpienia awarii z udziałem substancji niebezpiecznych,
q uwzględniono działalność prowadzoną w bezpośrednim sąsiedztwie badanej rzeki lub do 50 km
w górę jej dopływów.
Przyjęta metodologia ICPE umożliwia szybką identyfikację najbardziej niebezpiecznej działalności i
zaproponowanie środków bezpieczeństwa, którym powinien zostać nadany najwyższy priorytet. Należy
zaznaczyć, że metodologia ICPE uwzględnia substancje i mieszaniny uznane za zagrażające
środowisku zgodnie z Dyrektywą Seveso II10 i Konwencją Awaryjną11.
od 2001 r. metodyka ta jest stosowana też przez Międzynarodową Komisję ds. Ochrony Dunaju (International Commission
for the Protection of the Danube River - ICPDR)
10 dyrektywa Rady 96/82/WE z dnia 9.12.1996 roku o kontroli zagrożeń poważnymi awariami z udziałem substancji
niebezpiecznych, tzw. Dyrektywa Seveso II (Council Directive 96/82/EC of 9 December 1996 on the control of major
hazards involving dangerous substances; OJ L 10 14/1/1997)
11 Konwencja EKG ONZ w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych, tzw. Konwencja Awaryjna (UN/ECE
Convention on the Transboundary Effects of Industrial Accidents; http://unece.org/env/teia/welcome.htm)
9
47
4.1.2. Identyfikacja potencjalnych miejsc ryzyka
Identyfikacja obiektów. Duże zagrożenie dla środowiska stanowią przede wszystkim zakłady
stosujące w procesie technologicznym lub magazynujące różne substancje chemiczne. Stopień
zagrożenia zwiększa się w sytuacji zlokalizowania tych zakładów w obrębie zwartej zabudowy lub w
pobliżu miejsc wrażliwych, w tym wód powierzchniowych.
Podstawą do identyfikacji potencjalnych miejsc ryzyka w województwie lubuskim był prowadzony12
przez GIOŚ rejestr potencjalnych sprawców nadzwyczajnych zagrożeń [19], w którym znajdują się
następujące obiekty (zakłady):
q o dużym ryzyku (RGP SHELL GAS POLSKA, RGP ORLEN GAZ, ROCKWOOL POLSKA,
KRONOPOL).
q o zwiększonym ryzyku (BM93 PKN ORLEN, ZE ENERGOSTIL, RGP JERSAK),
q o potencjalnym ryzyku (PERN Przyjaźń–SP6, EC GORZÓW, NORDIS, ZPM ROLMLECZ,
ELDROB),
oraz dane uzyskane z Komendy Wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej w Gorzowie Wielkopolskim
[20] i Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Zielonej Górze [21] dotyczące pozostałych
obiektów, w których są stosowane lub magazynowane substancje chemiczne.
Należy podkreślić, że wszystkie wyżej wymienione zakłady o zwiększonym i dużym ryzyku,
zakwalifikowane do tych kategorii, na podstawie stosowanego rozporządzenia13, mają uregulowaną
stronę formalnoprawną w zakresie poważnych awarii przemysłowych. Lokalizację ww. zakładów
przedstawiono na mapie 7.
W ramach projektu CIVILARCH została zweryfikowana, zgodnie z informacjami udostępnionymi przez
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Zielonej Górze [21], specjalna baza danych 14, która
zawiera w odniesieniu do 13 zakładów następujące kategorie informacji:
q dane identyfikacyjne zakładu,
q informacje o lokalizacji zakładu,
q informacje o profilu działalności i stosowanych instalacjach,
q dane dotyczące stwarzanego przez zakład zagrożenia,
q informacje o zabezpieczeniu, podejmowanych działaniach zapobiegawczych,
q dane o obiektach i obszarach zagrożonych.
Zgodnie z zasadami metodyki oceny potencjalnego zagrożenia wód w regionie (zał. 6) do wyznaczenia
wskaźnika ryzyka (WRI) zakwalifikowano 31 (tab. 4.1) z 36 analizowanych obiektów, oprócz m.in.:
rozlewni gazu płynnego SHELL, ORLEN GAZ i JERSAK, obiektów podlegających wymaganiom
Dyrektywy Seveso II10, w których są substancje, tj. propan i butan, niestwarzające zagrożenia dla
środowiska wodnego (tab. 4.2).
zgodnie z wymaganiami Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (DzU z 2001 r. nr 62, poz. 627, z
późniejszymi zmianami)
13 rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych,
których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku albo zakładu o dużym
ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (DzU z 2002 r. nr 58, poz. 535, zm. z 2006 r. nr 30, poz. 208)
14 opracowana w 2006 r. na potrzeby projektu RIVER SHIELD realizowanego przez Instytut Ochrony Środowiska w latach
2006-2008 (dodatkowe informacje http://www.ios.eud.pl)
12
48
Tabela 4.1. Klasyfikacja obiektów przemysłowych w województwie lubuskim na podstawie wartości wskaźnika ryzyka dla wód (WRI)
Lp.
1
1.
Nazwa obiektu
(numer obiektu w
bazie danych14)
Miejscowość
/powiat
2
3
Rodzaj substancji
niebezpiecznych
WRC
Masa
Masa
równoważna dl a równoważna dla
klasy WRC 3
klasy WRC 3, w
[kg]
zakładzie
WRI
Sposób składowania/
/dowóz/zabezpieczenia
9
10
5
6
7
8
Stacja Pomp Nr 6 Łupowo
PERN "Przyjaźń"
(nr 8)
ropa naftowa,
surowa
277
60000 1/
3 4/
3 4/
277000
60000000
60277000
7,8 Instalacja
Rurociąg
2.
APEXIM AB P.W. Mirostowice
Baza Paliw
Dolne
Płynnych
/żarski
paliwa2/
6000m3 1/
3
2
3780000
180000
3960000
6,6 Zbiorniki
3.
Baza
Magazynowa nr
93 PKN ORLEN
(nr 4)
Nowa Sól
olej opałowy
EKOTERM,
etylina,
olej napędowy
1000
2 3/
100000
3400000
3000
3000
2
3
300000
3000000
Baza
Magazynowa
MERCAR
Koziczyn
/słubicki
3500m3 1/
3
2
1575000
127750
6,5 Zbiorniki naziemne
obwałowane,
zbiorniki podziemne
nie są użytkowane,
transport
wewnętrzny
rurociągami
6,2 Baza paliwowa ze
zbiornikami
nadziemnymi w
wannie, stacją
nalewaków,
pompownią i
instalacjami
technologicznymi
4.
4
Ilość
rzeczywista
[Mg]
paliwa2/
49
1702750
Uwagi/ zagrożenie wód i
środowiska
11
Istnieje zagrożenie wód
rzeki Warty, Obry oraz
wszystkich mniejszych
cieków, przekraczanych
przez rurociąg
Baza w fazie przebudowy
i modernizacji (docelowa
zdolność magazynowa 46000m3)
Istnieje zagrożenie wód
kanału portowego Odry.
Przez bazę przepływa
rzeka Solanka
Nie kwalifikuje się do
ZZR - częściowe
wykorzystanie
możliwości zbiorników
1
5.
5
6
7
8
HOREX
Baza Paliw w
Lubsku
2
Lubsko
/żarski
paliwa2/
1200m3 1/
3
2
540000
43800
583800
5,8 Zbiorniki podziemne
6.
Centrum
Motoryzacyjne
MOTO OIL
Międzyrzecz
paliwa2/
1000m3 1/
3
2
450000
36500
486500
7.
KRONOPOL
(nr 2)
Żary
metanol,
formalina 37% i 55%
3455
1533
1
2
34550
153300
187850
8.
PRONAFT
Świebodzin
ROCKWOOLPolska
(nr 1)
Cigacice
50m3 1/
60m3 1/
60m3 1/
117
37
50
26
52
80m3 1/
2
3
2 3/
2
2
2
2
2 3/
4150
51000
5700
11700
3700
5000
2600
7600
60850
9.
Etylina,
olej napędowy
olej opałowy
formalina 37%,
fenol,
amoniak 25–35%,
olej impregnacyjny,
tlen ciekły
olej opałowy
5,7 Zbiorniki podziemne na Możliwość skażenia
terenie zakładu
gruntu oraz poprzez
kanalizację wód
deszczowych kanału
Białe Łąki. Najbliższy
ciek ok. 300 m
5,3 Zbiorniki nadziemne z Istnieje zagrożenie
wannami, transport
wód rzeki Sieniawy
wewnętrzny
dopływu Sienicy
rurociągami
zasilającej Lubszę
4,8 Zbiorniki magazynowe Ok. 400 m od cieku
amoniak (bezwodny,
skroplony)
55
2
5500
5500
40m3 1/
2 3/
3800
3800
Wytwórnia Mas
Bitumicznych w
Myszęcinie
11. Zakład
Energoelektryczny
ENERGOSTIL
(nr 6)
10.
12.
Wytwórnia Mas
Bitumicznych w
Chociulach
3
Myszęcin/
świebodziński
Gorzów
Wielkopolski
4
Chociule/
olej opałowy
świebodziński
50
23000
7600
9
10
11
Ok. 600 m do rzeki
Lubaszki
4,4 Zbiorniki naziemne
zabezpieczone tacą z
odpływem, transport
wewnętrzny
rurociągami
3,9 Zbiornik naziemny na
terenie zakładu
Istnieje zagrożenie
wód rzeki Odry
3,7 Instalacja amoniakalna
i zbiorniki naziemne z
wannami, transport
wewnętrzny
rurociągami
3,6 Zbiorniki naziemne na
terenie zakładu
Istnieje zagrożenie
wód rzeki Warty
Najbliższy ciek
ok. 50 m
Najbliższy ciek
ok. 700 m
1
2
HARDEX S.A.
13.
3
Krosno
Odrzańskie
NORDIS
Chłodnie Polskie
16. (nr 12)
8
1
1
2
200
50
3000
3250
1370
1140
2510
amoniak
25
2
2500
2500
Zielona Góra amoniak
24
2
2400
2400
85 1/
85 1/
1
1
850
850
1700
135 1/
1,25 1/
1
2
1350
125
1475
Świebodzin
Elektrociepłownia Zielona Góra kwas solny
17.
ług sodowy
Gorzów
STILON
18.
(nr 13)
7
1
1
14.
15.
6
kwas solny
20 1/
wodorotlenek sodu
5 1/
żywica fenolowo 30 1/
formaldehydowa
kwas solny 33%
137
=chlorowodór (roztwór 114
33%)
wodorotlenek sodowy
(roztwór)=
ług sodowy
Elektrociepłownia Gorzów
(nr 11)
Wielkopolski
ELDROB
(nr 9)
5
4
Kwas octowy (>80%)
azotyn sodowy
51
9
10
11
3,5 Zbiorniki:
- kwas solny 2 x28 m3
- ług sodowy 10 Mg
- żywica 3x35 m3
3,4
Zbiorniki naziemne
usadowione w misach
zabezpieczających
przed
przedostaniem się
substancji
do środowiska,
stanowisko rozładunku
z tacą z płytek
chemoodpornych
Dostawy transportem
samochodowym.
Ok. 800 m
j. Raduszyckie
Odpływ z ew.
odcieków z mis i ze
stanowiska rozładunku
chemikaliów do
zakładowego
neutralizatora ścieków
przemysłowych i dalej
do kanalizacji ZE
ENERGOSTIL Gorzów
– odbiornikiem tych
ścieków jest Warta
3,4 Zbiorniki magazynowe Istnieje zagrożenie
naziemne
wód j. Poznańskiego
zabezpieczone
posadzką z odpływem
3,4 Amoniakalna instalacja Ścieki odprowadzane
chłodnicza,
do Odry poprzez
zbiorniki stalowe
kanalizację miejską i
oczyszczalnię w
okolicy Łężycy
3,2 Zbiorniki
Najbliższy ciek
ok. 700 m
3,2
Wody opadowe z
terenu zakładowego
są odprowadzane do
Warty dopływ Odry
1
2
3
Stacja
Zawada/
ciekły chlor
Uzdatniania Wody zielonogórski podchloryn sodu
19. w Zawadzie
Gospodarstwo
sadownicze
5
4
6
7
8
9
10
2
2
1000
25
1025
3,0 Beczki stalowe 500kg i Najbliższy ciek ok.
zbiorniki z PE 60 kg
500 m
Strzelce
Krajeńskie
amoniak
4 1/
2
400
400
2,6 Instalacja
chłodnicza
Zagrożenie wodą
amoniakalną gruntu –
brak zagrożenia wód
Kożuchowo
/nowosolski
amoniak
3,5 1/
2
350
350
2,5 Instalacja chłodnicza
Najbliższy ciek
ok. 1600 m
28 1/
1
280
280
2,5 Zbiornik w wannie
przechwytującej
2,2 1/
2
220
2,3 Zbiorniki
zabezpieczone wanną
z zasuwą odcinającą i
instalacja chłodnicza
Odpływ odcieków
z wanny następuje do
zakładowego
neutralizatora ścieków
i dalej do zakładowej
oczyszczalni ścieków
przemysłowych i do
kanału Otok.
Najbliższy ciek ok.
600 m
Woda amoniakalna
może przedostać się
do kanalizacji
deszczowej - odbiornik
wód będzie Kanał
Wieprzycki dopływ
Warty
20.
Zakład
Przetwórczy
Mrożonek
21.
Chłodnia
Spożywcza
Jarzyny-MEYER
MEPROZET
11
10
0,25 1/
1/
Stare Kurowo kwas solny
/strzelecko drezdenecki
22.
ZPM ROLMLECZ Gorzów
(nr 10)
Wielkopolski
amoniak
220
23.
52
1
2
3
5
6
7
8
9
2 1/
2
200
200
2,3
ZPU Polskie Rury Miedzyrzecz
25.
Preizolowane
cyklopentan
20 1/
1
200
200
2,3
ZPU Międzyrzecz Miedzyrzecz
cyklopentan
20 1/
1
200
200
Nowa Sól
amoniak
1 1/
2
100
Witnica
/gorzowski
amoniak
0,9 1/
2
Rzepin
/słubicki
Żary
amoniak
0,6 1/
ług sodowy
kwas solny
podchloryn sodu
1 1/
1 1/
0,05 1/
24.
Słubice
4
amoniak
KÖNECKE
28.
29.
30.
Browar Witnica
BEMA
RELPOL SA
Świebodzin
Zakłady
Wodociągów
31.
Kanalizacji i Usług
Komunalnych
11
Brak zagrożenia dla
wód i dla gruntu
Brak zagrożenia dla
wód i dla gruntu
2,3
Zbiorniki w wannie
przechwytującej
Brak zagrożenia dla
wód i dla gruntu
100
2,0
Zbiornik i instalacja
chłodnicza
90
90
2,0
Instalacja
chłodnicza
Najbliższy ciek kanał
portowy ok. 800 m
(dopływ Odry)
Miejscowe zagrożenie
dla gruntu
2
60
60
1,8
1
1
2
10
10
5
20
1,3
Zbiornik i instalacja
chłodnicza
Zbiorniki
5
0,7
26.
Zakład Jajczarski
27. OVOPOL
10
Zbiornik i instalacja
chłodnicza
Zbiorniki w wannie
przechwytującej
70715135
Suma/WRI dla województwa lubuskiego
7,8
w obliczeniach przyjęto konserwatywnie maksymalną ilość substancji
obliczeniach założono, że paliwo to w 50% benzyna i 50% olej opałowy, przy przeliczaniu paliw z m3 na Mg zastosowano średnią gęstość paliwa w danej klasie
3/ w obliczeniach przyjęto konserwatywnie WRC 2; WRC dla ciężkiego oleju opałowego wynosi 1, a dla ekstra lekkiego 2
4/ w obliczeniach przyjęto konserwatywnie WRC 3; WRC ropy naftowej zależy od jej lepkości kinetycznej wyrażonej w cST
1/
2/ w
Źródło: [19–21,1]
53
Brak zagrożenia dla
wód
Najbliższy ciek
ok. 800 m
Najbliższy ciek ok.
100 m (wypływ z j.
Lubienieckiego)
Tabela 4.2. Wykaz obiektów, w których potencjalne awarie nie zagrażają jakości wód powierzchniowych
Lp Numer obiektu
na mapie 7
Nazwa /Właściciel
Miejscowość
Działalność
(rodzaj technologii)
Stwarzane ryzyko awarii
1.
2.
3.
32
33
34
SHELL GAS POLSKA
JERSAK
ORLEN GAZ
Nowa Niedrzwica
Żgań
Krosno Odrzańskie
rozlewnia gazu płynnego
rozlewnia gazu płynnego
rozlewnia gazu płynnego
duże
zwiększone
duże
4.
35
PHU TAXA
Świebodzin
potencjalne
5
36
Lubuskie Zakłady
Termotechniczne ELTERMA
Świebodzin
sprzedaż butli gazowych
11 kg
produkcja urządzeń do
obróbki cieplnej
Źródło: [19-21,1]
54
potencjalne
Substancje
propan
propan-butan
propan-butan
propan
propan-butan
acetylen
azot
tlen
Masa
[Mg]
1615
191
480
22
bd
0,192
0,372
0,576
Identyfikacja i klasyfikacja substancji niebezpiecznych. Wszystkie substancje zidentyfikowane
w analizowanych obiektach zostały sklasyfikowane, na podstawie tabel klasyfikacji substancji
z niemieckiego rozporządzenia15, do trzech klas ryzyka dla wód (WRC):
q WRC 1 (nieznacznie niebezpieczne dla wód) - zaliczono: chlorowodór, cyklopentan, kwas octowy,
metanol, wodorotlenek sodowy;
q WRC 2 (niebezpieczne dla wód) - zaliczono: amoniak, azotyn sodowy, benzynę, chlor, etylina, fenol,
formalina, olej opałowy, olej impregnacyjny, podchloryn sodu, żywica fenolowo- formaldehydowa;
q WRC 3 (wysoce niebezpieczne dla wód) - zaliczono: olej napędowy, ropę naftową.
Wyznaczenie wskaźnika ryzyka dla poszczególnych obiektów i dla województwa lubuskiego. Na
podstawie dostępnych danych o ilości substancji i przypisanej jej klasy ryzyka dla wód (WRC) w każdym
analizowanym obiekcie dokonano dla każdej substancji wyliczenia równoważnika trzeciej klasy ryzyka
dla wód – WRC 3E. Następnie dla każdego potencjalnie zagrażającego obiektu obliczono wskaźnik
ryzyka dla wód (WRI), jako logarytm dziesiętny z sumy równoważników WRC 3E wyznaczonych dla
wszystkich substancji w danym obiekcie. Uzyskane wyniki zestawiono w tab. 4.1. Obiekty przesyłowe i
magazynowe ropy naftowej i paliw charakteryzują się wysokim poziomem WRI. Do zakładów
przemysłowych, typu SEVESO, stwarzających największe zagrożenie dla wód należy zaliczyć jedynie
KRONOPOL i ROCKWOOL (WRI odpowiednio 5,3 i 4,4). Wyniki inwentaryzacji przeprowadzonej, na
podstawie wskaźnik ryzyka dla wód i kategoryzacji potencjalnych miejsc ryzyka w dorzeczu Odry
przestawiono na rys. 4.1.
Obiekty z wyliczoną wartością wskaźnika
ryzyka dla wód (WRI)
Obiekty, które potencjalnie nie zagrażają
jakości wód w województwie lubuskim –
oznaczono zielonym trójkątem na rys. 4.1
•
•
•
•
WRI > 6
4< WRI ≤ 6
2< WRI ≤ 4
WRI ≤ 2
Rys. 4.1. Potencjalne miejsca ryzyka w dorzeczu Odry w granicach województwa lubuskiego
15
rozporządzenie z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie klasyfikacji substancji niebezpiecznych dla wód, w skrócie zwane
VwVw; General Administrative Regulation under the Federal Water Act on the Classification of Substances Hazardous to
Water in Water Hazard Classes (Verwaltungsvorschrift wassergefährdende Stoffe - VwVwS)
55
Wskaźnik ryzyka dla wód na obszarze dorzecza Odry w granicach województwa lubuskiego obliczony z
wyliczenia logarytmu dziesiętnego z sumy wartości WRC 3E dla wszystkich zinwentaryzowanych ilości i
rodzajów substancji w województwie lubuskim wynosi 7,8.
Przedstawione w tej sekcji zagrożenia wód wynikają z potencjalnych awarii instalacji stacjonarnych.
Dodatkowym źródłem zagrożeń są katastrofy transportowe przy przewozie substancji niebezpiecznych
szlakami drogowymi, kolejowymi i wodnymi (rozdz. 4.2.2). W rozdziale 5.2 dokonano oceny obszarów
zagrożonych po uwolnieniu substancji do rzek w wyniku awarii przemysłowych i transportowych oraz
dynamiki zmian koncentracji skażeń rzek w czasie dla założonych, hipotetycznych awarii z
uwzględnieniem uwarunkowań lokalnych.
4.2.
Inne źródła zagrożeń związane z działalnością człowieka
4.2.1. Pozostałe źródła punktowych
Oczyszczalnie ścieków. Ścieki odprowadzane w sposób zorganizowany systemami kanalizacyjnymi
zaliczane są do podstawowych źródeł punktowych zanieczyszczeń. Wyróżnia się:
q źródła przemysłowe (zakłady przemysłowe posiadające własne oczyszczalnie),
q źródła komunalne (miejskie i wiejskie systemy kanalizacyjne odprowadzające ścieki z gospodarstw
domowych i z zakładów przemysłowych podłączonych do istniejącej kanalizacji).
Na 106 zakładów16 z województwa lubuskiego 36 oczyszcza swoje ścieki w oczyszczalniach
zakładowych o wystarczającej przepustowości, a jedynie 3 odprowadzają ścieki bezpośrednio do wód.
Z większych zakładów na terenie województwa lubuskiego, które w myśl ustawy Prawo ochrony
środowiska12, transponującej przepisy Dyrektywy IPPC17 do prawa krajowego, powinny posiadać
pozwolenia zintegrowane na korzystanie ze środowiska, jedynie ROCKWOOL Polska Sp. z o. o. w
Cigacicach, odprowadza ścieki bezpośrednio do wód. Ścieki odprowadzane z tych zakładów spełniają
wymagania polskich przepisów prawnych.
Pozostałe zakłady przemysłowe odprowadzają ścieki za pośrednictwem komunalnych zbiorczych
systemów kanalizacyjnych. Na 87 oczyszczalni, obsługujących miasta i wsie w województwie lubuskim,
aż 59 to oczyszczalnie biologiczne i 27 z podwyższonym usuwaniem biogenów. Wykaz 7 komunalnych
oczyszczalni ścieków funkcjonujących w aglomeracjach ≥ 15000 RLM o dużym – powyżej 15% –
udziale ścieków przemysłowych zamieszczono w tab. 4.3, a wszystkie oczyszczalnie w aglomeracjach
powyżej 2000 RLM zestawiono w zał. 7 i zaprezentowano na mapie 7.
Wszystkie oczyszczalnie ścieków o dużym udziale ścieków przemysłowych (tab. 4.3) mogą stanowić
poważne zagrożenie dla odbiorników w przypadku awarii technologicznej lub ataku terrorystycznego.
Przy czym najmniejsze zagrożenie stanowią oczyszczalnie w Świebodzinie i Witnicy, obsługujące
zakłady przemysłu rolno-spożywczego, ponieważ awaryjne uwolnienie ścieków, zawierających
substancje biodegradowalne, może spowodować tylko krótkookresowe ryzyko.
16
17
objętych sprawozdawczością GUS
dyrektywa Rady 96/61/WE z dnia 24.09.1996 r. w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń,
tzw. Dyrektywa IPPC (Council Directive 96/61/EC of 24 September 1996 concerning integrated pollution prevention and
control; OJ L 257 10/10/1996)
56
Tabela 4.3.
Nr
Lp.
na
mapie
7
Wykaz oczyszczalni ścieków komunalnych ≥ 15 000 RM w województwie lubuskim o dużym udziale (≥15%) ścieków przemysłowych
Nazwa
aglomeracji i
oczyszczalni
ścieków
RLM
% RLM
aglomeracji Przepustowość
oczyszczalni
obsługiwany
przez
[m3 /d]
oczyszczalnię
Ilość
oczyszczanych
ścieków
[m3 /d]
Procent
ścieków
przemysłowych
[%]
Rodzaj przemysłu
Odbiornik
Procesy
inwestycyjne
i planowane ich
zakończenie
1
1
Zielona Góra
o.ś. Łącza
245667
91,3
51250
28436
15
Metalowy, urządzenia
chłodnicze
Łącza, Zimna
Woda, Odra
MR 2009
2
2
Gorzów Wlkp.
239800
96,0
37800
20758
54
Jedwabniczy, włókien
sztucznych, mięsny
Warta, Odra
Inwestycje nie były
wymaga (od 2004
r. oczyszczalnia
spełnia wszystkie
wymagania)
3
5
Nowa Sól
46666
100
15000
6000
20
Metalowy, konstrukcje Czarna Struga,
stalowe
Odra
M 2010
4
6
Żagań
o.ś. Bóbr
42671
82,5
15000
4046
36
Tekstylny
Bóbr, Odra
MO 2011
5
7
Świebodzin
39607
100
10000
3500
23
Mięsny–drobiarski
Struga Świebo- M 2010
dzińska (dopływ
pośredni Odry)
6
12
Kostrzyn nad
Odrą
22494
99,7
6300
3120
35
Celulozowopapierniczy
Odra
MO 2010
7
18
Witnica
17123
100
1050
1052
16
Piwowarski
k. Mszówek,
Odra
MR 2008
M
MR
MO
– modernizacja
– modernizacja i rozbudowa
– modernizacja tylko części osadowej
Źródło: [24]
57
58
W przypadku powodzi (patrz rozdział 4.3) i zakłócenia rutynowej działalności oczyszczalni potencjalnie
większy poziom ryzyka związany jest z oczyszczalniami w Zielonej Górze, Gorzowie Wielkopolskim,
Żaganiu i Kostrzyniu nad Odrą, ze względu na możliwość uwolnienia substancji niebezpiecznych wraz z
nieoczyszczonymi ściekami. Powódź może zagrażać także oczyszczalniom odprowadzającym ścieki
komunalne w Nowogrodzie Bobrzańskim, Czerwieńsku, Drezdenku, Skwierzynie, Bytomiu Odrzańskim
i Nowej Soli (mapa 7), jak również ścieki przemysłowe z PPHU Intercastor w Połupinie, z ALPOS w
Małomicach i z Zakładu Produkcyjnego COLDTECHNICA w Żaganiu. W sytuacjach kryzysowych,
determinowanych rożnymi przyczynami, przyjmuje się – jako minimum – 1 miesiąc na odbudowę
mikroorganizmów i powrót oczyszczalni biologicznej, z otwartymi osadnikami, do właściwego
funkcjonowania.
W województwie lubuskim w 2007 roku odprowadzono do wód i do ziemi ogółem 36,0 mln m³ ścieków,
w tym bezpośrednio z zakładów przemysłowych 5,7 mln m³ ścieków (razem wodami chłodniczymi –
0,6 mln m³) i siecią kanalizacyjną 30,3 mln m³ ścieków. Ścieki wymagające oczyszczenia stanowiły 35,4
mln m³, z czego oczyszczono 92 % [23]. Korzystny rozwój gospodarki ściekowej w województwie
lubuskim w latach 1999–2007 r. charakteryzują dane przedstawione w tab. 4.4. Główny problem
województwa lubuskiego stanowi brak kompleksowego rozwiązania gospodarki ściekowej na terenach
wiejskich.
Tabela 4.4. Rozwój infrastruktury na potrzeby gospodarki ściekowej w województwie lubuskim
w latach 1999–2007
L.p.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Parametr /charakterystyka
Długość sieci kanalizacyjnej
Ludność korzystająca z oczyszczalni
Ludność miejska korzystająca z oczyszczalni
Ścieki odprowadzane do wód lub do ziemi
Ścieki wymagające oczyszczania
Ścieki oczyszczane, w tym
- z podwyższonym usuwaniem biogenów
Jednostka
km
%
%
hm3
%
%
%
1999
13171
58,5
86,2
45,5
96
91
55
2007
23050
65,2
90,8
36
98
92
64
Źródło: [28]
Główny cel ochrony wód, tj. zapobieganie i ograniczenie zanieczyszczenia wód ze źródeł komunalnych,
w tym ze źródeł przemysłowych odprowadzających ścieki do komunalnych systemów kanalizacyjnych18,
ma być osiągnięty w wyniku realizacji Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych
(KPOŚK)19. Zgodnie z KPOŚK w województwie lubuskim założono:
q rozbudowę i modernizację sieci kanalizacyjnej (ok. 4 tys. km),
q budowę, modernizację lub rozbudowę oczyszczalni ścieków (39 projektów).
rozporządzenie Ministra Infrastruktury w z dnia 20 lipca 2002 r. w sprawie sposobu realizacji obowiązków dostawców
ścieków przemysłowych oraz warunków wprowadzania ścieków do urządzeń kanalizacyjnych (DzU z 2002 r. nr 129,
poz.1108)
19 Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych, opracowany zgodnie z wymaganiami art. 43 ustawy Prawo wodne
(DzU z 2001 r. nr 115, poz. 1229, tekst jednolity DzU z 2005 r. nr 239, poz. 2019), zosta ł zaakceptowany w 2005 r. przez
Radę Ministrów
18
59
Zaplanowano inwestycje w stosunku do 65 aglomeracji powyżej 2000 RLM (zał. 7), w tym 21
aglomeracji ≥ 15000 RLM, w których wymagane jest podwyższone – jak dla obszarów wrażliwych –
usuwanie substancji biogennych20.
Pomimo systematycznego ograniczania wielkości ładunków zanieczyszczeń wprowadzanych
bezpośrednio do wód konieczne jest kontynuowanie działań inwestycyjnych ukierunkowanych na pełne
wdrożenie wymagań RDW21 i dyrektywy 91/271/EWG22 w celu osiągnięcia dobrego stanu wód
najpóźniej do 2015 r.
Miejsca wydobycia surowców naturalnych. Na obszarze województwa lubuskiego występują
udokumentowane złoża: węgla brunatnego (eksploatowane w Sieniawie [34]), ropy, gazu, torfu, kredy
jeziornej, surowców ilastych do produkcji materiałów ogniotrwałych i wyrobów kamionkowych, piasków
szklarskich i budowlanych oraz kruszyw naturalnych. Do potencjalnych źródeł zagrożeń należy zaliczyć
jedynie kopalnię ropy naftowej i gazu ziemnego w Kosarzynie na wysokości ujścia Nysy Łużyckiej
(1 km) do Odry oraz wiertnie ropy naftowej w okolicach Gorzowa Wielkopolskiego na wysokości
617 km biegu Warty (mapa 7).
Składowiska odpadów. Odpady przemysłowe powstające w wyniku działalności przemysłowej
stanowią największy strumień odpadów wytwarzanych na terenie województwa. 61 zakładów, objętych
statystyką państwową, wytworzyło w 2007 r. 727 Gg odpadów (rys.4.2). Niezrekultywowane tereny, na
których składowano 92,7 Gg odpadów, zajmowały obszar 53,5 ha. W tabeli 4.5 zestawiono dane o
podmiotach wytwarzających powyżej 1 Gg odpadów rocznie (mapa 7).
8%
22%
1
2
3
70%
Źródło: [23]
Rys.4.2.
Odpady wytworzone (bez odpadów komunalnych) w 2007 r. w województwie lubuskim:
1 – poddane odzyskowi
2 – unieszkodliwione, łącznie ze składowaniem,
3 – magazynowane czasowo
obszar całej Polski został uznany jako wrażliwy w kontekście wymagań dyrektywy 91/271/EWG, art. 45 ust.4 ustawy
Prawo wodne19
21 dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy
wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej, tzw. Ramowa Dyrektywa Wodna /RDW/ (Directive 2000/60/EC of
the European Parliament and of the Council of 23 October 2000 establishing a framework for Community action in the field
of water Policy; OJ L 327, 22/12/2000)
22 dyrektywa Rady 91/271/EWG z dnia 21 maja 1991 roku dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych (Council Directive
91/271/EEC of 21 May 1991 concerning urban waste-water treatment; OJ L 135 03/05/1991).
20
60
Na terenie województwa lubuskiego 0,35% odpadów wytworzonych stanowiły odpady niebezpieczne,
które były unieszkodliwiane bądź powtórnie wykorzystywane. Inaczej przedstawia się sytuacja w małych
firmach oraz u użytkowników indywidualnych, ze względu na brak łatwo dostępnych punktów
gromadzenia tych odpadów, odpady niebezpieczne przedostają się wraz ze strumieniem odpadów
komunalnych na składowiska komunalne, stwarzając tym samym realne zagrożenie dla środowiska
gruntowo-wodnego w ich sąsiedztwie.
Tabela 4.5. Składowiska odpadów przemysłowych w województwie lubuskim
L.p.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Zakład/
składowisko
Victaulic Polska/
Zakładowe składowisko odpadów
Elektrociepłownia Gorzów/
Zakładowe składowisko osadów –
zbiorniki namułu
Elektrociepłownia Gorzów/
Mokre składowisko żużlu i popiołu
MEPROZET Stare Kurowo
Arctic Paper Kostrzyn S.A.
Zakładowe składowisko odpadów
DOMEX Nowa Sól (dzierżawca)
Składowisko odpadów
poprodukcyjnych
ZASET Sp. z o.o. Kożuchów
Wylewisko osadów
poneutralizacyjnych
Zakłady Garbarskie Leszno Górne /
Składowisko odpadów
poprodukcyjnych
Miejscowość
/gmina
Gościm/
Drezdenko
Gorzów
Wlkp.
Rodzaj składowanych odpadów
odpady z procesów odlewniczych i pyły z gazów
odlotowych
osady z dekarbonizacji wody
Janczewo/
Santok
Nowe
Kurowo/
Stare Kurowo
Kostrzyn n/O
Bobrowniki/
Otyń
Mirocin
/Dolny
Kożuchów
Leszno
Górne/
Szprotawa
mieszanki popiołowo-żużlowe z mokrego
odprowadzania odpadów paleniskowych
odpady poneutralizacyjne, w tym odpady z systemów
membranowych zawierające metale ciężkie
odpady betonu oraz gruz betonowy z rozbiórek i
remontów, osady z klarowania wody
odpady z procesów odlewniczych i metalurgicznych,
pyły z gazów odlotowych i żelaza oraz jego stopów
szlamy z fizykochemicznej przeróbki odpadów
zawierające substancje niebezpieczne
osady z chemicznej oczyszczalni ścieków
Źródło: [30]
W roku 2007 na terenie województwa lubuskiego funkcjonowało 25 składowisk komunalnych, o
powierzchni ok. 99 ha, na których zdeponowano ok. 236 Gg odpadów z 255 Gg odpadów zebranych
[23]. Problem stanowią składowiska eksploatowane bez uregulowań formalno-prawnych,
odpowiedniego zabezpieczenia podłoża, nieposiadające drenażu odcieków
i urządzeń do
odgazowywania, wag, a także specjalistycznego sprzętu, w tym piezometrów do badania oddziaływania
na środowisko, i odpowiedniego nadzoru. Są prowadzone działania w celu ograniczania ilości
składowanych odpadów przez ich sortowanie i kompostowanie. W województwie działają dwa zakłady
termicznego przekształcania odpadów (w Gorzowie i Nowej Soli) oraz planowana jest budowa instalacji
do termicznego unieszkodliwiania odpadów komunalnych w Długoszynie [30].
Zbiorniki wodne. Źródłem zagrożenia w regionie mogą być także potencjalne awarie technologiczne
zbiorników wodnych. Na terenie województwa lubuskiego istnieją sztuczne zbiorniki wodne. W tabeli 4.6
zestawiono 5 największych, w tym Dychowski Zbiornik Wodny o pojemności użytkowej 3,6 mln m3,
pełniący funkcje energetyczne (mapa 7).
Lotniska. Na terenie województwa znajdują się także dwa czynne lotniska: cywilno-wojskowe w
Babimoście i sportowe w Przylepie k. Zielonej Góry (mapa 7).
61
Tabela 4.6. Ważniejsze zbiorniki wodne w województwie lubuskim
Przy maksymalnym
Wysokość
piętrzeniu
Rok
piętrzenia
uruchomienia pojemność powierzchnia
[m]
[hm3]
[km2]
L.p.
Nazwa
zbiornika
Rzeka
1.
Bledzew
Obra
1909
3,0
3,2
6,8
2.
Dychów
Bóbr
1936
3,4
1,0
10,8
3.
Kamienna
Drawa
1918
3,5
1,0
7,6
4.
Krzywaniec
Bóbr
1936
2,4
1.0
5,9
5.
Raduszec
Stary
Bóbr
1935
4,7
1,9
5,8
Główna funkcja
Zbiornik elektrowni
przepływowej
Zbiornik główny
elektrowni pompowej
Zbiornik retencyjny
elektrowni
Ujęcie wód do systemu
hydroenergetycznego
Dychów
Zbiornik wyrównawczy
Źródło: [23]
4.2.2. Liniowe źródła zagrożeń
Przez zanieczyszczenia ze źródeł liniowych rozumie się zanieczyszczenia komunikacyjne (generowane
przez środki transportu drogowego i szynowego) spłukiwane z powierzchni dróg lub torowisk przez
opady oraz zanieczyszczenia przenikające do wód gruntowych z rurociągów, gazociągów, kanałów
ściekowych i osadowych. Dodatkowe zagrożenie dla środowiska wodnego stwarzają katastrofy z
udziałem transportowanych substancji chemicznych.
Województwo lubuskie leży na trasie europejskich, tranzytowych połączeń komunikacyjnych. Skutkuje
to m.in. dużą ilością ładunków niebezpiecznych przewożonych transportem samochodowym i
kolejowym, co stwarza ryzyko wystąpienia nadzwyczajnych zagrożeń na szlakach prowadzących do i
od przejść granicznych z Niemcami (tab. 4.7 i mapa 7).
Transport samochodowy. Układ komunikacyjny województwa tworzy sieć dróg kategorii krajowej,
wojewódzkiej i lokalnej, która jest dość dobrze rozwinięta. Najważniejsze drogi to: E 30 Warszawa,
Poznań, Świebodzin, Słubice, Berlin, E 36 Olszyna, Legnica i E 65 Szczecin, Gorzów Wlkp., Zielona
Góra, Praga (mapa 7). Na obszarze województwa lubuskiego planowana jest te ż budowa autostrad A2 i
A18 oraz budowa mostów na Odrze.
Transport samochodowy wykorzystywany jest do przewożenia niebezpiecznych substancji w
opakowaniach lub zbiornikach o różnej pojemności. Niestety wzrasta ilość wypadków z ich udziałem
(patrz rozdział 5.1) również na terenach zabudowanych i cennych z punktu widzenia ochrony
środowiska. Jest to wynikiem wzmożonego natężenia ruchu, wzrostu ilości przewożonych mediów –
głównie paliw, a także złego stanu technicznego dróg i pojazdów, przy niedostatecznych rozwiązaniach
komunikacyjnych. W zależności od rodzaju i ilości przewożonej substancji, a także warunków
meteorologicznych zagrożenie może mieć zasięg od kilku do kilkunastu kilometrów. Szczególne
zagrożenie dla środowiska wodnego występuje na obszarach, na których utwory powierzchniowe nie
stanowią wystarczającej warstwy izolacyjnej dla wód gruntowych (mapa 5) oraz na mostach i w ich
okolicy (tab. 4.8). Największa częstotliwość przewozów materiałów niebezpiecznych w województwie
lubuskim występuje na drogach międzyregionalnych (mapie 7), w tym wskazanych w tabeli 4.7.
62
Tabela 4.7. Wykaz przejść z przewozem towarów między RP a RFN w województwie lubuskim
L.p.
Przejście
Rodzaj przejścia
Rodzaj ruchu
1. Kostrzyn nad Odrą - Kietz
drogowe/kolejowe nad Odrą
osobowo-towarowy
2. Kunowice - Frankfurt
kolejowe nad Odrą
osobowo-towarowy
3. Słubice- Frankfurt
drogowe i rzeczne nad Odrą
osobowo-towarowy
4. Świecko - Frankfurt
drogowe nad Odrą
osobowo-towarowy
5. Miłów - Eisenhüttenstadt
rzeczne na Odrze
osobowo-towarowy
6. Gubin - Guben
drogowe/kolejowe nad Nysą
Łużycką
osobowy/ osobowo-towarowy
7. Gubinek - Guben
drogowe nad Nysą Łużycką
osobowo-towarowy
8. Zasiek i- Forst
drogowe/kolejowe nad Nysą
Łużycką
osobowy/ osobowo-towarowy
9. Olszyna - Forst
drogowe nad Nysą Łużycką
osobowo-towarowy
10. Łęknica - Bad Muskau
drogowe nad Nysą Łużycką
osobowe
11. Przewóz - Podrosche
drogowe nad Nysą Łużycką
osobowe
Źródło: [21]
Tabela 4.8
L.p.
1.
2.
3.
4.
Mosty na ważniejszych drogach międzyregionalnych w województwie lubuskim
Nr drogi
krajowej
3 (E65)
Przebieg trasy
Mosty (skrzyżowanie drogi z większymi
rzekami na terenie województwa lubuskiego)
Jelenia Góra - Zielona Góra - Gorzów Wlkp. - z Odrą, Obrą, Wartą
Szczecin
2 (E30)
Świecko - Świebodzin - Poznań
z Odrą, Pliszką, Obrą
22
Kostrzyn - Gorzów Wlkp. - Elbląg
z Odrą, Postomią, Wartą
18 (E36 i E40) Olszyna - Wrocław
z Odrą, Czarną Wielką
Źródło: [21]
Najczęściej przewożonymi materiałami niebezpiecznymi [18] na drogach województwa lubuskiego są:
q
q
q
q
paliwa płynne, benzyna, olej napędowy,
gazy techniczne, gazy płynne, propan-butan,
kwasy (siarkowy, solny, fluorokrzemowy), chlor, tlenek etylu, wodorotlenek sodowy, dwutlenek siarki,
toluen,
amunicja.
W celu zapobiegania potencjalnym awariom na drogach województwa lubuskiego są prowadzane
cyklicznie akcje kontroli przewozu materiałów niebezpiecznych przez Policję, Inspekcję Transportu
Drogowego, Straż Graniczną i Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Zielonej Górze.
Transport kolejowy. Poważne potencjalne zagrożenia wiążą się z masowym przewozem koleją
towarów, w tym również niebezpiecznych substancji o właściwościach toksycznych. Z analizy katastrof
kolejowych połączonych z wystąpieniem zagrożenia dla zdrowia i życia ludzkiego oraz środowiska
wynika, że mają one najczęściej miejsce na stacjach kolejowych lub rozrządowych oraz w ich
sąsiedztwie.
63
Najczęściej wykorzystywanymi szlakami kolejowymi przewozu materiałów niebezpiecznych
w województwie lubuskim są: Nadodrzańska Magistrala Węglowa łącząca Śląsk z portami
szczecińskimi, przecinająca Odrę powyżej Krosna Odrzańskiego (trasa I), oraz linia Warszawa-PoznańBerlin, przecinająca Odrę w Kurowicach (trasa II). Do najważniejszych węzłów kolejowych zalicza się:
Czerwieńsk, Rzepin, Zbąszynek i Żagań (mapa 7).
Głównie przewożone są następujące substancje [18]: amoniak, tlenek etylenu, dwutlenek siarki, chlorek
winylu, dwutlenek etylenu, fluorowodór, dwutlenek siarki, kwas siarkowy dymiący oraz sporadycznie:
tlenek etylenu, alkohol metylowy, chlorowodór, amoniak, materiały wybuchowe i rozrywające (transport
krajowy) oraz ładunek promieniotwórczy (transport międzynarodowy).
Kontrole przeprowadzone na wszystkich – istotnych z punktu widzenia transportu materiałów
niebezpiecznych – węzłach kolejowych dowodzą, że zagrożenie nie maleje. Na skutek częściowej
dematerializacji infrastruktury w niektórych węzłach, które nie stanowią priorytetu dla kolei, zagrożenia
te mogą narastać. Ryzyko potęguje również zły stan techniczny cystern przywożonych do Polski
głównie ze wschodu.
Nadzór i kontrolę nad bezpieczeństwem przewozu koleją towarów niebezpiecznych sprawuje Prezes
Urzędu Transportu Kolejowego. Oddział terenowy UTK we Wrocławiu obejmuje swoim zakresem
działania m.in. województwo lubuskie.
Żegluga śródlądowa. Spośród rzek województwa lubuskiego do celów transportu wodnego
wykorzystywane są Odra, Warta i Noteć:
q szlak Odry łączy Śląsk z zespołem portowym Szczecin–Świnoujście;
q szlak Warty i Noteci łączy północną część województwa z Bydgoszczą i Gdańskiem.
Niestety warunki żeglugowe i parametry techniczne szlaków wodnych województwa są wciąż
niezadowalające.
Drogami wodnymi w województwie lubuskim są przewożone różne towary i materiały (np. węgiel
kamienny, rudy żelaza), ale nie substancje niebezpieczne [18]. W związku z tym na rzekach
żeglownych występuje największe zagrożenie zanieczyszczenia wód produktami naftowymi służącymi
do napędu jednostek pływających [pozycja 5 i 10 w zał. 8]. Dodatkowe miejsca zagrożeń stanowią
porty rzeczne, w których odbywa się załadunek bądź rozładunek przewożonych towarów. Na odcinku
Odry w granicach województwa lubuskiego funkcjonuje 5 portów rzecznych: w Nowej Soli (429,8 km), w
Cigacicach (471,8 km), w Krośnie Odrzańskim (514,40 km), w Uradzie (564,80 km) i w Kostrzynie
(618,80 km), a na Warcie port w Gorzowie Wlkp. (57,20 km), z których najważniejsze to: Cigacice i
Kostrzyn (mapa 7).
Potencjalne zagrożenie dla wód powierzchniowych stanowią awarie statków i barek, urządzeń
technicznych w portach, jak również uszkodzenia budowli hydrotechnicznych.
Transport rurociągami przesyłowymi. Na mapie 7 zaznaczono, jako potencjalne liniowe źródła
zagrożeń dla ludzi i środowiska, również międzynarodowy ropociąg i gazociąg.
Ropociąg. Zachodni odcinek rurociągu PERN „Przyjaźń” łączy bazę surowcową w Płocku z bazą ropy
naftowej w Schwedt (RFN) [27]. Jego roczna wydajność wynosi 27 mln Mg ropy naftowej. W granicach
województwa lubuskiego przechodzą dwie podziemne „nitki” rurociągu o średnicy: 529 mm (nitka
I ułożona w 1963 r.) i 820 mm (nitka II ułożona w 1973 r.). Na trasie rurociągu zlokalizowane jest 5
komór zasuw i 1 stacja pomp ST–6 w Łupowie (mapa 7). Rurociąg o długości 75,8 km znajduje się
średnio na głębokości 2 m. Ciśnienie w rurociągu wynosi 2,0–2,5 MPa.
64
Naftociąg przechodzi pod dwoma dużymi rzekami. Przejście przez Obrę wykonane jest na jej 2,48 km
(nitka I) i na 2,25 km (nitka II) w odległości ok. 2 km od Skwierzyny. Przejście przez Wartę na jej 53,0
km zlokalizowane jest ok. 5 km na południowy zachód od Gorzowa Wlkp. Przy przejściu tym ułożono
dodatkową trzecią „nitkę” o średnicy 529 mm (obejście awaryjne). Rurociągi zostały ułożone ok. 1 m
pod dnem rzeki.
Rurociąg na 32 km przebiega nad zbiornikiem wód podziemnych nr 137 o statusie najwyższej ochrony.
Zbiornik stanowi podstawowe źródło zaopatrzenia w wodę ludności, w tym Gorzowa Wlkp. (ujęcie
Siedlice). Na granicy tego zbiornika zlokalizowano stację pomp w Łupowie. Na obszarze województwa
lubuskiego trasa rurociągu graniczy z Pszczewskim Parkiem Krajobrazowym i jego otuliną, a także w 16
miejscach przechodzi pod drogami i w 7 miejscach pod torami kolejowymi, ale w żadnym przypadku nie
jest to kolej zelektryfikowana. Wszystkie przejścia zostały wykonane w przepustach rurowych.
Gazociągi. Najważniejszym z gazociągów na terenie województwa lubuskiego jest gazociąg jamajski,
łączący złoża gazu w północnej Rosji (półwysep Jamał) i zachodnią Europę, który przecina Odrę na
601,8 km (mapa 7). Budowę polskiego odcinka gazociągu o średnicy rur – 1420 mm zakończono w
1999 roku. Po oddaniu do eksploatacji wszystkich stacji kompresorowych osiągnął on planowane
pojemności przesyłowe w 2005 r. Gazociąg jest własnością spółki EuRoPol Gaz. Przepustowość
docelowa – 32,3 mld m3 gazu/rok, przy maksymalnym ciśnieniu roboczym – 8,4 MPa. Gazociągi
przesyłowe i lokalne nie stanowią zagrożenia dla wód powierzchniowych w województwie lubuskim.
4.2.3. Źródła zagrożeń obszarowych
Źródła rolnicze. Z pól, łąk i pastwisk do odbiorników są wymywane przede wszystkim składniki
nawozów mineralnych i organicznych (gnojowica, obornik), chemiczne środki ochrony roślin, ścieki i
osady ściekowe wykorzystywane do celów rolniczych lub w niewłaściwy sposób wprowadzane do ziemi.
Zanieczyszczenie wód azotanami pochodzenia rolniczego w województwie lubuskim jest małe. Wpływa
na to wysoki wskaźnik lesistości. Większe kompleksy leśne „wychwytują” nadmiar nawozów (azotu i
fosforu) z wód gruntowych. Z tego też względu tylko 2 gminy: Szlichtyngowa i Wschowa, położone w
zlewni Rowu Polskiego na południowym-wschodzie województwa lubuskiego uznano za obszary
szczególnie narażone na zanieczyszczenie azotanami pochodzenia rolniczego23. Zlewnię Rowu
Polskiego objęto od 2004 r. programem działań naprawczych24, opracowanym przez RZGW we
Wrocławiu. Dane o jakości wód w zlewni Rowu Polskiego pochodzące z monitoringu, prowadzonego
przez WIOŚ Wrocław na rzece Kopanicy w km 13,5 (Łęgoń) oraz na Rowie Polskim w km 3,2
(Dryżyna), zestawiono w tab. 4.9.
Na terenie województwa lubuskiego kilkanaście podmiotów odprowadza ścieki do ziemi w ramach
rolniczego zagospodarowania ścieków. Często pola uprawne przylegają bezpośrednio do obrzeży
zbiorników wodnych i rzek. Sprzyja to przenikaniu do wód substancji biogennych, które wpływają na
przyspieszenie procesu ich eutrofizacji. W ramach PMŚ również w wodach poziemnych oznaczono
amoniak (zał. 4), którego wysokie stężenia wpływają na pogorszenie jakości tych wód.
zgodnie z wymaganiami dyrektywy Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotyczącej ochrony wód przed
zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego, tzw. Dyrektywy Azotanowej (COUNCIL
DIRECTIVE of 12 December 1991 concerning the protection of waters against pollution caused by nitrates from
agricultural sources OJ L 375 31/12/1991) przetransponowanej do polskiego prawa m.in. przez przepisy ustawy Prawo
wodne19
24 ustanowionym na podstawie rozporządzenia Dyrektora RZGW we Wrocławiu z dnia 26 kwietnia 2004 r. w sprawie
wprowadzenia programu działań mających na celu ograniczenie odpływu ze źródeł rolniczych (Dz. Urz. Województwa
Lubuskiego z 2004 r. nr 27, poz. 428)
23
65
Tabela 4.9.
Wyniki badań wód zagrożonych
w województwie lubuskim w 2007 r.
Rzeka
Kopanica
zanieczyszczeniami
Rów
Polski
stężenia średnie
pochodzenia
rolniczego
Fosfor ogólny
[mg P/ dm3]
0,248
0,5
Wartość graniczna wskaźników
eutrofizacji
(powyżej których występuje proces
eutrofizacji)
> 0,25
Azot ogólny
[mg N/ dm3]
2,1
6,11
>5
Azotany
[mg NO3/dm3 ]
4,06
17,9
> 10
Azot azotanowy [mg N-NO3/dm3]
0,917
4,1
>3,4
Chlorofil „a”
3,53
3,65
>25
Wskaźniki
zanieczyszczenia
jednostki
[µg/ dm3]
Źródło: [30]
Ograniczenie ładunków ze źródeł obszarowych wiąże się z ograniczeniem zużycia nawozów sztucznych
i prowadzeniem racjonalnego nawożenia zgodnie z zasadami dobrej praktyki 25.
Depozycja zanieczyszczeń z powietrza. Depozycja zanieczyszczeń wprowadzanych z wodami
opadowymi stanowi znaczące źródło zanieczyszczeń obszarowych w województwie lubuskim (tab.
4.10).
Tabela 4.10.
Ładunki wybranych zanieczyszczeń wprowadzone na obszar województwa lubuskiego
z wodami opadowymi w 2007 r.
L.p.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Zanieczyszczenie
Azot ogólny
Siarczany
Azot amonowy
Wapń
Cynk
Fosfor ogólny
Żelazo
Jon wodorowy
Ołów
Chrom
Kadm
Ładunek [Mg/rok]
23 087
22 430
7 012
6069
447
431
207
69
22
4
2
Źródło: [30]
Roczny sumaryczny ładunek jednostkowy 19 badanych substancji zdeponowany na obszarze
województwa w 2007 r. wyniósł 51,7 kg/ha i był o ok. 9% niższy niż średni dla Polski. Najbardziej
25
zasady Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej zostały określone w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 14 kwietnia 2004 r. w
sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie działalności rolniczej na obszarach
o niekorzystnych warunkach gospodarowania objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (DzU z 2004 r. nr 73, poz. 657)
66
obciążony był powiat strzelecko-drezdenecki, a najmniej – powiat Zielona Góra. Na podstawie
pobranych próbek 58% opadów klasyfikuje się jako tzw. kwaśne deszcze (pH<5,6). Nawet minimalne
ilości mocnych kwasów mineralnych pochodzenia antropogenicznego w wodach opadowych zwiększają
koncentrację jonów wodorowych, powodując wzrost ich negatywnego oddziaływania zarówno na
środowisko jak i dobra materialne. W latach 1999–2007 w województwie lubuskim odnotowano spadek
ilości kwaśnych deszczy o 12%.
4.3.
Źródła zagrożeń naturalnych
Naturalne zagrożenia związane są ze zjawiskami hydrologicznymi (zagrożenie powodziowe)
i meteorologicznymi (głównie susza glebowa i wynikające stąd duże zagrożenie pożarowe lasów).
Powodzie. Dodatkowym czynnikiem zwiększającym zagrożenia rzek awaryjnymi zanieczyszczeniami
są zjawiska powodziowe, które mogą objąć obiekty zlokalizowane na obszarach zalewowych, na
których znajdują się substancje niebezpieczne.
Największe zagrożenia powodziowe w województwie lubuskim [18] są wywołane następującymi
rodzajami wezbrań:
q wezbrania opadowe – występujące głównie w miesiącach letnich (V-IX), spowodowane lokalnymi,
bądź frontalnymi deszczami o dużym natężeniu (powódź w dorzeczu Odry w lipcu 1997 r.);
q wezbrania roztopowe – tzw. wiosenne, spowodowane gwałtownym topnieniem
i spływem pokrywy śnieżnej nagromadzonej na obszarze zlewni przy jednocześnie zamarzniętej
powierzchni terenu (powódź na Warcie i Noteci w marcu 1979 r.);
q wezbrania zatorowe – powstające podczas spływu lodów w wyniku piętrzenia kry (np. Na Odrze w
styczniu 2006 r.).
Zagrożenia powodziowe (o prawdopodobieństwie wystąpienia równym 1%, tj. raz na 100 lat) występują
w szczególności w dolinie Odry, Bobru, Nysy Łużyckiej, Warty i Noteci, stwarzając ryzyko dla życia
ludzi, ich zdrowia i mienia (mapa 7) [16].
Największa powódź w Polsce w lipcu 1997 r. przewyższyła dotychczasowe klęski naturalne [3].
Wezbrania Odry i jej dopływów (Nysy Łużyckiej i Bobru) były skutkiem bardzo wysokich i długotrwałych
opadów o dużym zasięgu, po opadach czerwcowych, które nasyciły podłoże ograniczając możliwości
dalszej retencji dorzecza. Fala wezbraniowa wolno spływała wzdłuż rzeki. Czas trwania stanów
wyższych od alarmowych wynosił od 16 dni w Miedoni do 34 dni w Słubicach. Charakterystyczne dla
dwustuletniej wody przepływy kulminacyjne rzędu 3670 m3/s o prawdopodobieństwie wystąpienia 0,5%
spowodowały w polskiej części Międzynarodowego Obszaru Dorzecza Odry (MODO) niewyobrażalne
straty (54 ofiary śmiertelne, 106 tys. osób ewakuowanych, ogromne straty materialne: zniszczenie wielu
wałów ochronnych, zalanie obszarów gęsto zaludnionych i zagospodarowanych niemal wszystkich
miast i osiedli w dorzeczu, w tym zakładów przemysłowych, oczyszczalni ścieków i składowisk
odpadów; pod wodą znalazło się ok. 500 tys. ha ziemi uprawnej, zniszczeniu i uszkodzeniu uległy: drogi
i szlaki kolejowe – 2 tys. km, mosty i przepusty drogowe – 1,7 tys. oraz inne elementy infrastruktury).
Na terenie byłego województwa zielonogórskiego powódź trwała od 7 lipca do 14 sierpnia 1997 r.
W tym okresie obowiązywał stan pogotowia lub alarmu powodziowego w gminach zagrożonych bądź
dotkniętych powodzią. Powodzią został objęty obszar w dolinie Odry o powierzchni ok. 47,5 tys. ha.
Całkowicie zalanych lub podtopionych było 46 miejscowości. W dolinie Bobru powódź objęła obszar
ok. 3,9 tys. ha, a zalaniu lub podtopieniu uległo 12 miejscowości [31]. Najbardziej w wyniku powodzi w
1997 r. ucierpiały miasta Nowa Sól, Krosno, Bytom Odrzański i Słubice oraz gminy: Nowa Sól, Otyń i
67
Czerwieńsk. W wyniku podtopienia lub zalania oczyszczalni w Bytomiu Odrzańskim, Nowej Soli,
Czerwieńsku i Połupinie zostało odprowadzonych łącznie ok. 13 500 m3/dobę ścieków
nieoczyszczonych.
Powódź, na terenie obecnego województwa lubuskiego, nie miała tak tragicznych skutków jak w górnym
biegu Odry i na jej dopływach. Złożyło się na to wiele przyczyn, w tym także czynniki czasu i lepsza
organizacja służb.
Dodatkową przyczyną zwiększonego zagrożenia powodziowego na obszarze województwa lubuskiego
jest niewłaściwe zagospodarowanie dolin rzecznych – zasiedlanie, zalesianie, bądź rolnicze
użytkowanie międzywali i polderów. Generalnie w zależności od sposobu zagospodarowania i stopnia
zainwestowania terenów zagrożonych powodzią rozważa się dwa sposoby unikania tego zagrożenia –
przez wzmocnienie zabezpieczeń przeciwpowodziowych lub przez zmianę lokalizacji obiektów. Coraz
częściej docenia się znaczącą rolę planowania przestrzennego w ochronie przeciwpowodziowej.
Obszar województwa lubuskiego w zakresie gospodarowania wodami, w tym powodującymi zagrożenie
powodziowe, administrowany jest przez Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej we Wrocławiu,
Poznaniu i Szczecinie. Zgodnie z obowiązującymi przepisami26 dyrektorzy RZGW sporządzili dla
potrzeb planowania ochrony przed powodzią studium ochrony przeciwpowodziowej dla poszczególnych
regionów, ustalające granice zasięgu wód powodziowych o prawdopodobieństwie wystąpienia równym
1% (raz na 100 lat), w tym m.in. z wyznaczonymi obszarami bezpośredniego zagrożenia powodzią.
RZGW w Poznaniu udostępnił mapy zagrożenia powodziowego w odniesieniu do północnej części
województwa lubuskiego na swoim portalu internetowym [29].
Obszary zagrożone powodzią w województwie lubuskim – przedstawione na mapie 7 –zidentyfikowano
na podstawie mapy udostępnionej przez Wydział Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego LUW,
którą sporządzono zgodnie z danymi z Operatu Przeciwpowodziowego [16].
W celu poprawy bezpieczeństwa ludności i ochrony mienia przed skutkami powodzi rozpoczęto w
Polsce wdrażanie przepisów Dyrektywy Powodziowej27, wymagających m.in. sporządzenia do końca
roku:
q
2011: wstępnej oceny ryzyka powodziowego,
q
2013: map zagrożenia i map ryzyka powodziowego,
q
2015: planów zarządzania ryzykiem powodziowym.
Powyższe materiały zostaną wykorzystane do aktualizacji przez Wojewodę28 planu ochrony
przeciwpowodziowej, a mapy zostaną włączone do Planu Zarządzania Kryzysowego w województwie
lubuskim.
Obecnie do najważniejszych środków technicznych, stanowiących zabezpieczenie przed powodzią
należą wały przeciwpowodziowe oraz poldery. Jednakże oceny tych środków wskazują na zły stan
techniczny i niedostateczną ilość polderów [14]. Istotną sprawą jest poprawa naturalnych i sztucznych
zdolności retencjonowania wody. Na obszarze województwa lubuskiego znajduje się 4842 obiekty
art.79 ust.2 ustawy Prawo wodne19
dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka
powodziowego i zarządzania nim (Directive 2007/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23 October
2007 on the assessment and management of flood risks; OJ L 228 6/11/2007)
28 ustawa o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (DzU z 2009 r. nr 31, poz. 2006)
26
27
68
małej retencji wodnej (tzn. sztuczne zbiorniki, budowle piętrzące, jeziora, stawy rybne) o pojemności
ponad 36 tys. dam3 [28].
Zagrożenia wtórne w wyniku powodzi. Na skutek powodzi mogą występować zagrożenia wtórne dla
środowiska i ludzi determinowane zarówno przez uwalnianie zanieczyszczeń z zalanych obiektów, jak i
zanieczyszczenie gruntów rolnych skażonymi wodami powodziowymi. Do obiektów stwarzających takie
ryzyko należą przede wszystkim składowiska odpadów przemysłowych i komunalnych, oczyszczalnie
ścieków (patrz rozdział 4.2) oraz zakłady przemysłowe (patrz rozdział 4.1), w których znajdują się
substancje niebezpieczne.
Na terenach zagrożonych katastrofalną powodzią na obszarze województwa lubuskiego zlokalizowane
są:
q 3 składowiska odpadów w gminie Nowa Sól i po jednym w gminie Bojadła, Górzyca, Słubice,
q oczyszczalnia przemysłowa Arctic Paper Kostrzyn S.A. rozbudowana w 2008 r.,
q oczyszczalnie komunalne w Gubinie, Bytomiu Odrzańskim, Siedlisku, Nowej Soli, Bojadłach,
Trzebiechowie, Czerwieńsku, Krośnie Odrzańskim, Słubicach, Kostrzynie, Skwierzynie, Drezdenku,
Gorzowie (mapa 7).
Program dla Odry 2006. W 2001 r. ustanowiono przepisami ustawowymi29 wieloletni program, tj.
„Program dla Odry 2006”, który obejmuje wiele działań gospodarczych i inwestycyjnych związanych z
modernizacją Odrzańskiego Systemu Wodnego, wśród których najważniejsze miejsce zajmuje
zabezpieczenie przeciwpowodziowe całego dorzecza Odry. Do najważniejszych celów programu [2]
należy m.in.:
q ochrona przed powodzią dużych aglomeracji, w tym Słubic, oraz terenów, na których powodzie są
częste i o gwałtownych przebiegach, jak np. lewobrzeżne dopływy Odry;
q poprawa jakości wód w dorzeczu Odry w wyniku realizacji m.in. Programu szybkiego działania dla
ochrony wód rzeki Odry przed zanieczyszczeniem, opracowanego w ramach MKOOpZ [26].
„Program dla Odry 2006” zakłada realizację m.in. zadań związanych z :
q optymalizacją podejmowania decyzji o zagospodarowaniu przestrzennym terenów zagrożonych
powodzią,
q stosowaniem rozwiązań projektowych obiektów budowlanych gwarantujących minimalizację strat,
q opracowaniem i wdrażaniem systemów ostrzegania przed zagrożeniem powodziowym oraz sprawnej
ewakuacji ludzi i mienia,
q odmulaniem koryta rzeki i naprawą budowli regulacyjnych, głównie ostróg.
Poważnym wyzwaniem jest także rozwiązanie problemu zaopatrzenia podczas powodzi ludności w
wodę przeznaczoną do spożycia o odpowiedniej jakości (rozdz. 3) i ograniczenie zagrożeń ze strony
substancji niebezpiecznych, mogących zagrozić jakości wód wykorzystywanych do celów rolniczych i
hodowlanych.
Erozja. Szacuje się, że zagrożenie gruntów rolnych i leśnych powierzchniową erozją wodną i erozją
wąwozową występuje odpowiednio na 22% i 14% powierzchni województwa lubuskiego [23].
29
ustawa z dnia 6 lipca 2001r. o ustanowieniu programu wieloletniego „Program dla Odry-2006” (DzU z 2001r. nr 98, poz.
1067)
69
4.4.
Źródła zagrożeń spoza województwa lubuskiego
Zakłady. Należy podkreślić, że poza granicami województwa lubuskiego, w górnym biegu Odry i jej
dopływów, zlokalizowane są również punktowe źródła zagrożeń, z których awaryjne uwolnienia
substancji niebezpiecznych, w tym w wyniku awarii technologicznej, działań terrorystycznych lub
powodzi, mogą zagrażać jakości wód w analizowanym regionie. Do takich obiektów zlokalizowanych w
pobliżu Odry zaliczono [25, 33] m.in.:
q tereny przemysłowe w Raciborzu m.in. Fabryka Kotłów „RAFAKO”,
q Zakłady Azotowe „Kędzierzyn” S.A. w Kędzierzynie – Koźlu (oczyszczalnia ścieków),
q Kozielska Fabryka Maszyn „Kofama” Sp. z o.o. w Kędzierzynie – Koźlu,
q PKN Orlen S.A. – Zakład Produktów Naftowych nr 1 i 11, Kędzierzyn Koźle,
q Zakłady Koksownicze S.A. w Zdzieszowicach (oczyszczalnia ścieków)
q Zakłady Papiernicze S.A. w Krapkowicach,
q Zakłady Cementowo-Wapiennicze Górażdże S.A. Cementownia w Choruli (oczyszczalnia ścieków),
q Zakłady Aparatury Chemicznej „Metalchem” S.A. w Opolu,
q Cementownia „Odra” S.A. w Opolu,
q „Ovita Nutricia” Sp. Z o.o. w Opolu,
q PKP Oddział Zaopatrzenia Materiałowego we Wrocławiu, magazyn zamiejscowy Opole,
q Elektrownia „Opole” S.A. w Brzeziu,
q „Viscoplast” S.A we Wrocławiu,
q Wojskowa Składnica MPiS we Wrocławiu,
q MPWiK Sp. z o.o., ZPW we Wrocławiu,
q Instytut Niskich Temperatur we Wrocławiu,
q Wrocławskie Zakłady Drobiarskie,
q Browary Dolnośląskie „Piast” S.A we Wrocławiu,
q „Polifarb Cieszyn - Wrocław” S.A.
q Zakłady Chemiczne „Złotniki” we Wrocławiu,
q „NORDIS” Chłodnie Polskie Sp. z o.o. we Wrocławiu,
q Polski Koncern Naftowy, Zakład Produktów Naftowych we Wrocławiu,
q Zespół Elektrociepłowni Wrocław, EC „Czechnica”,
q PKP Zakład Taboru „Zachód” we Wrocławiu,
q Kampania Spirytusowa „Wratisłavia” Polmos – Wrocław,
q Zakłady Chemiczne „Police” S.A., Zakład Produkcyjno-Handlowy Wrocław,
q KGHM Polska Miedź S.A. oddział Huta Miedzi „Głogów”,
q Magazyn Produktów Naftowych CPN Wrocław, oddział w Głogowie.
Kopalnie. Ze względu na konieczność stałego odwodniania eksploatowanych pokładów w kopalniach
surowców energetycznych, rud metali nieżelaznych i minerałów wykorzystywanych w przemyśle
chemicznym, z reguły po wydobyciu na powierzchnię wody kopalniane są odprowadzane do wód
powierzchniowych, ponieważ znaczne zasolenie wyklucza ich gospodarcze wykorzystanie. Podstawową
metodą oczyszczania tych wód jest mechaniczna redukcja zawiesin mineralnych, bez usuwania
zanieczyszczeń rozpuszczonych (zasolenia). Pomimo znacznego ograniczenia ilość wydobytych wód
zasolonych w latach 1999–2007 w dorzeczu Odry największy ładunek chlorków wprowadzany jest przez
śląskie kopalnie położone w zlewniach rzek Olzy i Kłodnicy, natomiast największy ładunek siarczanów
w zlewni Kłodnicy i dodatkowo 3-krotnie mniejszy z kopalń zlokalizowanych w województwie
70
dolnośląskim. Odprowadzane zasolone wody kopalniane oddziaływują na jakość i walory użytkowe wód
powierzchniowych, w tym Odry na południu województwa lubuskiego.
Zbiorniki. Na Bobrze, Warcie, Nysie Łużyckiej i innych dopływach Odry znajdują się zbiorniki
retencyjne położone poza terenem województwa lubuskiego. Awaria zapory na tych obiektach stanowi
potencjalne zagrożenie dla odcinków rzek należących do województwa. Wysokie stany wód w czasie
powodzi wywołanej katastrofą zbiorników wodnych mogą determinować dodatkowo zanieczyszczenia
przemysłowe w wyniku awaryjnego uwolnienia substancji niebezpiecznych.
Literatura
1.
Atlas podziału hydrograficznego Polski. Praca zespołowa pod kierunkiem H. Czarneckiej. Seria Atlasy IMGW,
Warszawa, 2005
2.
Biuro Pełnomocnika Rządu ds. „Programu dla Odry 2006” (http://www.programodra.pl)
3.
Bobiński E., Żelaziński J., Ocena przyczyn lipcowej powodzi wnioski do programu ochrony przeciwpowodziowej w
przyszłości. Ekspertyza opracowana dla Sejmowej Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa
(http://www.odra.pl/pl/dokumenty/962585850.shtml)
4.
Burnod-Requia K. Rapid Environmental Assessment of the Tisza River Basin, UNEP 2004
5.
Checklists for the analysis and assessment of the state of facilities treating substances and preparations
hazardous to water Federal Environmental Agency draft 2005
6.
Checklists for the investigation and assessment of industrial plant with substances and preparations which are
hazardous to water, Meeting of the "Joint ad hoc Expert Group on Water and Industrial Accidents", 2001
http://www.umweltbundesamt.de/anlagen/jeg/methodology.html)
7.
Classification of Substances and Mixtures into Water Hazard Classes according to the Administrative Regulation
on the Classification of Substances Hazardous to Waters - Guidelines for self-classification
(http://www.umweltbundesamt.de/wgs-e/archiv/einstuf.pdf)
8.
Dorzecze Odry. Powódź 1997. Międzynarodowa Komisja Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem. Wrocław 1999
9.
Fal B. Powódź tysiąclecia? Wiedza i Życie. Nr 10/1997
10. General Administrative Regulation under the Federal Water Act on the Classification of Substances Hazardous to
Water in Water Hazard Classes (Verwaltungsvorschrift wassergefährdende Stoffe - VwVwS) on 17 May 1999
(http://www.umweltbundesamt.de/wgs-e/wgs-down.htm#vwvws)
11. INFOGEOSKARB. Informacja geologiczna złoża kopalin (http://baza.pgi.gov.pl/igs)
12. Internationale Flussgebietseinheit Rhein Merkmale, Überprüfung der Umweltauswirkungen menschlicher
Tätigkeiten und wirtschaftliche Analyse der Wassernutzung 2005
(http://www.iksr.org/fileadmin/user_upload/Dokumente/Rheinkarten/cc_02-05d_rev._18.03.05_online.pdf )
13. Inventory of Potential Accidental Risk Spots in the Danube River Basin, International Commission for the
Protection of the Danube River 2001 (http://www.umweltbundesamt.de/anlagen/jeg/ars.html)
14. Jankowski W., Czy można pogodzić ochronę przyrody z ochroną przeciwpowodziową?
http://www.odra.pl/pl/dokumenty/962584435.shtml
15. Jobson H. E. Prediction of Traveltime and Longitudinal Dispersion in Rivers and Streams, U.S. Geological Survey,
Water-Resources Investigations Report 96-4013
16. Kołodziejczyk U. i in., Operat Przeciwpowodziowy Województwa Lubuskiego. Pracownia Badawczo-Projektowa
"Geolog", Zielona Góra 2002
17. Lewicki Z., Tonder J., Uchman A. Analiza ryzyka poważnych awarii w województwie lubuskim, jako element
dokumentacji z zakresu planowania przestrzennego, Projekt RIVER SHIELD, Zielona Góra 2007
18. Materiały i informacje z Wydziału Bezpieczeństwa i Zarządzani Kryzysowego UW w Gorzowie Wielkopolskim
(maszynopisy)
19. Materiały i informacje z GIOS w Gdańsku (maszynopisy)
71
20. Materiały i informacje z KWPSP w Gorzowie Wielkopolskim (maszynopisy)
21. Materiały i informacje z WIOŚ w Zielonej Górze (maszynopisy)
22. Międzynarodowa Komisja Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem (http://www.mkoo.pl)
23. Ochrona środowiska 2008, GUS Warszawa 2008
24. Projekt Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych (maszynopis opracowany w IOŚ w 2008 r. na
zlecenie Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej)
25. Program działań przeciwpowodziowych w dorzeczu Odry. Międzynarodowa Komisja Ochrony Odry przed
Zanieczyszczeniem. Wrocław 2004
26. Program szybkiego działania dla ochrony rzeki Odry przed zanieczyszczeniem 1997–1999. Międzynarodowa
Komisja Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem. Wrocław 1999
27. Raport o bezpieczeństwie dla Przedsiębiorstwa Eksploatacji Rurociągów Naftowych „Przyjaźń” Spółka Akcyjna w
Płocku w części znajdującej się na terenie województwa lubuskiego. P.U. „OIKOS” Sp. z o.o. Gdańsk 2003
28. Rocznik statystyczny województwa lubuskiego, Zielona Góra, 2008
29. RZGW. Ośrodek Koordynacyjno Informacyjny Ochrony Przeciwpowodziowej w Poznaniu. Mapy zagrożeń
powodziowych (http://oki.rzgw.poznan.pl/mapy/index.php)
30. Stan środowiska w województwie lubuskim w 2007 roku (http://zgora.pios.gov.pl)
31. Stan środowiska w województwie lubuskim w latach 1997–1998 (http://zgora.pios.gov.pl)
32. Studium na temat retencji wód powierzchniowych na obszarze Polski w aspekcie występowania suszy
hydrologicznej. Ocena możliwości zwiększenia dyspozycyjnych zasobów wód powierzchniowych w oparciu o duże
zbiorniki wodne (pod kierunkiem P. Kowalczaka) IMGW Poznań 2005
33. Studium zagospodarowania przestrzennego pasma Odry. Synteza
34. Węgiel Brunatny. Kwartalny Biuletyn Informacyjny 2007 Nr 3/60
72
5.
ANALIZA AWARYJNYCH UWOLNIEŃ SUBSTANCJI NIEBEZPIECZNYCH DLA
ŚRODOWISKA WODNEGO NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO
5.1.
Analiza awarii historycznych w województwie lubuskim
Awarie z udziałem substancji niebezpiecznych charakteryzują się specyficznymi cechami, do których
zalicza się:
q niepewność i nieprzewidywalność wystąpienia zdarzeń,
q rozmaitość ich przyczyn,
q różnorodność ich bezpośrednich i pośrednich skutków,
q indywidualny, niepowtarzalny przebieg zdarzenia.
Na terenie województwa lubuskiego nie ma dużych instalacji, które mogłyby oddziaływać na
sąsiadujące obszary lub powodować transgraniczne zagrożenia w znacznych rozmiarach, ale
funkcjonuje kilkanaście obiektów, których potencjalne zagrożenie dla bezpośrednio otaczających
obszarów można określić jako poważne. Zarówno drogi jak i szlaki kolejowe, którymi są transportowane
materiały niebezpieczne przebiegają przez tereny zamieszkane przez ludność oraz cenne ze względu
na ich walory kulturowo-przyrodnicze. Potencjalne zagrożenia dla środowiska wodnego stwarza
rurociąg, którego przebieg zaznaczono na mapie 7.
W latach 1999–2008 na terenie województwa lubuskiego zarejestrowano 52 zdarzenia o charakterze
awarii przemysłowych lub innego rodzaju zdarzeń z udziałem substancji niebezpiecznych, których skutki
niosą większe lub mniejsze zagrożenie dla życia i mienia ludzi, a także dla środowiska (tab. 5.1). Krótkie
opisy wybranych zdarzeń awaryjnych zamieszczono w zał. 8 Wszystkie zdarzenia awaryjne są
ewidencjonowane w bazie awarii w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Zielonej Górze.
Sprawozdanie z przebiegu każdej awarii jest przesyłane do centralnego rejestru [21] znajdującego się w
Departamencie Przeciwdziałania Poważnym Awariom GIOŚ w Gdańsku, który prowadzi:
q rejestr zdarzeń o znamionach poważnej awarii (rejestr aktualizowany co 3 miesiące na podstawie
zgłoszeń Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska),
q bazę danych "Ekoawarie" (baza służąca do otrzymywania danych statystycznych, przeznaczonych
do opracowywania półrocznych i rocznych informacji o występowaniu poważnych awarii)bazę
danych "MARS" (baza obejmuje poważne awarie przemysłowe w rozumieniu przepisów Dyrektywy
Seveso II10).
Tabela 5.1. Zdarzenia mające charakter poważnych
w województwie lubuskim w latach 1999–2008
Rok
Zdarzenia
awaryjne
awarii,
które
miały
miejsce
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
7
7
16
8
3
4
3
3
0
1
Źródło: [1]
Awarie w podziale na kategorie sprawców ich powstania przedstawiono na rys. 5.1. Jak wynika z
danych WIOŚ ok. 60% zaistniałych awarii wystąpiło w transporcie, co jest uwarunkowane m.in.
położeniem województwa na międzynarodowych szlakach tranzytowych i przewozem bardzo dużej ilość
materiałów niebezpiecznych, stwarzających ryzyko wystąpienia nadzwyczajnych zagrożeń.
73
21%
36%
1
2
3
4
5
19%
8%
16%
Źródło: [21]
Rys. 5.1. Awarie w województwie lubuskim w latach 1999–2008:
1w transporcie drogowym,
2w transporcie kolejowym,
3w żegludze śródlądowej,
4w zakładach przemysłowych,
5inne
Największe zagrożenia determinuje transport drogowy. Do zdarzeń drogowych dochodzi najczęściej
wczesnym świtem i w godzinach porannych. W większości przypadków były to awarie autocystern
z paliwami płynnymi, w wyniku których następowało zanieczyszczenie gruntu i potencjalne zagrożenie
dla wód gruntowych.
Transport kolejowy może stanowić poważne źródło potencjalnego zagrożenia. Do zdarzeń na kolei
najczęściej dochodzi na terenach węzłów kolejowych. Generalnie są to drobne awarie, głównie
zaworów i uszczelek cystern, które są natychmiast likwidowane. Ich przyczynami, oprócz złej jakości
cystern, są błędy człowieka (przy przetaczaniu składów) lub kradzieże produktów ropopochodnych z
cystern. Zazwyczaj zdarzenia te nie skutkują z większym oddziaływaniem na środowisko.
Awarie powstałe podczas transportu wodnego wynikają głównie z nieodpowiedzialności kierujących
barkami. Skutki wycieku, głównie oleju napędowego z barki, oddziałują na rzekę w szerokim zakresie. Z
reguły są to zdarzenia, w których trudno ustalić sprawcę. Prawdopodobnie były to uwolnienia z barek
pływających po rzece lub w przeszłości z przeładowywania paliwa na jej nabrzeżach. W sumie 4 takie
zdarzenia miały miejsce na Odrze i Warcie.
W funkcjonujących na obszarze województwa lubuskiego zakładach przemysłowych powstało 10
zdarzeń, w tym m.in. 4 w postaci pożarów instalacji przemysłowych (w tym trzy razy w zakładach
zaliczonych do kategorii dużego ryzyka), 5 awaryjnych uwolnień substancji niebezpiecznych do
kanalizacji, spowodowanych z reguły błędami ludzi. Pożar może być przyczyną awaryjnego uwolnienia
substancji niebezpiecznych znajdujących się w zakładach, zwłaszcza gdy występuje w pobliżu instalacji
lub zbiorników magazynowych substancji niebezpiecznych.
74
Większość awarii wystąpiła podczas przeładunku substancji ropopochodnych (olej opałowy,
cyklopentan). W jednym przypadku doszło do wycieku lateksu. Skutki tych awarii były wielorakie: w
trzech przypadkach nastąpiło zanieczyszczenie kanalizacji przemysłowej, w dwóch dodatkowo
zanieczyszczenie wód powierzchniowych, a w jednym – zanieczyszczenie gruntu.
Poważne zanieczyszczenie rzek w województwie lubuskim udało się powstrzymać za pomocą zapór
sorbcyjnych ustawianych przez jednostki Państwowej Straży Pożarnej, a zanieczyszczony grunt i osady
poddano utylizacji w następstwie działań kontrolnych WIOŚ. W przypadku wystąpienia awarii
szczególnie niebezpieczne są uwolnienia zanieczyszczeń do środowiska gruntowo-wodnego w rejonie
zbiorników wód podziemnych (mapa 6). Są to zbiorniki wód o znaczeniu użytkowym i wszelkie
niekorzystne zjawiska w strefach zasilania tych zbiorników wpływają na obniżenie jakości tych wód.
Najdłuższą historię mają uwolnienia ropopochodnych do rzeki Solanki (2005 r.) i do kanału portowego
Odry (2008 r.) z terenu Bazy Paliw ORLEN, zlokalizowanej na mocno zanieczyszczonym gruncie [16].
Zgodnie z projektem i rozpoznaniem hydro i geochemicznym podjęto środki zaradcze, tj. sczerpywanie
produktów ropopochodnych z terenu bazy przez specjalnie zainstalowane piezometry. Rekultywację
terenu zakończono ponad dwa lata temu. Niestety w ubiegłym roku pojawił się kolejne wycieki
produktów ropopochodnych w wodach nabrzeżnych portu w Nowej Soli. Interweniowała PSP
rozstawiając zapory i neutralizując wypływające produkty ropopochodne (fot. Z.8). WIOŚ wydał decyzję
o konieczności bezzwłocznego i trwałego zabezpieczenia wód powierzchniowych kanału portowego
przed spływem zanieczyszczeń wypłukiwanych z nabrzeża ORLEN-u oraz podjęcia przez koncern prac
rekultywacyjnych gruntu zanieczyszczonego produktami ropopochodnymi z terenu bazy. Po wykonaniu
projektu szczelnej grodzi izolującej teren nadbrzeżny od wód powierzchniowych rozpoczęto jego
realizację w lutym 2009 r. Dodatkowo powstanie druga bariera hydrodynamiczna umożliwiająca zmianę
kierunku przepływu wód. Jednocześnie prowadzone są dalsze prace rekultywacyjne wód podziemnych i
gruntu na terenie bazy. Po ich zakończeniu władze miasta planują przystąpić do oczyszczenia wód
kanału portowego, uruchamiając małą biologiczną oczyszczalnię.
W województwie lubuskim nie wystąpiły zdarzenia o charakterze poważnych awarii w transporcie
rurociągowym ropy naftowej i produktów ropopochodnych.
Do innych przyczyn zdarzeń o charakterze poważnych awarii można zaliczyć zdarzenia niezwiązane ani
z transportem, ani z magazynowaniem substancji niebezpiecznych. Zdarzenia te powstają w wyniku
klęsk żywiołowych np. powodzi (zalania stacji paliw, składowisk, oczyszczalni ścieków), zakwitów wody,
niewyjaśnionych przypadków zanieczyszczenia jezior, rzek i kanałów. Są to zdarzenia losowe
niezwiązane z procesami przemysłowymi. Takich zdarzeń w przeciągu omawianego okresu było osiem.
Nie skutkowały one z reguły istotnym oddziaływaniem na środowisko, choć w przypadku np. zalania
składowiska, czy masowego śnięcia ryb szkody mogą być znaczne.
Analizując skutki wszystkich awarii z lat 1999–2008 [21] należy podkreślić nie tylko znaczną kubaturę
zanieczyszczonego w wyniku rozlewów gruntu (szacowaną na ponad ok. 2500 m3), kilometrowe odcinki
zanieczyszczonych wód, emisje awaryjne zanieczyszczeń do powietrza, ale również niezwykle wysokie
koszty każdej akcji ratowniczej, która zarówno od służb ratowniczych, jak i od współpracujących z nimi
instytucjami wymagała zaangażowania znacznych sił i środków. Należy podkreślić, że historyczne
zdarzenia w województwie lubuskim miały lokalny charakter i nie spowodowały znaczących
zanieczyszczeń środowiska. Wymagały jednak interwencji specjalistycznych jednostek Państwowej
Straży Pożarnej. WIOŚ w Zielonej Górze brał udział w likwidacji skutków zaistniałych zdarzeń
dokonując poboru prób i oceny stanu środowiska oraz prowadząc nadzór nad usuwaniem ich skutków.
75
5.2.
Ocena skażeń wód powierzchniowych w województwie lubuskim w wyniku
hipotetycznych awaryjnych uwolnień substancji chemicznych
Awaryjne uwolnienia substancji chemicznych do wód powierzchniowych stanowią jeden z istotnych
rodzajów nadzwyczajnych zagrożeń środowiska. Nie są to najczęściej zagrożenia natychmiastowe dla
życia tak, jak w przypadku uwolnień do powietrza, lecz wywołują długoterminowe oddziaływanie na florę
i faunę wodną, a tym samym wskutek tzw. bioakumulacji, zagrożenie dla zdrowia i życia ludzkiego.
Rodzaje zagrożeń związane są z właściwościami uwalnianych substancji, natomiast skala skutków tych
zagrożeń zależy od ilości i rodzaju uwalnianych substancji oraz od stopnia podatności systemu
wodnego na degradację.
Skutki uwolnień substancji chemicznych w środowisku określone są przez wiele różnych parametrów.
Ogólnie biorąc związane są z właściwościami substancji (toksyczność w wodzie, trwałość,
bioakumulacja, rozpuszczalność w wodzie, itp.), losem substancji w środowisku wodnym (odparowanie,
osadzanie się, rozpuszczanie, rozpad, itp.), warunkami fizycznymi środowiska wodnego (prędkość
przepływu, wymiary koryta, fizykochemiczne właściwości wody, uprzednie zanieczyszczenia, itp.) oraz z
populacjami organizmów wodnych i ich wrażliwością.
Z punktu widzenia ochrony środowiska najpoważniejsze skutki mają duże wycieki do gruntu i wód
trudno biodegradowalnych produktów petrochemicznych (typu olej opałowy i olej napędowy). Drogi
rozprzestrzeniania się uwolnionych w wyniku awarii substancji bywają różne. Przy przenikaniu
awaryjnych zanieczyszczeń przez glebę, nie ma bezpośredniego zagrożenia dla ludzi, ze względu na
niewielki kontakt, ale możliwe jest zagrożenie ekologiczne. Rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń
przez wodę nie stanowi również bezpośredniego zagrożenia zdrowia ludzi, przy zróżnicowanym
zagrożeniu dla organizmów wodnych. Przed wykorzystaniem zanieczyszczonych wód
powierzchniowych i/lub gruntowych do spożycia konieczne jest ich uzdatnienie i kontrola (monitoring)
stężenia chemikaliów występujących w wodzie. Objawy zatrucia następują powoli i mogą wywoływać
odległe w czasie skutki biologiczne.
Skutki ekologiczne dla systemów wodnych, podobnie jak w przypadku skutków zdrowotnych
powstających w wyniku uwolnień substancji toksycznych do powietrza, zależą nie tylko od stężenia, ale
również od czasu narażenia. Ponadto ogromna różnorodność wielu receptorów występujących w
wodach powierzchniowych i ich wzajemne oddziaływanie wyklucza w chwili obecnej pełną analizę
ryzyka środowiskowego dla systemów wodnych.
Niezwykle złożona charakterystyka hydrologiczna i hydrometryczna wód powierzchniowych jak również
wzajemna ich interakcja z danym związkiem chemicznym sprawia, że modelowanie rozprzestrzeniania
się substancji chemicznych stanowi bardzo poważny problem naukowy. W przypadku uwolnienia
substancji chemicznej zawsze ważne są trzy problemy:
q przewidywanie czasu transportu początkowej krawędzi rozlanej plamy zanieczyszczenia (obłoku) i
czasu jej przepływu przez szczególnie ważne punkty, np. punkty poboru wody na rzekach lub
określone obszary nadbrzeży (np. rekreacyjne),
q zidentyfikowanie obszarów brzegowych, gdzie jest prawdopodobna akumulacja tych związków,
q ocena czasu przebywania określonego stężenia substancji w wodzie w strefach intensywnego
wykorzystania danego zbiornika wodnego.
Do oceny stref zagrożeń w rzekach i jeziorach województwa lubuskiego, powstających wskutek
awaryjnych uwolnień substancji chemicznych rozpuszczalnych w wodzie w oparciu o szacunkowe dane
przyjęte dla kilku konkretnych, hipotetycznych przypadków wykorzystano metodykę opisaną w
76
dodatku A. Wykorzystano także proste w użyciu nomogramy, które można stosować w sytuacjach
kryzysowych, bez użycia komputerów, oraz programy komputerowe (udostępnione na CD stanowiącym
dodatek B do raportu, a ich dokumentację zamieszczono w rozdziałach 2.3 i 3.3 w dodatku A).
Program NOMOToT został opracowany w IOŚ w ramach projektu CIVILARCH, na podstawie
dostępnych głównie amerykańskich i kanadyjskich wyników badań i publikacji. Program NOMOToT
implementuje metodę nomogramów i metodę czasu przepływu, opisaną odpowiednio w rozdziale 2.1 i
2.2 dodatku A. Program ten umożliwia obliczenie stężenia skażeń w wodzie i czasy przepływu obłoku
uwolnionej awaryjnie substancji do wód powierzchniowych. Program NOMOToT wykorzystano do
przeprowadzania obliczeń mających na celu określenie stopnia skażenia wód powierzchniowych w
danej odległości od hipotetycznego miejsca uwolnienia substancji rozpuszczalnej (lub procentowy udział
substancji słabo rozpuszczalnej) z wykorzystaniem tzw. „metody nomogramów” lub „metody czasu
przepływu” (patrz rozdział 5.2.1 i 5.2.2). Metoda czasu przepływu (w terminologii anglosaskiej Time of
Travel) jest metodą analityczną, gdzie parametry i współczynniki korelacji zostały opracowane w oparciu
o bogaty materiał doświadczalny z pomiarów i oszacowań wykonanych dla różnych rodzajów rzek i
obszarów w USA.
Program Dyspersja Wodna zastał udostępniony – na potrzeby projektu CIVILARCH – przez Centrum
Doskonałości Zarządzanie Zagrożeniami dla Zdrowia i Środowiska (MANHAZ), zlokalizowane w
Instytucie Energii Atomowej POLATOM w Świerku. Przy jego opracowaniu wykorzystano modele
analityczne służące do symulowania transportu skażeń w różnych środowiskach wodnych [2]. Modele te
są przybliżonymi rozwiązania równań różniczkowych opisujących transport skażeń w wodach
powierzchniowych. Zgodnie z tematyką projektu CIVILARCH w rozdziale 3 dodatku A zamieszczono
jedynie opisy modeli odnoszących się do rzek. Program Dyspersja Wodna może być także stosowany w
odniesieniu do innych typów wód powierzchniowych.
Ponadto w rozdziale 4 dodatku A przybliżono jednowymiarowy model przepływu zanieczyszczeń w
rzekach, wykorzystujący zasadę zachowania masy wzdłuż kierunku przepływu rzeki.
Ze względu na uwarunkowania czasowe realizacji projektu CIVILARCH i dostęp do ograniczonych
danych w niniejszym rozdziale przeprowadzono analizę skutków awaryjnych uwolnień substancji
niebezpiecznych do wód powierzchniowych w województwie lubuskim w oparciu jedynie o wyżej
wspomniane wyżej programy i wybrane scenariusze awarii.
Analizą objęto również katastrofy transportowe, ponieważ przewóz i dystrybucja niebezpiecznych
materiałów, w tym substancji chemicznych, bezpośrednio wiąże się z możliwością wystąpienia
wypadków, determinujących pożary, wybuchy lub skażenia środowiska, w szczególności środowiska
wodnego. Na ryzyko awarii transportowej są szczególnie wrażliwe przewozy materiałów klasy 2
RID/ADR, to jest gazów sprężonych lub skroplonych pod ciśnieniem. Wycieki gazów lub wrzących pod
normalnym ciśnieniem płynów nie stanową zazwyczaj istotnego zagrożenia dla stanu środowiska,
zagrażają natomiast zdrowiu i życiu pracowników oraz osób postronnych ze względu na szybkie
tworzenie stref zagrożenia wybuchowego.
Do czynników mających decydujący wpływ na prawdopodobieństwo wystąpienia oraz rozmiar katastrof
transportowych zalicza się:
q natężenie transportu substancji niebezpiecznych,
q stan techniczny środków transportu i tras komunikacyjnych,
q niedostateczna ilość wydzielonych i oznakowanych tras do przewozów materiałów niebezpiecznych,
77
q
q
nieprzestrzeganie przepisów umów międzynarodowych dotyczących przewozu drogowego
i kolejowego towarów niebezpiecznych (ADR i RID),
niedostateczny monitoring transportu materiałów niebezpiecznych.
Udostępnione w ramach projektu CIVILARCH programy, implementujące uproszczone metody
analityczne oszacowań stężeń skażeń w środowisku wodnym, mogą być stosowane przez wszystkich
zainteresowanych ochroną wód i zarządzaniem w sytuacjach kryzysowych spowodowanych awaryjnym
zanieczyszczeniem wód, a także planujących i podejmujących działania zapobiegawcze i ratownicze
na wypadek awarii. Niestety dane hydrologiczne i hydrometryczne są praktycznie dostępne jedynie dla
małych odcinków niektórych rzek w województwie lubuskim (zał. 9). Programy te nie są dostosowane
do analiz uwolnień substancji pławnych, w tym rozlewisk olejowych.
5.2.1. Potencjalne awaryjne uwolnienia substancji niebezpiecznych ze źródeł przemysłowych
W niniejszym rozdziale dokonano analizy hipotetycznych uwolnień:
A. amoniaku (nr CAS 7664-41-7) do jeziora, przy pomocy metody nomogramów,
B. amoniaku do rzeki, przy pomocy programu Dyspersja Wodna,
C. 37% formaldehydu (nr CAS 50-00-0) do rzeki, przy pomocy metody czasu przepływu.
Ad. A. Ocenę skutków uwolnienia amoniaku z Zakładów ELDRÓB w Świebodzinie do j. Lubienieckiego
(tab. 5.2) w odległości 100 m od miejsca zanieczyszczenia jeziora przeprowadzono przy założeniu
uwolnienia różnych mas substancji (tab. 5.3).
Tabela 5.2. Parametry j. Lubienieckiego, leżącego na wschód od Świebodzina (mapa 6)
Parametr
Jednostka
Wartość
Powierzchnia
ha
79,4
Długość
km
3
Szerokość
km
0,2
Maksymalna głębokość
m
5,9
Średnia głębokość
m
2,4
W przypadku wód stojących wyznacza się strefę zagrożenia charakteryzującą się jedynie stężeniem
zanieczyszczenia wyrażonym jako funkcja masy uwolnienia niezależna od czasu. Dzięki programowi
NOMOToT możliwe jest obliczenie stężenia uwolnionego amoniaku w wyliczonej objętości wody w
jeziorze (ok. 75,4 tys. m3), w odległości 100 m od miejsca zanieczyszczenia.
W obliczeniach uwzględniono wyniki badań, przeprowadzonych w USA nad losem uwolnień do wody
płynnego amoniaku, z których wynika, że jedynie 50–60 % uwolnionego amoniaku rozpuszcza się w
wodzie [20]. Na skutek tego egzotermicznego procesu emitowane ciepło umożliwia odparowanie
pozostałego amoniaku, dlatego w analizach zaleca się uwzględnić fakt, że ok. 40% uwolnionej do wody
cieczy kriogenicznej odparuje. Ponadto w obliczeniach uwzględniono gęstość wody wynoszącą 998
kg/m3 w temperaturze 220C [1]. Otrzymane wyniki zestawiono w tab. 5.3.
Naturalne stężenia amoniaku w wodach podziemnych i powierzchniowych zazwyczaj nie przekraczają
0,2 mg/dm3. Amoniak jest klasyfikowany jako substancja niebezpieczna 30. Efekty toksyczne działania
30
rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji,
oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz
zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (OJ L 353 31/12/2008)
78
amoniaku obserwuje się dopiero przy spożyciu przekraczającym 200 mg amoniaku/kg masy ciała [10].
Amoniak w wodzie do picia nie ma bezpośredniego znaczenia dla zdrowia i dlatego nie zaproponowano
zalecanej dopuszczalnej wartości opartej na przesłankach zdrowotnych. Zgodnie z obowiązującymi
krajowymi przepisami8 określającymi parametry fizykochemiczne wody przeznaczonej do spożycia
dopuszczalne stężenie amoniaku wynosi 0,5 mg/dm3. Jedynie przy uwolnieniu w wyniku awarii
przemysłowej 12 kg amoniaku do wód j. Lubienieckiego w założonej odległości jego stężenie nie będzie
przekraczało wartości stężenia uznawanego za tłowe.
Tabela 5.3. Wyniki obliczeń średniego stężenia amoniaku w wodzie z pomocą programu NOMOToT
L.p. Masa uwolnionego amoniaku Masa amoniaku rozpuszczonego
Stężenie amoniaku
[Mg]
w wodzie [Mg]
[ppm]
1
25
15
199,3
2
10
6
79,7
3
3
1,8
23,9
4
0,8
0,48
6,4
5
0,012
0,0072
0,1
W pozostałych analizowanych scenariuszach hipotetycznych awarii stężenia amoniaku będą
oddziaływać toksycznie na organizmy wodne, ponieważ na podstawie przeprowadzonych badań
dowiedziono [6], że stężenie śmiertelne dla ryb kształtuje się na poziomie 5 mg/l (dla pstrąga tęczowego
Salmo Gairdneri) i 2 mg/l (dla uklejki Alburnus alburnus), a toksyczność ostra wynosi:
q 0,16–1,1 mg NH4/l (LC50/96 h) dla ryb (tj. pstrąga tęczowego Oncorhynchus mykiss),
q 4,94 mg/l (EC50/48 h) dla skorupiaków (tj. rozwielitki Daphnia Magna),
W przypadkach, gdy stężenie amoniaku przekracza 4mg/l, wody jeziora należy zaliczyć do wód
pozaklasowych i uznać, że w jeziorze, przy analizowanych scenariuszach awarii przemysłowych (nr 1-4
w tab.5.3), nastąpiła poważna katastrofa ekologiczna.
Ad. B. Analizę skutków uwolnienia 10 Mg amoniaku z Zakładu ENERGOSTIL w Gorzowie
Wielkopolskim do Warty (mapa 6) przeprowadzono dla 2 stanów wód:
q średnich, z przepływem 169 m3/s (rys. 5.2),
q wysokich, powyżej stanu alarmowego31 (420 cm), z przepływem 439 m3/s (rys. 5.3).
Niezbędne dane hydrologiczne wymagane, jako dane wejściowe, do programu Dyspersja Wodna,
zestawiono w tab. 1 zał. 9. W obliczeniach przyjęto, że ok. 60% uwolnionej substancji rozpuści się w
wodzie, a reszta odparuje [20].
Uzyskane wyniki stężeń w założonych odległościach zestawiono na rys. 5.2 (dla stanów średnich) i na
rys. 5.3 (dla stanów wysokich). W półgodziny po awarii najwyższych stężeń amoniaku należy się
spodziewać w odległości 1 kilometra od miejsca uwolnienia. Wraz z upływem czasu stężenia amoniaku
w rzece będą obniżać się, np. w odległości 1km od miejsca uwolnienia amoniaku jego stężenie obniży
się z 5,25 kg/m3 (po ½ godz. po uwolnieniu) do 0,08 kg/m 3 (po 1 godz. po uwolnieniu) w pierwszej
analizowanej opcji, przy średnich stanach wód Warty.
31
stany wód Warty są dostępne na portalu http://oki.rzgw.poznan.pl/sytuacja/ lub http://www.pogodynka.pl/hydrobiuletyn.php
79
A
B
Rys. 5.2. Wyliczone stężenia amoniaku w Warcie przy założonych warunkach hydrologicznych
(średni stan wód) w odległości 50, 300 i 1000 m od miejsca uwolnienia w zależności
od czasu, jaki upłynął od momentu awaryjnego zanieczyszczenia jej wód (A – ½ godz.
i B 1 godz.)
Z porównania prognozowanych stężeń amoniaku w wodach Warty (rys. 5.2 A i B oraz rys. 5.3 B, C i D)
wynika, że duży wpływ na ich kształtowanie mają warunki hydrologiczne w zlewni, w tym prędkości
przepływu wód. Dla drugiej analizowanej opcji, przy wysokich stanach wód, w odległości 1km od
miejsca uwolnienia amoniaku jego stężenie obniży się z 6,0 kg/m3 (po 15 min. po uwolnieniu) do ok.
0,02 kg/m3 (po 1 godz. po uwolnieniu). Wartości stężeń amoniaku zmieniają się w funkcji czasu i
odległości, co ilustruje rys. 5.3.
80
A
C
B
D
Rys. 5.3. Wyliczone stężenia amoniaku w Warcie przy założonych warunkach hydrologicznych (stan wód wyższy od alarmowego) w odległości 50, 300 i 1000 m od
miejsca uwolnienia w zależności od czasu, jaki upłynął od momentu awaryjnego zanieczyszczenia jej wód (A – 60 s., B – 15 min., C – 30 min. i D – 1 godz.)
81
E
G
F
H
cd. Rys. 5.3. Wyliczone stężenia amoniaku w Warcie przy założonych warunkach hydrologicznych i w różnych odległościach od miejsca uwolnienia w
zależności od czasu, jaki upłynął od momentu awaryjnego zanieczyszczenia jej wód (E – 1 godz., F – 5 godz., C i D – 10 godz.)
82
W wyniku analizowanej awarii przemysłowej, przy wysokich stanach wód Warty, zagrożone będzie
środowisko, objęte ochroną w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, w tym Park
Narodowy Ujście Warty (mapa 4). Skutki awarii będą stanowić ryzyko dla organizmów wodnych na
obszarze chronionym, np. w odległości 12,9 km miejsca uwolnienia (na granicy Natura 2000) stężenie
amoniaku wyniesie 0,157 kg/m3 (rys. 5.3 F) i będzie znacznie przewyższać stężenia śmiertelne dla ryb
podane na końcu punktu A powyżej. Dopiero po 6 godzinach od awarii stężenie amoniaku obniży się
poniżej stężeń śmiertelnych, tj. do wartości 0,0007 kg/m3. W konsekwencji takiej awarii zakłócona
zostanie równowaga ekologiczna na obszarach cennych przyrodniczo.
Warunki hydrogeologiczne w badanej zlewni nie stanowią zabezpieczenia dla wód podziemnych przed
negatywnymi skutkami awarii, a w szczególności zagrożone są wody GZWP nr 137 (mapa 5 i tab. 2. 2),
wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę do picia. Występowanie amoniaku zależy od
odczynu wody: przy wysokich odczynach wody amoniak występuje jako gaz, który bardzo łatwo ulatnia
się podczas procesu napowietrzania, zaś przy niskich występuje w postaci rozpuszczonej (jako jon
amonowy), który można jedynie usunąć (utlenić) w procesach biologicznych. Niska zawartość amoniaku
w wodzie do spożycia jest ważna przede wszystkim ze względu na aspekty zdrowotne. Zgodnie z
krajowymi przepisami8, zawartość amoniaku w wodzie podawanej do sieci wodociągowej nie powinna
być większa niż 0,5 mgNH4+/l. Negatywnym skutkiem zwiększonej ilości amoniaku w wodzie na wyjściu
ze stacji uzdatniania jest rozwój szkodliwych bakterii beztlenowych i wtórne zanieczyszczenie wody, w
wyniku zużycia tlenu przez amoniak.
Uwolnienie amoniaku do wód powierzchniowych i jego natychmiastowe odparowanie stanowi
dodatkowe zagrożenia dla ludności Gorzowa Wielkopolskiego (ponad 125 tys. mieszkańców) [23] i
okolic, ze względu na lokalizację zakładów z instalacją amoniaku w obrębie miasta. Amoniak jest
drażniąco-żrącą trucizną, powodującą m.in. podrażnienie górnych i dolnych dróg oddechowych, kaszel,
łzawienie i śmierć w zależności od stężenia i ekspozycji. Najwyższe dopuszczalne stężenie32 amoniaku
wynosi 20 mg/m3 powietrza. Amoniak jest magazynowany jako gaz skroplony pod ciśnieniem. W
wyniku uszkodzenia zbiornika (np. podczas ataku terrorystycznego), następuje wyciek cieczy, która ze
względu na niską temperaturę wrzenia szybko przechodzi w stan lotny, tworząc bardzo zimną chmurę o
gęstości większej od powietrza rozprzestrzeniającą się przy powierzchni ziemi lub wody. Następnie, po
zmieszaniu się z większą ilością powietrza i ogrzaniu, chmura ta zamienia się w chmurę gazu lżejszego
od powietrza. Obłok chmury amoniaku, rozprzestrzenia się w zależności od warunków
meteorologicznych i jest szczególnie niebezpieczny w miejscu, w którym się pojawi. Nagłe, awaryjne
uwolnienie znacznych ilości substancji trujących może być potencjalną przyczyną śmierci ludzi oraz
groźby obrażeń i strat na znacznym obszarze. Teoretycznie śmiertelne stężenie, przy pewnych
warunkach pogodowych, może utrzymywać się w odległości kliku kilometrów od miejsca uwolnienia.
Należy podkreślić, że w analizowanych scenariuszach awarii nie uwzględniono najgorszego
scenariusza, w wyniku którego mogłoby nastąpić uwolnienie do wód powierzchniowych maksymalnej
ilości amoniaku (tj. 55 Mg) przy niskich stanach wód. Ryzyko związane z wystąpieniem takiej awarii
byłoby znaczenie poważniejsze dla ludzi i środowiska. Ponadto w przeprowadzonej analizie nie
rozważano zagrożeń wynikających z odparowania części uwolnionego amoniaku.
Ad. C. Ostatnia z analizowanych awarii przemysłowych dotyczy zakładu ROCKWOOL POLSKA w
Cigacicach (mapa 7), zaliczonego do zakładów dużego ryzyka, zgodnie z kryteriami Dyrektywy
Seveso II10. Substancje znajdujące się w zakładzie (tab. 4.1) stanowią potencjalnie ryzyko także dla
32
rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych
stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (DzU 2002r. nr 217, poz. 1833)
83
wód powierzchniowych (WRI = 4,4, rozdział 4.1). Analizie poddano następujące scenariusze awarii, w
wyniku których doszło do uwolnienia do wód Odry 37% roztworu formaldehydu (tj. formaliny technicznej
37%) w ilości:
q
117 Mg (najgorszy scenariusz C1),
q
50 Mg (scenariusz C2),
q
6,3 Mg (scenariusz C3)
Przedmiotem analizy będzie ocena jakości wód Odry w 3 w przekrojach poprzecznych: na wysokości
ujścia Rakówki , Krosna Odrzańskiego i ujścia Nysy Łużyckiej (tab. 5.4).
Szeroka dolina Odry (do 10 km), w środkowym biegu, poniżej Cigacic jest podmokła, miejscami
występują tam lasy lęgowe. Sieć rzeczna jest gęsta, zawiła a bieg Odry kręty z licznymi starorzeczami,
zwłaszcza na lewym brzegu. Poniżej ujścia Zimnego Potoku dolina Odry zwęża się do ok. 2 km a jej
zbocza są strome i wysokie. Dolina Odry na analizowanych odcinkach jest bardzo cenna przyrodniczo i
została objęta różnymi formami ochrony przyrody (mapa 4). W strefie objętej analizą nad Odrą leży
Krosno Odrzańskie (ok. 12 tys. mieszkańców) oraz kilkanaście wiosek i miejscowości.
Do oszacowania skali zagrożenia wód Odry, w tym na jej odcinku transgranicznym, w wyniku
awaryjnego uwolnienia formaldehydu wykorzystano programu NOMOToT w zakresie modelu czasu
przepływu. Model [5], opracowany w USA na podstawie przeprowadzonych licznych badań
empirycznych, uwzględnia procesy mieszania i dyspersji substancji uwolnionej do wód rzecznych.
Badania te były ukierunkowane na obserwację zmian stężeń substancji wprowadzonej do rzeki wraz z
jej przepływem i na wyprowadzenie zależności opisującej zmiany jej stężenia w czasie w zależności od
warunków hydrologicznych w dorzeczu, w tym obszarów spływu wynikających z ukształtowania terenu
w otoczeniu badanych odcinków rzek. Przed przystąpieniem do obliczeń przyjęto następujące
założenia:
q brak strat masy uwolnionej awaryjnie substancji rozpuszczalnej od miejsca uwolnienia do
analizowanych przekrojów,
q masę uwolnionej substancji w scenariuszu C1, C2 i C3 przeliczono na stężenie 100% formaldehydu
(43,29Mg, 18,5 Mg i 2,33 Mg),
q dane hydrologiczne wyliczono w oparciu o dostępne dane IMGW [15,18], przy stanach wód wysokich
i niskich,
q założono, że gęstość wody33 wynosi 1 kg/dm3,
q stężenie w przekroju poprzecznym jest jednorodne,
q nie uwzględniono spadku koryta Odry.
W tabeli 5.4 zestawiono dane wejściowe potrzebne do symulacji stężeń spodziewanych w trzech
przekrojach przy trzech różnych scenariuszach uwolnień i z uwzględnieniem wszystkich przyjętych
założeń zgodnie z wymaganiami modelu czasu przepływu.
Formalina techniczna o stężeniu 37%, to preparat niebezpieczny zawierający formaldehyd i metanol [8].
Charakteryzuje się właściwościami toksycznymi i żrącymi, powoduje też oparzenia oraz może
oddziaływać rakotwórczo na człowieka34. Dawka śmiertelna dla człowieka przy narażeniu drogą
pokarmową to 30–60 ml. Stężenie śmiertelne przy zatruciu inhalacyjnym wynosi powyżej 125 mg/m3.
gęstość wody - zależy od temperatury i ciśnienia - i ma wartość z przedziału 999,84-958,35 kg/m 3 odpowiednio w zakresie
temperatur 0-100 0C przy ciśnieniu 1000hPa (gęstość maksymalna 1kg/dm3 w temperaturze 3,98 0C)
34 ograniczone dowody takiego działania, tzw. kat. 3
33
84
Formaldehyd jest rozpuszczalny w wodzie, ma silne właściwości redukcyjne, jego odczyn wynosi
3-4 pH. Dopuszczalne stężenie formaldehydu w ściekach wynosi 2 mg/l.
Tabela 5.4. Dane wejściowe do przeprowadzenia obliczeń z pomocą programu NOMOToT
Wyszczególnienie
Dane wejściowe:
Odległość od miejsca uwolnienia do ujścia do Odry Rakówki xR = 5,12 km
Krosna Odrzańskiego xK = 49,2 km
Nysy Łużyckiej xN = 69,52 km
Powierzchnia spływu do wodowskazu w Cigacicach Dp = 39888 [km²]
Średnie roczne natężenie przepływu w Cigacicach
Qap = 174 [m³/s]
Natężenie przepływu w Cigacicach
Qp Max = 513 [m³/s] i Qp min = 57,4 [m³/s]
Powierzchnie spływu do miejsca uwolnienia i do
Du = 39889 [km²], DsR = 40027 [km²],
miejsc docelowych
DsK = 41195 [km²], DsN = 47406,7 [km²]
Współczynnik zachowania substancji
Rr = 1
Masa uwolnionej 37% formaliny technicznej po
Mi C1= 43,29 [Mg], Mi C2= 18,5 [Mg],
przeliczeniach
Mi C3= 2,33 [Mg]
Dane na temat ekotoksyczności formaldehydu są następujące:
Toksyczność ostra (LC50/96 h) dla ryb: pstrąg tęczowy Salmo gairdneri – 610 mg/l
danio pręgowany Brachydanio rerio – 41 mg/l
Hamowanie wzrostu kolonii bakterii:
Escherichia coli – 1 mg/l
Pseudomonas fluorescens – 2 mg/l
Graniczne stężenie toksyczne dla:
ryb – karp Leuciscus idus melanotus – 32 mg/l (LC0/48 h)
skorupiaków - Daphnia magna – 33 mg/l (LC0/24 h)
bakterii - Pseudomonas putida – 14 mg/l
glonów - Scenedesmus quadricauda – 2,5 mg/l
pierwotniaków - Entosiphon sulcatum – 22 mg/l
Stężenie śmiertelne dla:
ryb - pstrąg tęczowy Salmo gairdneri – 50 mg/l (1-3 h)
skorupiaków - Daphnia magna – 42 mg/l (EC50/24 h)
i 53 mg/l (EC100/24 h)
Stężenie szkodliwe formaldehydu dla organizmów wodnych wynosi powyżej 2 ppm [12], co odpowiada
ok. 3,3 mg formaldehydu na dm3 wody.
Obliczone przez programu NOMOToT stężenia wraz z czasem i prędkością przepływu zestawiono w
tab. 5.5. Z analizy uzyskanych rezultatów wynika proporcjonalność stężenia formaldehydu w rzece do
masy uwolnionej substancji. Zwiększenie uwolnionej substancji determinuje zwiększenie
obserwowanego stężenia, ale kształt i czas trwania krzywej odpowiedzi pozostanie bez zmian. Krzywa
ta stanowi podstawę do symulacji stężeń spodziewanych zarówno dla formaldehydu, jak i innych
awaryjnych uwolnień przy różnych natężeniach przepływu w Odrze. Natężenie przepływu to parametr,
który wpływa na zmniejszenie wielkości krzywych odpowiedzi dla tych uwolnień. Stężenia
zanieczyszczenia będą się obniżać przy zwiększaniu odległości od miejsca uwolnienia. W
analizowanych scenariuszach największe stężenie (208 mg/dm3) odnotowane zostanie w profilu
Rakówka w scenariuszu C1 przy niskich stanach wód, zaś najniższe (0,50 mg/dm3) w scenariuszu C3
w profilu Nysa Łużycka przy stanach wysokich.
85
Prędkość przepływu wody zależy od wielu czynników, w tym morfologii rzeki. Największa
prawdopodobna prędkość występująca w modelu, to prędkość, która spowoduje najwyższe stężenie.
Trudniejszym zadaniem niż prognozowanie stężeń jest prognozowanie czas przepływu uwolnień
awaryjnych istotnego dla osób odpowiedzialnych za planowanie na poziomie lokalnym. W tym
względzie ważniejszą kwestą będzie rozpoznanie prawdopodobnego minimalnego czasu przepływu niż
spodziewanego czasu przepływu stężenia szczytowego oraz czasu przypłynięcia do danego miejsca
przedniej krawędzi obłoku zanieczyszczenia, który oznacza czas pierwszego wystąpienia problemu w
skali lokalnej.
Tabela 5.5. Obliczone stężenia w analizowanych przekrojach Odry w wyniku awarii przemysłowej
przebiegającej w 3 scenariuszach
Stężenie [mg/l]
Czas
Profil
Stan
Prędkość
przy scenariuszu
przepływu
wód
przepływu
[godz.]
[m/s]
C1
C2
C3
Rakówka
wysoki
1,13
1
61,49
26,28
3,31
niski
0,36
4
208,24
88,99
11,21
Krosno
wysoki
1,13
6
12,52
5,35
0,67
Odrzańskie
niski
0,36
17
31,48
13,45
1,69
Nysa
wysoki
1,15
17
9,23
3,95
0,50
Łużycka
niski
0,37
52
22,21
9,49
1,20
Ogólnie przy niskich stanach wód Odry stężenia zanieczyszczenia będą wyższe od stężeń wyliczonych
dla stanów wysokich. Czas wystąpienia tych stężeń będzie również dłuższy, co należy interpretować, że
negatywne oddziaływanie stężeń zanieczyszczeń na ekosystem wodny będzie intensywniejsze, przy
niskich stanach wód i przy dłuższym czasie ekspozycji organizmów wodnych, powodując poważniejsze
skutki ekologiczne. Z danych zestawionych w tabeli 5.5 wynika, że we wszystkich scenariuszach
oprócz, scenariusza C3, nastąpi ponadnormatywne zanieczyszczenie wód Odry. Ponadto
zanieczyszczony zostanie transgraniczny odcinek Odry, poniżej Nysy Łużyckiej (mapa 6). Na rys. 5.4
oznaczono strefy zagrożenia w scenariuszu C3. W pozostałych scenariuszach Odra będzie zagrożona
zarówno na całym analizowanym odcinku, jak i poza nim (tj. w odcinku granicznym Niemcami).
W konsekwencji awarii przemysłowej wystąpi ryzyko zarówno dla organizmów wodnych jak i lądowych.
Dolina środkowej Odry objęta jest ochroną ze względu na szczególne walory przyrodnicze, w tym m.in.
w ramach systemu Natura 2000, jako obszar specjalnej ochrony ptaków – Dolina Środkowej Odry, na
którym występuje co najmniej 18 gatunków ptaków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej2 i 2 gatunki z
Polskiej Czerwonej Księgi (kania czarna i kania ruda), w tym m.in. remiz, derkacz i cyranka. Na
analizowanym terenie znajduje się także Krzesiński Park Krajobrazowy i Obszar Chronionego
Krajobrazu Krośnieńska Dolina Odry (mapa 4).
O skali katastrofy ekologicznej w ekosystemie wodnym Odry świadczyć może fakt, że nawet w jej
wodach w odcinku ujściowym oznaczany będzie formaldehyd (w stężeniu od 4,13 mg/dm3 do 0,11
mg/dm3 w zależności od analizowanego scenariusza). Skutki awarii przemysłowej mogą oddziaływać
ponadto na jakość wód podziemnych, w szczególności w zaliczanych do GZWP nr 149 (obszar
najwyższej ochrony), przy braku izolacji pierwszego poziomu wodonośnego poniżej Krosna
Odrzańskiego (mapa 5, tab. 2.2). Ze względu na strukturę osadniczą w analizowanym obszarze,
największe pośrednie zagrożenie ludzi będzie m.in. w Krośnie Odrzańskim, przez które Odra przepływa.
86
(Mapę opracowano na podstawie materiałów kartograficznych Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii)
Rys. 5.4. Strefy zagrożenia wzdłuż biegu Odry w wyniku hipotetycznych awarii przemysłowych
z uwolnieniem formaliny technicznej
Strefa zagrożona w scenariuszu C3 przy wysokich stanach wód
Część strefy zagrożonej w scenariuszu C1 i C2 oraz przy wysokich stanach wód (C3)
Obiekt przemysłowy
Tereny zamieszkałe
Obszary o dużych walorach przyrodniczych, w tym Natura 2000
Lasy
Sieć rzeczna
Z przeprowadzonej analizy wynika, że na kształtowanie się poziomu stężenia zanieczyszczeń w
rzekach mają wpływ następujące czynniki:
q ilość uwolnionej substancji,
q stopień jej zachowawczości (stopień utraty masy w trakcie przepływu),
q wielkość natężenia przepływu w rzece,
q dyspersja wzdłużna.
Spełnianie przez Zakład ROCHWOOL POLSKA standardów technicznych i procedur bezpieczeństwa
wraz z wdrażaniem przepisów ustawy Prawo ochrony środowiska, w szczególności zamieszczonych w
dziale „Poważne awarie” znacznie obniża poziom ryzyka. Kontrolę przestrzegania przez obiekty w
województwie lubuskim przepisów w dziedzinie środowiska sprawują właściwe jednostki PSP i WIOŚ.
5.2.2. Potencjalne awaryjne uwolnienia substancji niebezpiecznych w wyniku awarii
transportowych
Z uwagi na położenie geograficzne województwa lubuskiego, ryzyko wystąpienia katastrofy z
uwolnieniem substancji niebezpiecznej jest znaczne, ponieważ w transporcie krajowym i
międzynarodowym przewożone są duże ilości różnych substancji niebezpiecznych (patrz rozdz. 4.2.2).
Dodatkowym ryzykiem jest możliwość uwolnienia bezpośrednio do rzek przewożonych substancji (z
mostów lub tras biegnących wzdłuż rzek i w pobliżu jezior).
87
Dlatego w niniejszym rozdziale przeanalizowano skutki hipotetycznych awarii transportowych z
uwolnieniem:
1) fluorowodoru (nr CAS 7664-39-3), podczas katastrofy kolejowej,
2) kwasu solnego (nr CAS 7647-01-0), podczas wypadku drogowej.
Ad. 1. Przeanalizowano zagrożenie wód Odry w wyniku potencjalnego awaryjnego uwolnienia
fluorowodoru do Ilanki podczas katastrofy kolejowej w okolicy Rzepina. W analizowanych scenariuszach
katastrofy przyjęto, że z uszkodzonej cysterny kolejowej o pojemności 80 m3 do wód rzeki Ilanki (na jej
34,2 km) zostało uwolnione: 0,5, 8 lub 40 Mg fluorowodoru.
Ilanka jest najpiękniejszą rzeką środkowego Nadodrza, ze względu na jej walory krajobrazowe i
wędkarskie. Poniżej Rzepina płynie szybko za sprawą dużych spadków dna. Wartki nurt wymywa w
brzegach liczne wyrwy, załamuje się na powalonych drzewach i licznych wypłaceniach z kamieni i
żwiru. Rzeka meandruje przez kilka kilometrów aż do miejscowości Nowy Młyn i płynie dalej przez
tereny leśne, a następnie łąki (1,5 km) i znów przez las w pięknej, dzikiej scenerii. Liczne trzęsawiska
utrudniają dostęp do rzeki. Powyżej Rybocic zwiększa się głębokość Ilanki, szczególnie w żwirowych
głęboczkach.
Hydrologiczne dane wejściowe, zestawione w tabeli 5.6, potrzebne do obliczeń zgodnie z założeniami
metody czasu przepływu ekstrapolowano z danych pomiarowych dla wodowskazu Maczków,
umiejscowionego na 13,6 km Ilanki (tab.4 w zał. 9).
Tabela 5.6. Dane wejściowe do oceny skutków hipotetycznej katastrofy kolejowej pod Rzepinem
Wyszczególnienie
Odległość od uwolnienia do ujścia Ilanki do Odry
Dane średnie dla analizowanego odcinka:
r powierzchnia spływu
r średnie roczne natężenie przepływu
r natężenie przepływu
Współczynnik zachowania substancji
Masa uwolnionej substancji
Dane wejściowe:
x = 34,2 [km]
Da = 337,5 [km²]
Qa = 1,36 [m³/s]
Q = 3,44 [m³/s]
Rr = 1
Mi = 0,5 lub 8 lub 40 [Mg]
Fluorowodór:
q jest związkiem niebezpiecznym silnie żrącym i trującym [30],
q powodującym uszkodzenie skóry, błon śluzowych oczu i dróg oddechowych,
q mogącym determinować skutki śmiertelne u ludzi,
q jest także bardzo dobrze rozpuszczalny w wodzie,
q stanowi skrajne zagrożenie dla wód,
q działa trująco na organizmy wodne i roślinne.
Stężenie toksyczne fluorowodoru dla ryb wynosi 40–60 mg/l [7].
Wyliczone metodą czasu przepływu, przy pomocy programu NOMOToT, wartości stężenia
szczytowego fluorowodoru dla założonych uwolnień zestawiono w tab. 5.7. Wszystkie obliczenia
przeprowadzono, przy założeniu braku strat zanieczyszczenia między miejscem uwolnienia a ujściem
Ilanki do Odry. Straty mogą być spowodowane m.in. przez reakcje chemiczne, parowanie, czy
absorpcję przez dno rzeki.
88
Tabela 5.7. Wyniki obliczeń skutków hipotetycznej katastrofy kolejowej pod Rzepinem
z wykorzystaniem metody czasu przepływu
Wyniki obliczeń przy uwolnieniu fluorowodoru:
Prędkość punktu szczytowego stężenia
Największa prawdopodobna prędkość
Czas przepływu stężenia szczytowego
Prawdopodobny min. czas przepływu szczytowego stężenia
Czas przepływu przedniej krawędzi obłoku
Jednostkowe stężenie szczytowe
Czas przepływu zanieczyszczenia
Stężenie szczytowe w funkcji czasu
40 Mg
przepływu przy uwolnieniu fluorowodoru
8 Mg
o masie:
0,5 Mg
Jednostka
Vp [m/s]
Vmp [m/s]
Tp [h]
Tmp [h]
Tl [h]
Cup [s-1]
Td10 [h]
Cp [mg/l]
Cp [mg/l]
Cp [mg/l]
Wartość
0,40
0,89
23,8
10,7
21,2
91,24
6,1
1060,91
212,18
13,26
Strefy zagrożenia w wyniku katastrofy kolejowej, przedstawione na rys. 5.5, ilustrują zagrożenie wód
Ilanki i dalej Odry (w odcinku granicznym z Niemcami).
(Mapę opracowano na podstawie materiałów kartograficznych Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii)
Rys. 5.5. Strefy zagrożenia w wyniku uwolnienia do Ilanki 0,5 Mg fluorowodoru (linia fioletowa) oraz
8 i 40 Mg fluorowodoru (linia czerwona) w wyniku katastrofy kolejowej (pozostałe oznaczenia
jak na rys. 5.4)
W analizowanych scenariuszach awarii jedynie stężenie szczytowe fluorowodoru przy uwolnieniu 0,5
Mg będzie niższe od wartości stężenia śmiertelnego dla ryb w wodach śródlądowych, które wynosi
60ppm*35, dlatego w pozostałych przypadkach należy spodziewać się nadzwyczajnego zagrożenia
środowiska, czyli skażenia wód Ilanki i Odry, które stanowiłoby pośrednio zagrożenie zarówno dla
mieszkańców okolicznych miejscowości jak i turystów. Najbardziej w wyniku założonego awaryjnego
uwolnienia fluorowodoru do Ilanki byłyby zagrożone miejscowości Rzepin, Nowy Młyn, Maczków,
35
Nie wyszczególniono dla jakiego czasu ekspozycji
89
Rybocice i Świecko, a także środowisko, ponieważ przepływa ona przez obszary objęte systemem
Natura 2000 (mapa 4) oraz nad Głównymi Zbiornikami Wód Podziemnych (mapa 5), które są dobrze lub
średnio izolowane, oraz organizmy wodne, w szczególności pstrągi, klenie i jazie [24].
Stężenie szczytowe (maksymalne) w miejscu ujścia Ilanki do Odry jest spodziewane po prawie 24
godzinach po uwolnieniu przy prędkości przepływu 0,4 m/s. Dla największej możliwej prędkości Vmp
stężenie szczytowe może wystąpić już po ok. 11 godz., ale jest wielce nieprawdopodobne, że obłok
zanieczyszczenia dotrze do Odry wcześniej niż w ciągu 10 godz. po uwolnieniu. Przeprowadzona
symulacja potwierdza, że wielkość stężenia szczytowego uwarunkowana jest wielkością uwolnionej
substancji.
Ad. 2. Przeanalizowano także zagrożenie spowodowane wypadkiem drogowym na moście nad Obrzycą
w pobliżu miejscowości Radowice na drodze nr 278, prowadzącej od Sulechowa do Bojadła (rys. 5.6), w
konsekwencji którego w wyniku uszkodzenia cysterny został uwolniony do rzeki kwas solny. Jest to
niepalna, bezbarwna ciecz o ostrym duszącym zapachu (pH<1 w 200C) zaliczana do substancji
niebezpiecznych [17]. Jest całkowicie rozpuszczalna w wodzie, a z gleby jest szybko wymywana do
wód gruntowych. Kwas solny jest szkodliwy dla ryb i planktonu wskutek zakwaszenia wody, przy
pH = 3,0–3,5 – żadna ryba nie może przeżyć dłużej niż kilka godzin, a pH = 3,5–4,0 stanowi środowisko
śmiertelne dla łososiowatych [9]. Ostra toksyczność dla ryb (LC50) waha się od 4,92 do 282 mg /l [4].
W kontakcie z wilgotnym powietrzem tworzy żrącą mgłę kwasu solnego. Substancja dusząca i żrąca,
wywołuje oparzenia chemiczne.
Oceny zagrożenia ujęcia wód powierzchniowych w Sadowej (rozdz. 3, mapa 6) dokonano na podstawie
wyznaczenia spodziewanego tam stężenia kwasu solnego przy założeniu, że:
q awaryjnie uwolniony w ilości 9 Mg HCl jest dobrze rozpuszczalny w wodzie,
q przekrój rzeki Obrzycy jest stały i ma kształt prostokątny (średnia szerokość 20,5 m i średnia
głębokość 1,25 m, średnia prędkość przepływu 0,502 m/s),
q stosunek szerokości do głębokości Obrzycy jest mniejszy niż 100 (tab. 1 w zał. 9),
q gęstość wody w temp. 220C wynosi 997,77 kg/m³ [1],
q rozkład stężeń w całym przekroju rzeki jest jednakowy, a uwolnienie substancji ma charakter
długotrwały,
q odległość pomiędzy miejscem wycieku a przekrojem rzeki, w którym wyznaczane jest stężenie,
mierzona wzdłuż koryta rzeki wynosi 1,61 km (tab. 13 w zał. 9).
Stężenie kwasu solnego, wyliczone przy pomocy najprostszej metody nomogramów i wykorzystaniu
programu NOMOToT, wyniesie 503,18 ppm. Uzyskany wynik w porównaniu z danymi dot. stężeń
szkodliwych dla wybranych substancji chemicznych rozpuszczonych w wodzie rzek (tab. 2.1 w dodatku
A) i danymi w zakresie toksyczności ostrej [9]:
q
LC50/96h dla ryb (Gambusia affinis) – 282 mg/l,
q
LC50/72h dla skorupiaków (Daphnia magna) – 56 mg/l
wskazuje, że w odległości 1,61 km od miejsca uwolnienia stężenie kwasu solnego będzie szkodliwe dla
organizmów wodnych, jak również kwas solny będzie stanowić zagrożenie dla ujęcia wód w
miejscowości Sadowa (rys. 5.6). Przy założonych parametrach hydrologicznych Obrzycy w wyniku
wypadku drogowego na analizowanym moście jedynie uwolnienia kwasu solnego o masie mniejszej niż
1,8 Mg nie będą determinować stężeń, stanowiących zagrożenie dla ryb i innych organizmów wodnych
w profilu Sadowa.
90
Awarie z uwolnieniem kwasu solnego muszą być jak najszybciej lokalizowane oraz likwidowane przez
przeszkolonych ratowników chemicznych. W przypadku jego uwolnienia do środowiska, należy
ewakuować osoby przebywające w zagrożonej strefie, ponieważ kwas ten w kontakcie z większością
metali może spowodować wydzielanie się wodoru (ryzyko wybuchu).
Stężenia HCl w wyliczonej wartości w miejscu poboru wód powierzchniowych należy się spodziewać już
po ok. 53 minutach od momentu uwolnienia. W takim przypadku pozostaje jedynie niecała godzina na
uruchomienie procedur alarmowych i podjęcie oprócz działań ratowniczych, także działań
ukierunkowanych na ochronę ludności, na przykład:
q przeprowadzenie ewakuacji,
q czasowe wyłączenie skażonego ujęcia wód powierzchniowych,
q wprowadzenie ograniczeń w użytkowaniu wód Obrzycy (zakaz kąpieli, korzystania z wód do celów
gospodarczych),
q zapewnienie pomocy medycznej na wypadek zatruć,
q uruchomienie dostaw dla ludności wody z innych źródeł (np. cysternami, fot. 3.2).
(Mapę opracowano na podstawie materiałów kartograficznych Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii)
Rys. 5.6. Strefa zagrożenia (linia czerwona) wód Obrzycy kwasem solnym w wyniku katastrofy drogowej
T = 53 min – spodziewany czas przepływu zanieczyszczenia do punktu poboru wód w Sadowej
T = 143 min – spodziewany czas przepływu zanieczyszczenia do ujścia Obrzycy do Odry
Należy podkreślić, że im większa masa uwolnionej substancji, tym większe zagrożenie dla ludności i dla
środowiska wodnego. Ponadto skutki analizowanego wypadku będą również negatywnie oddziaływać
na organizmy wodne w Odrze już po 2 godzinach i 20 min. od awarii, ponieważ stężenie HCl w wodach
Obrzycy w profilu ujściowych do Odry wynoszące 307,53 mg/l będzie wyższe od wartości podanego
powyżej progu medialnego stężenia śmiertelnego dla ryb. Powrót środowiska wodnego do stanu sprzed
katastrofy ekologicznej spowodowanej uwolnieniem 9 Mg HCl będzie długotrwały. Istnieje także
poważne ryzyko dla GZWP nr 150 o najwyższej ochronie (mapa 5) i dla obszaru specjalnego obszaru
91
ochrony siedlisk w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (mapa 4) – Kargowskie Zakola
Odry (PLH080012).
W celu wyeliminowania zagrożenia ludności w wyniku awaryjnego zanieczyszczenia wód Obrzycy,
ujmowanych do zaopatrzenia ludzi w wodę do picia, należy podjąć działania prewencyjne
ukierunkowane na ograniczenie ryzyka awarii drogowych z udziałem substancji niebezpiecznych dla
środowiska wodnego na moście w Radowicach (np. wprowadzenie zakazu przewozu substancji
niebezpiecznych na drodze wojewódzkiej nr 278 na odcinku Bojadła–Sulechów).
5.3. Współpraca międzynarodowa na rzecz ochrony Odry przed awaryjnymi
zanieczyszczeniami
W celu ochrony wód Odry przed skutkami poważnych awarii chemicznych wypracowano
międzynarodowe mechanizmy, wspierające działania podejmowane w tym zakresie w Polsce i w
regionach przygranicznych, w tym w województwie lubuskim.
Międzynarodowy plan ostrzegawczo-alarmowy dla Odry [17] został przyjęty w 2006 r. przez
MKOOpZ. Celem tego planu jest zapewnienie, że zgłoszenie alarmowe będzie bezzwłocznie
przekazywane do właściwych urzędów i instytucji odpowiedzialnych za ochronę przed awariami przy
jednoczesnym informowaniu o zagrożeniu użytkowników wód w przypadku nagłego zanieczyszczenia
substancjami zagrażającymi jakości wód w dorzeczu Odry, które ze względu na swoją ilość lub stężenie
mogą ujemnie wpłynąć na jakość wód. Głównymi zadaniami planu są działania ukierunkowane na
zapewnienie:
q wyeliminowania zagrożenia,
q ustalenia sprawcy,
q dokonania analizy przyczyn,
q podjęcia działań mających na celu usunięcie przyczyn oraz następstw awarii,
q usunięcia szkód następczych.
Plan wprowadza definicję pojęcia awaryjnego pogorszenia jakości wód (awarii). Jest to nadzwyczajne,
poważne pogorszenie, ewentualnie nadzwyczaj poważne zagrożenie jakości wód. Ma ono z reguły
charakter nagły, niemożliwy do przewidzenia i przejawia się w szczególności szkodliwym zabarwieniem,
zapachem, powstawaniem osadu, powstawaniem warstwy tłuszczu lub piany, ewentualnie
nadzwyczajnym śnięciem ryb. Jako nadzwyczaj poważne zagrożenie jakości wód traktowane jest
zagrożenie, które zaistniało w wyniku niemożliwego do opanowania przedostania się substancji
szkodliwych, ewentualnie ścieków, w jakości lub ilości, która może spowodować awarię w odniesieniu
do środowiska wodnego. Jako awarie traktowane są również przypadki awarii technicznych oraz
usterek poprzedzających takie przedostanie się substancji szkodliwych oraz przypadku wycieku ropy
naftowej z urządzeń do jej przechwytywania, gromadzenia, transportu oraz odkładania. Jako awaria
traktowane są:
q przypadki pogorszenia lub zagrożenia jakości wód przez substancje ropopochodne, ewentualnie
przez promienniki radioaktywne oraz odpady radioaktywne;
q sytuacje, w przypadku których dochodzi do pogorszenia lub zagrożenia jakości wód w chronionych
strefach gospodarki wodnej lub w strefach ochronnych albo na rzekach i w ich dorzeczach.
O sytuacji awaryjnej nie można mówić w tych przypadkach, kiedy ze względu na zakres oraz miejsce
wycieku wyeliminowane jest niebezpieczeństwo przedostania się substancji szkodliwych do wód
podziemnych lub powierzchniowych.
92
Z podanej definicji wynika, że plan ma zastosowanie w odniesieniu do:
a) zanieczyszczenia wód:
q ropą naftową oraz produktami jej przetworzenia,
q pozostałymi substancjami chemicznymi oraz substancjami zagrażającymi jakości wody (substancje
stałe, płynne, gazowe),
q substancjami radioaktywnymi;
b) pozostałych zdarzeń zagrażających jakości wód lub wzbudzających uwagę społeczeństwa albo
zagrażających życiu organizmów wodnych.
W Międzynarodowym planie ostrzegawczo-alarmowym dla Odry:
q określono plan łączności,
q przypisano zadania dla międzynarodowych głównych centrali ostrzegawczych (MGOC) i określono
wymagania odnośnie ich wyposażenia,
q przyjęto wykaz MGOC ustanowionych w RP, RFN, RCz,
q wypracowano procedurę i format zgłaszania ostrzeżenia i informacji o awarii,
q zatwierdzono kanały zgłaszania awarii w RP, RFN, RCz.
Plan służy koordynacji działań właściwych służb ratowniczych oraz współpracy międzynarodowej w
zakresie bezzwłocznego przekazywania informacji o zdarzeniu awaryjnym przez MGOC do właściwych
wojewódzkich i krajowych służb ostrzegawczych, więc nie zmienia istniejących regionalnych/krajowych
planów ostrzegawczych.
Plan alarmowo-ostrzegawczy dla wód granicznych RP–RFN36 [19], zatwierdzony w 1998 r. przez
Polsko–Niemiecką Komisję do spraw Wód Granicznych, zawiera instrukcję i schemat przekazywania
informacji o wystąpieniu poważnej awarii powodującej zanieczyszczenie wód granicznych.
Zaktualizowana w 2004 r. struktura planu składa się z dwóch części:
1) podstawowej, zawierającej niezbędne informacje w zakresie alarmowania
i powiadamiania o zanieczyszczeniu wód granicznych, w tym m.in.:
q zasady alarmowania,
q wykaz organów podlegających alarmowaniu w obszarach przygranicznych,
q wzory formularzy meldunkowych,
q mapę poglądową;
2) ogólnej, zawierającej dodatkowe wykazy i materiały:
q wykaz obiektów na wodach granicznych,
q wykaz odcinków operacyjnych,
q wykaz potencjalnych źródeł zagrożeń dla wód granicznych,
q polsko-niemiecki słownik,
q materiały szkoleniowe.
36
opracowany przez Polsko-Niemiecką Grupę Roboczą W-3 „nadzwyczajne zanieczyszczenia” na podstawie realizacji
ustaleń art. 2 punkt k oraz art. 10 ustęp 2 punktu a, b, d Umowy między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną
Niemiec o współpracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych
93
Alarmowanie i informowanie właściwych służb ratowniczych strony polskiej i niemieckiej przeprowadza
się za pomocą formularza „meldunkowego” i formularza „potwierdzenia meldunku”, sporządzanego w
wersji dwujęzycznej. Służą one do przekazywania krótkich i nieskomplikowanych informacji o
wystąpieniu zdarzenia awaryjnego na rzekach Nysie Łużyckiej i Odrze przy pomocy słów uzgodnionych i
zamieszczonych w polsko-niemieckim słowniku. Informacje o zdarzeniu awaryjnym przekazywane są
właściwym organom strony niemieckiej i polskiej (do Komendanta Wojewódzkiego Państwowej Straży
Pożarnej i do Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska) wskazanych w części podstawowej
planu. Wszystkie przesłane formularze meldunkowe muszą być potwierdzone przez adresata za
pomocą odpowiedniego formularza „potwierdzenie meldunku” i odesłane możliwie szybko do jego
nadawcy. O otrzymanym meldunku o wystąpieniu zdarzenia awaryjnego na rzekach granicznych należy
również w trybie pilnym powiadomić Dyrektora Departamentu Przeciwdziałania Poważnym Awariom w
Głównym Inspektoracie Ochrony Środowiska.
W ramach wyżej opisanej procedury zainteresowane służby i instytucje nawiązały robocze kontakty
oraz wypracowały zasady współpracy na poziomie lokalnym. Na przykład, ostatnio jednostki polskiej i
niemieckiej straży pożarnej współdziałały przy likwidacji skutków zanieczyszczenia Nysy Łużyckiej
w wyniku awaryjnego zanieczyszczenia jej wód substancjami ropopochodnymi w dniu 1.07.2009r.
w okolicach miejscowości Sobolice (fot. 5.1).
A
B
C
Fot. 5.1. Działania likwidujące skutki awaryjnego zanieczyszczenia Nysy Łużyckiej
(fot. Archiwum KP PSP w Żarach)
A - rozprowadzenie środka wiążącego przed rozstawioną zaporą sorbcyjną, B - przygotowania do
ustawienia zapory płaszczowej, C – zebranie substancji ropopochodnej w celu jej separacji z wody
94
Wspólne działania, obejmujące między innymi identyfikację zagrożenia, stawianie zapór (sorpcyjnych i
płaszczowych), rozsypywanie preparatu neutralizującego i wiążącego zanieczyszczenie, zebranie
substancji ropopochodnej i jej separację oraz doczyszczanie powierzchni wodnej, prowadzone były
przez ponad 30 godzin pod kierunkiem Komendanta Powiatowego Straży Pożarnej w Żarach [14].
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
Bigg P.H. Density of water in SI units over the range 0–40 °C British Journal of Applied Physics, Volume 18, Issue 4,
pp. 521-525 (1967)
Borysiewicz M., Furtek A., Potempski S., A handbook for hazardous process installations risk assessment methods
Edit. Institute of Atomic Energy, Otwock–Świerk 2000, ISBN 83-914809-0-9
Fant S., Dortch M.S. Documentation of a One-Dimensional, Time-Varying Contaminant Transport and Fate Model for
Streams. Draft report. US Army Corps of Engineers, Engineer Research and Development Center 2005 ERDC/EL TR05-XX
Hydrogen Chloride http://www.inchem.org/documents/sids/sids/7647010.pdf
Jobson, H.E., 1997, Predicting travel time and dispersion in rivers and streams: Journal of Hydraulic Engineering,
123(11), p. 971-979.
Karta charakterystyki. Amoniak (http://azoty.tarnow.pl/media/documents//kchsn_9_amoniak_bezwodny.pdf i
http://www.msdshazcom.com/WEB_DOCS/ARCHIVE/WCD00008/WCD00875.HTM)
Karta charakterystyki. Fluorowodór (http://www.jtbaker.com/msds/englishhtml/H3994.htm i
http://www.lubon.com.pl/ftp/reach_karty_charakterystyki/kwas_fluorowodorowy.pdf)
Karta charakterystyki. Formaldehyd (http://www.silekol.pl/karty/formalina37.pdf i
msds.chem.ox.ac.uk/FO/formaldehyde.html)
Karta charakterystyki. Kwas solny (http://www.ciech.com/PL/Produkty/Produkty/HCl_SDS_REACH_2009_pl.pdf)
Karty charakterystyki (amoniak bezwodny, fluorowodór, formaldehyd, kwas solny). Akademia Medyczna Wroc ław
(http://www.am.wroc.pl/karty/)
Major Accidents Preparedness, Federal Ministry of the Interior, Vienna 1999
Manual for spills of Hazardous Materials,, Environmental Ottawa, Ont.: Technical Services Branch, Environmental
Protection Service, Environment Canada, 1984
Materiały i informacje z Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gdańsku
Materiały i informacje z Komendy Wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej w Gorzowie Wielkopolskim
Materiały i informacje z Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej w Żarach
Materiały i informacje z Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Zielonej Górze
Międzynarodowy plan ostrzegawczo-alarmowy dla Odry (maszynopis)
Opracowanie metodologii prognozowania rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w wodach powierzchniowych, GIOŚ
2000 (Materiały GIOŚ)
Plan alarmowo-ostrzegawczy dla wód granicznych RP–RFN (maszynopis)
Prediction of Hazards Spills of Anhydrous Ammonia on Water, Arthur D. Little, Incorporated, Prepared for Coast Guard,
distributed by: National Technical Information Services, US. Department of Commerce, AD-779 400
Rejestry poważnych awarii - GIOŚ (http://www.gios.gov.pl/index7.php?temat=38)
Rocznik hydrologiczny wód powierzchniowych. Odra, IMGW 1978–1983, 2007–1998
Rocznik statystyczny województwa lubuskiego 2008. US Zielona Góra
Stowarzyszenie Wędkarzy Internautów
http://www.wcwi.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=685&Itemid=157
Wyniki pomiarów hydrometrycznych, IMGW 1980
95
6.
UWAGI KOŃCOWE
Województwo Lubuskie (rozdział 1) o dużych walorach przyrodniczych (rozdział 2) charakteryzuje się
pewnym poziomem ryzyka awaryjnego uwolnienia substancji niebezpiecznych do wód
powierzchniowych ze źródeł przemysłowych (WRI=7,8), ze względu na ilość i rodzaj posiadanych przez
zakłady substancji niebezpiecznych (tab. 4.1).
W celu ochrony ludności i środowiska przed poważnymi awariami zakłady, objęte przepisami Dyrektywy
Seveso II10, zostały zobowiązane, na podstawie ustawy – Prawo ochrony środowiska12, do wdrożenia
mechanizmów zwiększających poziom bezpieczeństwa i gotowości na zdarzenia awaryjne, w tym m.in.
do opracowania i wdrożenia:
q programu zapobiegania poważnym awariom,
q systemu bezpieczeństwa, gwarantującego ochronę ludzi i środowiska,
q wewnętrznego planu operacyjno-ratowniczy,
q raportu o bezpieczeństwie (tylko zakłady dużego ryzyka).
Należy także podkreślić pozytywne efekty wspólnych kontroli zakładów dużego i zwiększonego ryzyka
przeprowadzanych37 corocznie przez przedstawicieli PSP i WIOŚ, ponieważ wszystkie zakłady w
województwie lubuskim spełniają wyżej wspomniane wymagania formalno-prawne.
Potencjalne ryzyko awarii zagrażających ludności i środowisku stwarza także transport (drogowy,
kolejowy i rurociągowy) oraz rozładunek substancji niebezpiecznych ze względu na położenie
województwa lubuskiego, duże natężenie ruchu, stan techniczny środków transportu, którymi są
przewożone i przesyłane substancje niebezpieczne, oraz czynnik ludzki (rozdział 4.2.2).
Na mapie 7 zlokalizowano wszystkie źródła zagrożeń punktowych, liniowych i obszarowych, w tym
obszary zagrożone powodzią w województwie lubuskim zidentyfikowane w ramach projektu
CIVILARCH.
Z analizy historycznych zdarzeń awaryjnych, które miały miejsce w województwie lubuskim (rozdział
5.1) nasuwają się następujące wnioski:
q każde zdarzenie z 50% rejestrowanych przypadków z udziałem substancji niebezpiecznych,
niezależnie od wielkości uwolnień, mogło powodować negatywne skutki dla środowiska,
q można wnioskować z natężenia i częstości zdarzeń awaryjnych, że mogą one występować również
w przyszłości, co będzie wymagać zaangażowania określonych sił i środków oraz kontynuowania
ścisłej współpracy ze służbami i organami uczestniczącymi w likwidacji skutków awarii,
q skutkami awarii mogą być w szczególności:
- uwolnienie substancji (palnych i tworzących z powietrzem mieszaniny wybuchowe,
substancji żrących lub trujących w postaci par i gazów zanieczyszczających powietrze)
w wyniku awarii transportowych i przemysłowych, powodujące szczególne zagrożenie
dla życia i zdrowia ludzi szczególnie na obszarach zurbanizowanych,
37
na podstawie porozumienia zawartego miedzy Wojewódzkim Inspektorem Ochrony Środowiska a Komendantem
Wojewódzkim Państwowej Straży Pożarnej
96
-
-
-
zanieczyszczenie wód powierzchniowych, których następstwem są znaczne skutki
ekologiczne (np. masowe śnięcia ryb, pogorszenie jakości wód, zagrożenie dla
chronionej w regionie flory i fauny),
skażenie gruntu, w wyniku czego może dojść do zniszczenia zarówno gleby, jaki i wód
podziemnych, w tym poziomów użytkowych stanowiących główne źródło zaopatrzenia
ludności w wodę,
bezpośrednie zanieczyszczenie wód podziemnych,
wszelkie ataki terrorystyczne i katastrofy budowlane instalacji z substancjami
niebezpiecznymi, których następstwem może być ich uwolnienie do środowiska,
zniszczenie wałów ochronnych w wyniku powodzi, których skutkiem może być
uszkodzenie instalacji i uwolnienie substancji niebezpiecznych do środowiska z instalacji
magazynujących i/lub przetwarzających takie substancje.
Udostępnione w ramach projektu CIVILARCH programy: NOMOToT i Dyspersja Wodna (dodatek A i B)
służą do szybkiej oceny skażeń rzek w wyniku awaryjnych uwolnień rozpuszczalnych w wodzie
substancji chemicznych. Przy tym przy odpowiednich założeniach dotyczących rozpuszczonej masy
uwolnionej substancji mogą być również obliczane przypadki substancji o różnym stopniu
rozpuszczalności w wodzie i ciecze kriogeniczne (np. skroplony amoniak). Wskazane jest
upowszechnienie i praktyczne wdrożenie programów obliczeniowych oraz przygotowanie odpowiednich
baz danych dotyczących cieków wodnych dla oceny transportu zanieczyszczeń innych substancji wraz
z uwzględnieniem problemów osadów zawieszonych i osadów dennych z jednoczesnym
uwzględnieniem szerszych aspektów hydrometrii różnych rodzajów wód powierzchniowych. Przykładem
takiego programu jest CMS (Contaminant Model for Streams) opisany w rozdziale 4 dodatku A. Z uwagi
na różnorodność dróg rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń (powierzchnia ziemi, gleba, wody
powierzchniowe i gruntowe) celowe jest stworzenie zintegrowanego zestawu modularnego programów
umożliwiającego spójną symulację skażeń występujących w analizowanym zdarzeniu. Wyżej
wspomniane programy mogą być wykorzystane do weryfikacji uproszczonych oszacowań i
jakościowych ocen eksperckich stref zagrożeń przypadku wystąpienia awarii z uwolnieniem substancji
niebezpiecznych do wód powierzchniowych. Mogą one stanowić również narzędzie wspomagania służb
ratowniczych prowadzących akcję. Zastosowanie tych programów na przykładzie hipotetycznych awarii
przemysłowych i transportowych (rozdział 5.2) wykazało skalę możliwego zagrożenia związanego z
awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do wód powierzchniowych w województwie lubuskim,
zagrażającymi także ludziom i środowisku (cennej florze i faunie regionu).
W sprawach zwalczania poważnych awarii oraz zapewnienia bezpieczeństwa ludności istnieje w
województwie lubuskim wieloletnia współpraca pomiędzy organami administracji rządowej i
samorządowej a specjalistycznymi służbami i instytucjami. Najważniejszą rolę w działaniach
ratowniczych i usuwaniu awarii lub innych miejscowych zagrożeń pełni Państwowa Straż Pożarna.
Akcją ratowniczą kieruje dowódca interweniującej jednostki PSP. Jest on wspierany w zależności od
skali zagrożenia odpowiednimi siłami i środkami krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego oraz
państwowego systemu ratunkowego przy wsparciu Policji (zapewnienie porządku i bezpieczeństwa),
Wojewódzkiej Inspekcji Ochrony Środowiska (nadzór i monitoring stanu środowiska, w tym kontrola
usuwania skutków zdarzenia) i innych instytucji w zależności od rodzaju zagrożenia (regionalnych
zarządów gospodarki wodnej, Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Inspekcji Transportu Drogowego,
Nadzoru Budowlanego, Urzędu Dozoru Technicznego), a także formacji obrony cywilnej i ochotniczych
straży pożarnych.
Dotychczasowe awarie potwierdzają, że zagrożenia chemiczne na obszarze województwa lubuskiego
mają najczęściej charakter lokalny, a do ich likwidacji wystarczają rutynowe działania wyżej
97
wspomnianych służb i inspekcji, koordynowane przez Wojewódzki Zespół Zarządzania Kryzysowego38.
Zapewnienie koordynacji międzypowiatowej oraz współpracy z sąsiednimi województwami, a także ze
szczeblem centralnym jest w gestii Centrum Zarządzania Kryzysowego Wojewody, które stanowi
kluczowy element systemu zarządzania kryzysowego ukierunkowanego na ochronę ludności.
Do zasadniczych zadań administracji publicznej związanych z przeciwdziałaniem następstwom awarii
chemicznych należy przede wszystkim stały monitoring zagrożeń, prognozowanie ich skutków i
planowanie skutecznych działań ratowniczych, a także w razie wystąpienia jakiejkolwiek awarii –
podjęcie działań niezbędnych do usunięcia jej skutków. Istotny jest również aspekt edukacji
społeczeństwa w celu podniesienia poziomu świadomości w zakresie potencjalnych zagrożeń,
sposobów unikania niepotrzebnego ryzyka i podstawowych zasad postępowania w sytuacjach
kryzysowych.
W celu ochrony wód Odry przed skutkami poważnych awarii chemicznych wypracowano
międzynarodowe mechanizmy (rozdział 5.3), wspierające działania podejmowane w tym zakresie w
Polsce i w regionach przygranicznych, w tym w województwie lubuskim. Należy podkreślić, że
współpraca dwustronna między zainteresowanymi służbami i instytucjami na poziomie regionalnym i
lokalnym układa się bardzo dobrze.
Z przeprowadzonego rozpoznania (rozdział 4) wynika, że na obszarze województwa istnieją różne
rodzaje źródeł negatywnie oddziaływujące na jakość wód powierzchniowych i warunki życia ludności.
Gospodarka ściekowa, w tym komunalna, i zanieczyszczenia obszarowe to główne źródła
antropogeniczne wpływające na jakość wód w dorzeczu Odry (mapa 6).
Zakłada się dalszą poprawę jakości odprowadzanych ścieków ze źródeł punktowych, spowodowaną nie
tylko włączaniem do eksploatacji kolejnych oczyszczalni ścieków lub modernizacją istniejących oraz
rozbudową sieci kanalizacyjnej (zał. 6), ale również racjonalizacją zużycia wody i stosowaniem
biodegradowalnych substancji, w tym środków czystości. Do ograniczenia ilości i ładunków
zanieczyszczeń odprowadzanych ze ściekami do wód powierzchniowych przyczyni się także
restrukturyzacja przemysłu. Wprowadzane nowoczesne technologie obniżają zarówno jednostkowe
zużycie wody, jak i produkcję ścieków. Powyższe działania doprowadzą do ograniczenia ilości
odprowadzanych ładunków zanieczyszczeń specyficznych, w tym również substancji szkodliwych dla
środowiska wodnego. Jednym z podstawowych warunków realizacji zadań w tej sferze pozostaje
zapewnienie odpowiednich środków finansowych, w tym utrzymanie systemu wspierania inwestycji ze
środków funduszy celowych (unijnych i krajowych).
Należy podkreślić, że znaczący wpływ na jakość wód w województwie lubuskim mają źródła
zanieczyszczeń spoza województwa (np. kopalnie - rzucające zasolone wody do wód
powierzchniowych, zakłady przemysłowe - posiadające substancje niebezpieczne, tzw. zakłady typu
SEVESO, zrzuty ścieków komunalnych i przesyłowych oraz zanieczyszczenia obszarowe).
Infrastruktura krytyczna, obejmująca również system zaopatrzenia ludności w wodę (rozdział 3), jest
chroniona w województwie lubuskim w wyniku wdrażania przedsięwzięć organizacyjnych – pod
kierunkiem Wojewody - Szefa Obrony Cywilnej – w celu zapewnienia jej funkcjonowania lub szybkiego
odtworzenia w przypadku wystąpienia zagrożeń, w tym awarii z udziałem substancji chemicznych,
powodzi, ataków terrorystycznych oraz innych sytuacji zakłócających jej prawidłowe działanie.
38
powołany, na mocy zarządzenia nr 228 Wojewody Lubuskiego z dnia 6 września 2007 r. w sprawie ustalenia składu
i sposobu funkcjonowania Wojewódzkiego Zespołu Zarządzania Kryzysowego, zmienionego zarządzeniem nr 14
z dnia 28 stycznia 2008 r.
98
WYKAZ SKRÓTÓW
ADR
europejska umowa dotycząca międzynarodowego przewozu
drogowego materiałów niebezpiecznych (Genewa 1957) - wielokrotnie
nowelizowana - ratyfikowana przez Polskę w 1975r.
ARS
potencjalne miejsca ryzyka awarii
(Accident Risk Spots)
B
oczyszczalnia biologiczna spełniająca standardy odprowadzanych
ścieków dla aglomeracji < 15 000 RM
Bd
brak danych
BDO
Baza Danych Ogólnogeograficznych
BN
budowa nowej oczyszczalni
BZT5
biochemiczne zapotrzebowanie tlenu
ChZTCr
chemiczne zapotrzebowanie tlenu metodą dwuchromianową
ChZTMn
chemiczne zapotrzebowanie tlenu metodą nadmanganianowi
CIVILARCH
międzynarodowy projekt pt. „Ochrona ludzi i środowiska przed
awaryjnymi uwolnieniami substancji chemicznych do rzek” realizowany
w ramach Instrumentu Finansowego Ochrony Ludności Wspólnoty
Europejskiej (http://civilarch.ios.edu.pl lub http://www.civilarch.eu)
CMS
jednowymiarowy model przepływu zanieczyszczeń w rzekach
(Contaminant Model for Stream)
Dp
powierzchnia spływu
DPN
dopuszczalny poziom narażenia
Dyrektywa Azotanowa
dyrektywa Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotyczącej
ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany
pochodzenia rolniczego
Dyrektywa IPPC
dyrektywa Rady 96/61/WE z dnia 24.09.1996 r. w sprawie
zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń
Dyrektywa Powodziowa
dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23
października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i
zarządzania nim
Dyrektywa Ptasia
dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 w sprawie
ochrony dzikich ptaków
Dyrektywa Seveso II
dyrektywa Rady 96/82/WE z dnia 9.12.1996 roku o kontroli zagrożeń
poważnymi awariami z udziałem substancji niebezpiecznych
Dyrektywa Siedliskowa
dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie
ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory
99
DzU
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej
EC50
(median effective concentration to 50% of population)
EKG ONZ
Europejska Komisja Gospodarcza Organizacji Narodów
Zjednoczonych
EWG
Europejska Wspólnota Gospodarcza
G
wody gruntowe
GIS
system informacji geograficznej
GIOŚ
Główny Inspektorat Ochrony Środowiska
GOP
Górnośląski Okręg Przemysłowy
GUS
Główny Urząd Statystyczny
GZWP
główny zbiornik wód podziemnych
I
istniejąca oczyszczalnia spełniała wymagane standardy odpływu w
2004 r. i nie wymaga inwestycji
IC
stężenie powodujące inhibicję
(inhibitory concentration)
ICPDR
Międzynarodowa Komisja ds. Ochrony Dunaju
(International Commission for the Protection of the Danube River)
ICPE
Międzynarodowa Komisja ds. Ochrony Łaby
(International Commission for the Protection of the River Elbe)
IMGW
Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej
IOŚ
Instytut Ochrony Środowiska
JCW
jednolite części wód
JCWP
jednolite części wód podziemnych
KPOŚK
Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych
LC50
stężenie śmiertelne medialne
(median concentration lethal to 50% of a test population)
M
istniejąca oczyszczalnia spełnia wymagania ze względu na
przepustowość lecz wymaga modernizacji ze względu na jakość
odprowadzanych ścieków
MANHAZ
Centrum Doskonałości Zarządzanie Zagrożeniami dla Zdrowia i
Środowiska, zlokalizowane w Instytucie Energii Atomowej POLATOM
w Świerku
MD
monitoring diagnostyczny,
MGOC
międzynarodowe główne centra ostrzegawcze
100
MKOOpZ
Międzynarodowa Komisja Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem
MO
monitoring operacyjny
MODO
Międzynarodowy Obszar Dorzecza Odry
MR
modernizacja i rozbudowa
NQ
najniższe natężenie przepływu
NATURA 2000
Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 ustanowiona w celu
ochrony najcenniejszych europejskich roślin, zwierząt i siedlisk
NFOŚiGW
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
NNQ
najniższe natężenie przepływu z wielolecia
NOMOToT
program komputerowy do modelowania skażeń w rzece 2 metodami,
tj. „metodą nomogramów” lub „metodą czasu przepływu”, opracowany
w ramach projektu CIVILARCH
nr CAS
numer - przypisany przez amerykańską organizację Chemical
Abstracts Service - substancji chemicznej pozwalający na jej
identyfikację
OC
Obrona Cywilna (Ochrona Ludności)
OJ
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej
(Official Journal of the European Union)
ONO
obszar najwyższej ochrony głównych zbiorników wód podziemnych
OSO
obszarów specjalnej ochrony ptaków
o.ś.
oczyszczalnia ścieków
OWO
obszar wymagający ochrony (dot. głównych zbiorników wód
podziemnych)
PIG
Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy
PKB
produkt krajowy brutto
PLN
złoty polskie
PMŚ
Państwowy Monitoring Środowiska
PSP
Państwowa Straż Pożarna
PUB1
oczyszczalnia biologiczna z podwyższonym usuwaniem związków
azotu (N), fosforu (P) spełniające standardy oprowadzanych ścieków
dla aglomeracji ≥ 100 000 RM
PUB2
oczyszczalnia biologiczna z podwyższonym usuwaniem związków
azotu (N), fosforu (P) spełniające standardy oprowadzanych ścieków
dla aglomeracji ≥ 15 000RM< 100 000 RM
101
Q
natężenie przepływu
R
istniejąca oczyszczalnia wymaga rozbudowy ze względu na
przepustowość
Ramowa Dyrektywa Wodna
dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia
23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania
w dziedzinie polityki wodnej
RCz
Republika Czeska
RDW
Ramowa Dyrektywa Wodna
RFN
Republika Federalna Niemiec
RID
regulamin dla międzynarodowego przewozu kolejami towarów
niebezpiecznych
RIVER SHIELD
międzynarodowy projekt pt. „Ochrona wód przed awaryjnymi
zanieczyszczeniami przemysłowymi” realizowany w ramach Inicjatywy
Wspólnotowej Unii Europejskiej - Program Obszarów Sąsiadujących
INTERREG III B CADSES (http://www.ios.edu.pl/pol/river/index.php
lub http://www.rivershield.eu/)
RLM
równoważna liczba mieszkańców
RM
istniejąca oczyszczalnia wymaga rozbudowy ze względu na
przepustowość oraz wymaga modernizacji części obiektów
RP
Rzeczpospolita Polska
RZGW
Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej
SIGMA
grecka firma konsultingowa
SOJJ
System Oceny Jakości Jezior, opracowany w IOŚ
SOO
specjalne obszary ochrony siedlisk
SNQ
średnia z najniższych natężeń przepływów rocznych z wielolecia
SP ZOZ
Szpital Powiatowy Zespołu Opieki Zdrowotnej
SQ
średnie natężenie przepływu
SSQ
średnia z natężenia przepływów rocznych z wielolecia
SWQ
średnia z najwyższych natężeń przepływów rocznych z wielolecia
TOC
rozpuszczony węgiel organiczny
UBA
Urząd Federalny ds. Środowiska w RFN
UE
Unia Europejska
102
UNESCO
Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i
Kultury
(United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation)
USA
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej
(the United State of America)
UTK
Urząd Transportu Kolejowego
VITUKI
węgierski Instytut Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
VwVwS
niemieckie rozporządzenie z 17 maja 1999 r. w sprawie klasyfikacji
substancji niebezpiecznych dla wód
W
wgłębne wody podziemne
WE
Wspólnota Europejska
WFOŚiGW
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska w Zielonej Górze
WIOŚ
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Zielonej Górze
WRC
klasa ryzyka dla wód
(water risk classes)
WRC 3E
równoważnik trzeciej klasy ryzyka dla wód
(WRC 3 equivalents – WRC 3E)
WRI
wskaźnik ryzyka dla wód
(water risk index)
WQ
najwyższe natężenie przepływu
WWQ
najwyższe natężenie przepływu z wielolecia
103