docMonitor Ubezpieczeniowy nr 39
download 
Reklamacja Transkrypt
Monitor Ubezpieczeniowy nr 39
„Rola rzeczoznawcy samochodowego na rynku ubezpieczeniowym” to tytu∏ wywiadu z dr in˝. Walentym Dudziakiem Wiceprezesem Stowarzyszenia Rzeczoznawców Techniki Samochodowej i Ruchu Drogowego, „Ekspertmot”, goÊciem konferencji – „Nowoczesne rozwiàzania w likwidacji szkód komunikacyjnych z perespektywy konsumentów”, która zgromadzi∏a wielu zagranicznych goÊci. Bardzo ciekawym i wzbudzajàcym kontrowersje tematem jest „Refundacja kosztów wynajmu samochodu zast´pczego”. W artykule omówiono szczegó∏owo podstawy i zakres refundacji z odniesieniem do stanowisk zak∏adów ubezpieczeƒ. Coraz cz´Êciej zawieramy umowy ubezpieczenia za poÊrednictwem telefonu czy internetu, o problemach zwiàzanych z tego typu dzia∏alnoÊcià mo˝ecie Paƒstwo przeczytaç w pa˝dziernikowym numerze „Monitora Ubezpiczeniowego”. SPIS TREÂCI n Rola rzeczoznawcy samochodowego na rynku ubezpieczeniowym z dr. in˝. Walentym Dudziakiem, Wiceprezesem Stowarzyszenia Rzeczoznawców Techniki Samochodowej i Ruchu Drogowego „Ekspertmot”, rozmawia Anna Arwaniti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 n AktualnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 n Mi´dzynarodowa konferencja „Nowoczesne rozwiàzania w likwidacji szkód komunikacyjnych z perspektywy konsumentów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 n Rozpatrywanie skarg indywidualnych z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych . . . .6 n Rozpatrywanie skarg dotyczàcych problematyki zabezpieczenia spo∏ecznego . . .11 n Refundacja kosztów wynajmu samochodu zast´pczego – wybrane zagadnienia .14 n Dzia∏ania Urz´du Rzecznika Ubezpieczonych w ramach wspó∏pracy mi´dzynarodowej w I pó∏roczu 2009 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 n Ma∏oletni a cz∏onkostwo w otwartym funduszu emerytalnym . . . . . . . . . . . . . .22 n Praktyczne problemy dotyczàce zawierania umów ubezpieczenia za poÊrednictwem kana∏u direct – obserwacje Rzecznika Ubezpieczonych . . . . . . .25 n Osoby uprawnione do zadoÊçuczynienia z art. 446 § 4 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . .27 n Roszczenie zwrotne zak∏adu ubezpieczeƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 n Poj´cie kierujàcego pojazdem w obowiàzkowym ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych w Êwietle orzecznictwa Sàdu Najwy˝szego . . . . . . . . .35 n Ubezpieczenia na ziemiach polskich pod zaborem austriackim . . . . . . . . . . . . . .37 PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH Rada programowa – Cz∏onkowie Rady Ubezpieczonych Rada redakcyjna – Halina Olendzka, Anna Arwaniti, Krystyna Krawczyk, Aleksander Daszewski Redaktor odpowiedzialny – A.A. Sieraƒska Wydawca – Biuro Rzecznika Ubezpieczonych, 00-024 Warszawa, Al. Jerozolimskie 44, IV pi´tro, telefon: 33 37 326, 33 37 327, fax 33 37 329, www.rzu.gov.pl Projekt graficzny, sk∏ad i ∏amanie – Us∏ugi Dziennikarskie Wojciech Ros∏an, 02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 147B/4 tel. 0 501-019-045 Nak∏ad 1200 egz. 2 P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH Rola rzeczoznawcy samochodowego na rynku ubezpieczeniowym Z dr in˝. Walentym Dudziakiem, Wiceprezesem Stowarzyszenia Rzeczoznawców Techniki Samochodowej i Ruchu Drogowego „Ekspertmot”, rozmawia Anna Arwaniti Anna Arwaniti: „Ekspertmot” jest wiarygodnym i najbardziej znanym podmiotem rzeczoznawczym, którego opinie stanowià wytyczne dla rynku motoryzacyjnego, czy mo˝na powiedzieç ˝e obecne przepisy sà dostosowane do wymogów rynku? Walenty Dudziak: Obecne przepisy dotyczàce funkcjonowania rzeczoznawstwa samochodowego nie sà przystosowane i nie przystajà do wymogów rynku. Z jednej strony ustawa o dzia∏alnoÊci gospodarczej zezwala na rejestracj´ dowolnej formy rzeczoznawczej bez potrzeby udokumentowania jakichkolwiek kwalifikacji w tej dziedzinie, z drugiej strony zak∏ady ubezpieczeƒ poszukujà wykonawców ekspertyz rzeczoznawczych wed∏ug narzuconych – swoich zasad, za najni˝szà cen´, bez zwracania uwagi na kwalifikacje i wiedz´ wykonawców. A.A.: Jak zmieni∏a si´ rola rzeczoznawców, bioràc pod uwag´, ˝e stowarzyszenie z licznymi przekszta∏ceniami powsta∏o 60 lat temu? W.D.: Rola i zadania rzeczoznawców Stowarzyszenia, jako niezale˝nej instytucji na przestrzeni ponad 60 lat dzia∏ania zorganizowanego rzeczoznawstwa samochodowego sà podobne: likwidacja szkód komunikacyjnych, rekonstrukcja kolizji i wypadków drogowych, analizy zasad ruchu drogowego, rozstrzyganie sporów z tytu∏u gwarancji, reklamacji napraw pojazdów samochodowych. W Ustawie – Prawo o ruchu drogowym z 2001 r. zdefiniowany zosta∏ rzeczoznawca z listy Ministra Infrastruktury, który mi´dzy innymi musi posiadaç: wy˝sze wykszta∏cenie, 5-letnià praktyk´ zawodowà w dziedzinie zwiàzanej z motoryzacjà, posiada prawo jazdy kategorii A, B, i C, posiada certyfikat w zakresie rzeczoznawstwa samochodowego P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 wydany przez jednostk´ akredytowanà w polskim systemie akredytacji. A.A.: Czy obecnie w sposób dostateczny wykorzystywany jest potencja∏ zawodu rzeczoznawcy w procesie likwidacji szkód komunikacyjnych zarówno przez zak∏ady ubezpieczeƒ jak i przez poszkodowanych, ubezpieczonych, warsztaty naprawcze? W.D.: Aktualnie potencja∏ zawodu rzeczoznawcy nie jest dostatecznie i w∏aÊciwie wykorzystywany ani w procesie likwidacji szkód komunikacyjnych przez zak∏ady ubezpieczeƒ ani przez poszkodowanych. Przeszkodà sà obowiàzujàce przepisy ustawy o ubezpieczeniach obowiàzkowych dzia∏ajàce od 2003 r. Równie˝ warsztaty samochodowe sporadycznie korzystajà z wiedzy i doÊwiadczenia niezale˝nych rzeczoznawców. Zdarza si´ to praktycznie tylko w przypadkach spornych z zak∏adem ubezpieczeƒ lub w∏aÊcicielem pojazdu. A.A.: Czy powinny ulec zmianie normy kszta∏tujàce zawód rzeczoznawcy samochodowego i ewentualnie w jakim kierunku powinny one zmierzaç? W.D.: Zmiany dotyczàce rzeczoznawców samochodowych sà konieczne i muszà obejmowaç wszystkich, którzy chcà dzia∏aç na rynku rzeczoznawców. Powinien powstaç regulowany zawód rzeczoznawcy samochodowego podlegajàcy ochronnie prawnej. Dzia∏a spora rzesza tzw. rzeczoznawców, którzy zarejestrowali swojà firm´ w gminie w oparciu o ustaw´ o dzia∏alnoÊci gospodarczej, którzy nie posiadajà ani wymaganego wykszta∏cenia a przede wszystkim, potwierdzonych przez niezale˝ny podmiot – kwalifikacji (np. certyfikatu kompetencji). W mojej ocenia wszystkie wymagania jakie muszà spe∏niaç rzeczoznawcy samo- chodowi spe∏nia projekt przedstawiony przez Rzecznika Ubezpieczonych. A.A.: Czy widzi Pan potrzeb´ szerszego ni˝ dotychczas w∏àczenia rzeczoznawców w proces likwidacji szkód komunikacyjnych, w tym szczególnie jako wsparcie nieprzygotowanej merytorycznie osoby poszkodowanej w jej sporze z ubezpieczycielem? W.D.: W∏àczenie rzeczoznawców samochodowych w proces likwidacji szkód komunikacyjnych jest konieczne. W procesie likwidacji szkód potrzebny jest niezale˝ny ekspert (rzeczoznawca samochodowy), który w obiektywny sposób ustali i udokumentuje pe∏en zakres szkody w pojeêdzie pokrzywdzonego, obliczy wysokoÊç kosztów przywrócenia stanu pojazdu sprzed zdarzenia, ewentualnie ustali wartoÊç uszkodzonego pojazdu, zgodnie z obowiàzujàcymi zasadami. Mo˝liwoÊç obecnoÊci niezale˝nego rzeczoznawcy w procesie likwidacji szkody b´dzie bardzo istotnym merytorycznym wsparciem osoby pokrzywdzonej, zw∏aszcza gdy zaistnieje spór z ubezpieczycielem. Obserwacja funkcjonowania rynku szkód komunikacyjnych oraz proÊby o pomoc kierowane przez poszkodowanych do naszych rzeczoznawców potwierdzajà pilnà potrzeb´ ustawowego unormowania tej sprawy. Obserwujemy nagminne kierowanie spraw przez pokrzywdzonych na drog´ sàdowà w celu dochodzenia swoich roszczeƒ. Praktyka pokazuje, 3 AKTUALNOÂCI n 04.06.2009 – W siedzibie spó∏ki Ogma, wydawcy Dziennika Ubezpieczeniowego i Miesi´cznika Ubezpieczeniowego, odby∏a si´ debata na temat propozycji Rzecznika Ubezpieczonych dot. rzeczoznawców. W debacie udzia∏ wzi´li przedstawiciele Polskiej Izby Ubezpieczeƒ, rzeczoznawców oraz Biura Rzecznika Ubezpieczonych. n 25-26.06.2009 – Przedstawiciele Rzecznika Ubezpieczonych wzi´li udzia∏ w konferencji „10 lat instytucji Rzecznika Konsumentów”, która odby∏a si´ w Tarnowie. n 29.06.2009 – Przedstawiciel Rzecznika Ubezpieczonych wzià∏ udzia∏ w konferencji „Slovency II – porozumienie koƒcowe”. n 02.07.2009 – Rzecznik Ubezpieczonych wystàpi∏ do Ministra Spraw Wewn´trznych i Administracji oraz Ministra Finansów w sprawie wspó∏tworzenia systemu ubezpieczeƒ katastroficznych promujàc ide´ wsparcia dla obywateli dotkni´tych kl´skami. n 06.07.2009 – Rzecznik Ubezpieczonych otrzyma∏ uzasadnienie do uchwa∏y Sàdu Najwy˝szego (sygn. akt III CZP 140/08) w sprawie uwzgl´dniania zasi∏ku pogrzebowego przy ustalaniu zwrotu kosztów pogrzebu. n 23-24.07.2009 – Przedstawiciel Biura Rzecznika Ubezpieczonych, Bart∏omiej Chmielowiec, wzià∏ udzia∏ w spotkaniu w Stuttgarcie w centrali Dekra, gdzie zosta∏a zaprezentowana specyfikacja dzia∏ania profesjonalnego rzeczoznawstwa samochodowego w zwiàzku z likwidacjà szkód komunikacyjnych. n 30.07.2009 – W Ministerstwie Spraw Wewn´trznych i Administracji przedstawiciele Biura Rzecznika Ubezpieczonych wzi´li udzia∏ w spotkaniu zespo∏u roboczego do spraw wprowadze4 ˝e jest to d∏ugotrwa∏a droga (Êrednio 1-3 lat). Udzia∏ niezale˝nych rzeczoznawców samochodowych stworzy natychmiastowà szans´ na likwidacj´ sporu mi´dzy pokrzywdzonym i zak∏adem ubezpieczeƒ i zminimalizuje moim zdaniem liczb´ procesów sàdowych. A.A.: Z jakimi problemami najcz´Êciej spotykajà si´ klienci? W.D : Problemy, zg∏aszane przez naszych klientów, a jest ich bardzo du˝o, wynikajà g∏ównie z procedur stosowanych przez towarzystwa ubezpieczeniowe. Najcz´Êciej klienci zg∏aszajà du˝e zani˝enie ustalonego przez zak∏ad ubezpieczeƒ odszkodowania. Spowodowane to jest cz´sto przyj´ciem do ustalenia wysokoÊci szkody: zani˝onych cen cz´Êci zamiennych zakwalifikowanych do naprawy pojazdu (ceny cz´Êci cz´sto sà amortyzowane, bez merytorycznego uzasadnienia) i zani˝eniem cen robocizny. Cz´sto klienci zg∏aszajà, zani˝enie wartoÊci rynkowej ich pojazdu w dniu powstania szkody ustalonej przez ubezpieczyciela. Stosowanie tak˝e przy likwidacji szkód z odpowiedzialnoÊci cywilnej, procedur obowiàzujàcych przy szkodach Auto Casco, ustalenie tzw. szkody ca∏kowitej. Du˝à cz´Êç zg∏oszeƒ stanowià ró˝nice zdaƒ pokrzywdzonego co do zakresu uszkodzeƒ pojazdu i nieprawid∏owe ich zdaniem kwalifikacji niektórych cz´Êci do naprawy zamiast do wymiany, lub wr´cz pomijanie innych cz´Êci jako nie zwiàzanych ze szkodà. A.A.: Jak z punktu widzenia zainteresowanego Êrodowiska ocenia Pan propozycj´ Rzecznika Ubezpieczonych w odniesieniu do profesjonalizacji rzeczoznawstwa samochodowego? W.D : Zmiany zaproponowane przez Rzecznika Ubezpieczonych, dotyczàce zmian sposobu likwidacji szkód komunikacyjnych i profesjonalizacji rzeczoznawstwa samochodowego – sà konieczne. Na zmianach zyska przede wszystkim pokrzywdzony, który b´dzie mia∏ prawnà (ustawowà) mo˝liwoÊç skorzystania z pomocy niezale˝nego rzeczoznawcy, który ju˝ w procesie likwidacji szkody rozstrzygnie spór mi´dzy w∏aÊcicielem pojazdu i zak∏adem ubezpieczeƒ. Pokrzywdzony nie b´dzie musia∏, nie majàc innej drogi decydowaç si´ na d∏ugotrwa∏y proces sàdowy. Ârodowisko rzeczoznawców zyska regulowany zawód, prawnie chroniony, klarowne kryteria uzyskania uprawnieƒ rzeczoznawczych, bez mo˝liwoÊci ich „obejÊcia”. Na pewno proponowane zmiany „oczyszczà” Êrodowisko rzeczoznawców z ludzi przypadkowych, którzy nie spe∏niajà podstawowych wymagaƒ formalnych uzyskania uprawnieƒ rzeczoznawcy (definicja rzeczoznawcy samochodowego) a tak˝e etycznych (kodeks etyki zawodowej na wzór Mi´dzynarodowej Federacji Ekspertów Samochodowych FIEA). W zakresie obowiàzku rzeczoznawcy samochodowego wchodzi wycena wartoÊci pojazdu, wycena szkód powypadkowych w pojazdach oraz ocena stanu technicznego pojazdów pod wzgl´dem dopuszczenia ich do ruchu w Êwietle obowiàzujàcych przepisów ruchu drogowego. A.A.: Jak postrzega Pan wspó∏prac´ z Rzecznikiem Ubezpieczonych, jakie p∏aszczyzny w tej wspó∏pracy powinny byç priorytetowe. W.D : Rzecznik Ubezpieczonych ma bezpoÊredni kontakt z pokrzywdzonymi, którzy u niego szukajà pomocy i kierujà swoje skargi. Cz´Êç pokrzywdzonych trafia tak˝e do nas – niezale˝nych rzeczoznawców Priorytetowy kierunek wspó∏pracy to moim zdaniem dzia∏ania na rzecz zabezpieczenia interesów wszystkich stron uczestniczàcych w procesie likwidacji szkód komunikacyjnych, zapewnienie pokrzywdzonemu pomocy w postaci merytorycznej informacji o zasadach likwidacji szkód i jego uprawnieniach w tym procesie, stworzenie takich przepisów prawnych, aby podstawowe interesy osoby ubezpieczonej zosta∏y zabezpieczone w tworzonych ustawach. Przed∏o˝ony przez Rzecznika Ubezpieczonych projekt zmian w ustawach ubezpie- P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH czeniowych i ustawie – prawo o ruchu drogowym jest dzia∏aniem priorytetowym. Drugà p∏aszczyznà wspó∏pracy sà dzia∏ania zmierzajàce do stworzenia aktualnych procedur jakie obowiàzujà przy likwidacji szkód komunikacyjnych które zosta∏y opracowane przez Stowarzyszenie Rzeczoznawców Techniki Samochodowej i Ru- chu Drogowego. Dotyczy to Instrukcji ustalania indywidualnej wartoÊci rynkowych pojazdów, ich rynkowego ubytku wartoÊci, zasad kwalifikacji do naprawy lub wymiany uszkodzonych cz´Êci. Przyk∏adem takiej wspó∏pracy by∏a nowelizacja Instrukcji ustalania ubytku wartoÊci pojazdów dokonana w tym roku w nast´pstwie sygna∏ów przekaza- nych do Stowarzyszenia przez Rzecznika Ubezpieczonych a otrzymanych przez pokrzywdzonych. Sàdz´, ˝e nowe unormowania prawne, gdy wejdà w ˝ycie spowodujà powstanie kolejnych p∏aszczyzn wspó∏pracy. A.A.: Dzi´kuj´ za rozmow´. n Anna Arwaniti Mi´dzynarodowa konferencja „Nowoczesne rozwiàzania w likwidacji szkód komunikacyjnych z perspektywy konsumentów” dniu 28 wrzeÊnia 2009 r. odby∏a si´ mi´dzynarodowa konferencja „Nowoczesne rozwiàzania w likwidacji szkód komunikacyjnych z perspektywy konsumentów” zorganizowana przez Fundacj´ Edukacji Ubezpieczeniowej, Stowarzyszenie „Pro Motor”, Stowarzyszenie na Rzecz Bezpieczeƒstwa Finansowego Obywateli RP oraz Wydzia∏ Zarzàdzania Politechniki Warszawskiej. Spotkanie stanowi∏o szerokà p∏aszczyzn´ wymiany poglàdów przedstawicieli mi´dzynarodowych oraz krajowych organów nadzoru, regulatorów rynku ubezpieczeniowego, stowarzyszeƒ rzeczoznawców, praktyków rynku ubezpieczeniowego oraz przedstawicieli nauki. Na konferencji wskazywano tak˝e propozycje rozwiàzaƒ, które w przysz∏oÊci mogà wp∏ynàç na zmian´ polskiego mo- W delu procesu likwidacji szkód komunikacyjnych oraz jak wyglàda∏by w nim udzia∏ niezale˝nych rzeczoznawców samochodowych. Konferencj´ otworzy∏a Rzecznik Ubezpieczonych, Halina Olendzka, witajàc oraz wprowadzajàc wszystkich uczestników w temat obrad. Nast´pnie Peter Hinchliffe, Rzecznik praw obywatelskich ds. us∏ug finansowych z Wielkiej Brytanii przedstawi∏ prezentacj´ „Jak powinna wyglàdaç pozycja konsumenta w procesie likwidacji szkód detalicznych w krajach Unii Europejskiej”. W kolejnej cz´Êci konferencji swoje wystàpienia odnoÊnie kwestii bezpoÊredniej likwidacji szkód komunikacyjnych zaprezentowali zaproszeni zagraniczni goÊcie: Daniel Frala, dyrektor zarzàdzajàcy Datassur, Maria Luisa Cavina, Dyrektor Departamentu Ochrony Konsumentów In- Halina Olendzka – Rzecznik Ubezpieczonych, Peter Hinchliffe – Rzecznik Praw Obywatelskich ds. Us∏ug Finansowych, Wielka Brytania. P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 stytutu do spraw monitorowania ubezpieczeƒ prywatnych oraz interesów zbiorowych, Giuseppe Pietrafesa oraz Fabiola Cipolloni z instytucji Koncesjonariusza Publicznych Us∏ug Ubezpieczeniowych ,Evgeny Vasilyev, Dyrektor Departamentu Metodologii Rosyjskiego Stowarzyszenia Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Panel drugi, dotyczàcy kwestii niezale˝nego rzeczoznawcy oraz jego udzia∏u w procesie likwidacji szkody, rozpoczà∏ Bart∏omiej Chmielowiec, specjalista w Wydziale Prawnym Biura Rzecznika Ubezpieczonych, swoim wystàpieniem „Propozycja legislacyjna Rzecznika w odniesieniu do rzeczoznawców samochodowych”. Nast´pnie swoje wystàpienia zaprezentowali Mariusz Mankiewicz, wiceprezes zarzàdu Dekra Polska oraz Walenty Dudziak, wiceprezes Stowarzyszenia Rzeczoznawców Techniki Samochodowej i Ruchu Drogowego „Ekspertmot”, dr Marcin Orlicki z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, . Konferencj´ podsumowa∏ prof. dr hab. Jan Monkiewicz, wiceprzewodniczàcy Stowarzyszenia „ProMotor” oraz mec. Aleksander Daszewski, Prezes Fundacji Edukacji Ubezpieczeniowej. W nast´pnym numerze Monitora Ubezpieczeniowego zaprezentujemy Paƒstwu szczegó∏owe sprawozdanie z konferencji. n Piotr Budzianowski Biuro Rzecznika Ubezpieczonych 5 AKTUALNOÂCI nia w kraju powszechnych ubezpieczeƒ od skutków kl´sk ˝ywio∏owych. n 05.08.2009 – W siedzibie Polskiej Izby Ubezpieczeƒ odby∏o si´ spotkanie Rzecznika Ubezpieczonych oraz wspó∏pracowników z przedstawicielami Polskiej Izby Ubezpieczeƒ, poÊwi´cone omówieniu zagadnieƒ istotnych dla sprawnego funkcjonowania rynku ubezpieczeƒ m. in. funkcjonowaniu instytucji zadoÊçuczynienia, regresów wobec sprawców, którzy wyrzàdzili szkod´ policjantom oraz najmu pojazdu zast´pczego. n 08.09.2009 – Przedstawiciel Biura Rzecznika Ubezpieczonych wzià∏ udzia∏ w seminarium „Bancassurance – aspekty prawne”. n 08.09.2009 – W siedzibie Rzecznika Ubezpieczonych odby∏o si´ spotkanie z przedstawicielami Stowarzyszeƒ Rzeczoznawców. Organizacyjno-robocze spotkanie dotyczy∏o projektu zmiany ustawy prawo o ruchu drogowym w zakresie rzeczoznawstwa samochodowego. n 10.09.2009 – Rzecznik Ubezpieczonych przedstawi∏ Raport w sprawie skarg kierowanych do Biura Rzecznika Ubezpieczonych w I pó∏roczu 2009 roku. Jest to kolejne opracowanie statystyk skargowych, które Rzecznik prezentuje kwartalnie przekazujàc je m. in. do organu nadzoru oraz udost´pniajàc do publicznej wiadomoÊci. n 11.09.2009 – Rzecznik Ubezpieczonych oraz przedstawiciel Biura Rzecznika wzi´li udzia∏ w posiedzeniu Rady do Spraw Pokrzywdzonych Przest´pstwem przy Ministrze SprawiedliwoÊci. n 15.09.2009 – Rzecznik Ubezpieczonych oraz przedstawiciel Biura Rzecznika wzi´li udzia∏ w I Forum Finansowym „Emerytury w kryzysie oraz konsumenckie prawa do informacji. 6 Rozpatrywanie skarg indywidualnych z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych W I pó∏roczu 2009 roku Rzecznik Ubezpieczonych otrzyma∏ 4100 pisemnych skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych (tabela nr 1). kargi kierowane do Rzecznika Ubezpieczonych nap∏ywa∏y zarówno bezpoÊrednio od osób ubezpieczonych, ubezpiecza- S komunikacyjnych – 2525 skarg (61,6%). WÊród nich najwi´cej skarg odnotowano na obowiàzkowe ubezpieczenie odpowiedzialnoÊci cywil- Tabela nr 1. Podzia∏ skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w I pó∏roczu 2009 r. Lp. Podzia∏ skarg 1. Dzia∏ I – Ubezpieczenia na ˝ycie 2. Dzia∏ II – Pozosta∏e ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majàtkowe 3. Brak w∏aÊciwoÊci Rzecznika Ubezpieczonych 4. Ogó∏em jàcych, uposa˝onych i uprawnionych z umowy ubezpieczenia (3171 spraw tj. 77,3 %), jak te˝ za poÊrednictwem innych podmiotów (929 spraw – 22,7 %) (wykres nr 1). W przedstawianym okresie sprawozdawczym – podobnie jak w minionych latach, najliczniejsza grupa skarg, odnosi∏a si´ do ubezpieczeƒ Liczba 629 3466 5 4100 % 15,3 84,6 0,1 100 nej posiadaczy pojazdów mechanicznych – 1481 skarg (36,1%), oraz sk∏adki ubezpieczeniowe (563 skargi tj. 13,7%), gdzie ubezpieczajàcy skar˝yli si´ przede wszystkim na: wyst´powanie tzw. podwójnego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych; problemy z uzyskaniem zwrotu niewykorzy- Wykres nr 1. èród∏o wp∏ywu skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w I pó∏roczu 2009 r. 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 BezpoÊrednio od skar˝àcych Za poÊrednictwem pe∏nomocników Za poÊrednictwem innych podmiotów P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH Drugi rodzaj umów wchodzàcych Wykres nr 2. Tematyka skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych w zakres skarg dotyczàcych ubezpiewp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w I kwartale 2009 r. czeƒ na ˝ycie to umowy zawarte po 1989 roku. Spory najcz´Êciej dotyInterpretacja przepisów Brak danych czy∏y wysokoÊci Êwiadczenia – w tym ubezpieczeniowych 1,8% Ubezpieczenia NNW 2,1% zani˝enia procentu uszczerbku na 2,1% ¸àcznie sprawy zdrowiu, jak te˝ zbyt niskiej kwoty nieprzekraczajàce 1% 4,0% Ubezpieczenia przyznanego Êwiadczenia. Pozosta∏e turystyczne zarzuty odnosi∏y si´ m. in. do odmo2,6% wy uznania roszczenia przez zak∏ad Ubezpieczenia mienia ubezpieczeƒ, gdy zdarzenie ubezpie4,1% czeniowe nie mieÊci∏o si´ w graniUbezpieczenia komunikacyjne cach ochrony gwarantowanej umo61,6% wà lub z powodu zatajenia lub Ubezpieczenia OC (pozosta∏e) podania przez ubezpieczonego nie6,4% w∏aÊciwych informacji o stanie jego zdrowia przed zawarciem umowy ubezpieczenia; zbyt niskiej wobec Ubezpieczenia na ˝ycie 15,3% oczekiwaƒ tzw. wartoÊci wykupu polisy, proponowanej osobom wypowiastanej cz´Êci sk∏adki za OC komuni- mach tych skarg wyró˝niamy umo- dajàcym umowy w czasie jej trwania kacyjne w nast´pstwie zbycia pojaz- wy zawarte przed 1989 rokiem przez (tzw. wykup polisy) czy spory wynidu; wysokoÊç sk∏adek, w tym na kon- Paƒstwowy Zak∏ad Ubezpieczeƒ kajàce z okolicznoÊci towarzyszàcych strukcj´ taryf sk∏adek. a realizowane obecnie przez Po- zawarciu umowy ubezpieczenia, Wysoka pozycja w zakresie li- wszechny Zak∏ad Ubezpieczeƒ na zw∏aszcza niew∏aÊciwa ocena proczebnoÊci skarg w grupie ubezpie- ˚ycie S. A. (tzw. stary portfel), któ- duktu przez ubezpieczajàcych – ∏àczczeƒ komunikacyjnych przypad∏a rych problematyka wià˝e si´ ze zbyt nie takich skarg odnotowano 583 problemom odnoszàcym si´ do niskà kwotà ustalonego Êwiadczenia (14,2%). ubezpieczeƒ auto – casco – 416 z tytu∏u ubezpieczenia dzieci (tzw. Kolejne miejsce pod wzgl´dem skarg (10,2%). Ponadto cz´Êç skarg ubezpieczenie posagowe) lub ubez- liczby skarg zajmowa∏y sprawy oddotyczy∏a Ubezpieczeniowego Fun- pieczenie renty odroczonej. W tej noszàce si´ do ubezpieczenia odpoduszu Gwarancyjnego, w tym naj- grupie w I pó∏roczu 2009 roku odno- wiedzialnoÊci cywilnej w ˝yciu prycz´Êciej nak∏adania op∏at tytu∏em towano 46 spraw tj. 1,1%. watnym jak równie˝ w zwiàzku niedope∏nienia obowiàzku zawarcia umowy obowiàzkowego ubezpie- Wykres nr 3. Zarzuty zawarte w skargach z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej czych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w I pó∏roczu 2009 r. posiadaczy pojazdów mechanicznych (10 skarg – 0,2%) oraz odmowy uznania w ca∏oÊci lub w cz´Êci Inne ¸àcznie sprawy 4,8% nieprzekraczajàce 1% Sposó naliczania, wysokoÊç, zwrot, zasadnoÊci roszczeƒ odszkodowaw3,9% wezwanie do zap∏aty, odmowa przej´cia op∏acania sk∏adek czych (20 skarg – 0,5%), zg∏asza5,1% nych do Funduszu. Pozosta∏e wystàpienia skar˝àcych w tej grupie Podwójne Oddalenie roszczenia skarg dotyczy∏y ubezpieczenia naubezpieczenie 27,9% st´pstw nieszcz´Êliwych wypadków 9,7% kierowcy i pasa˝erów – 19 skarg (0,5%), ubezpieczeƒ assistance – 10 skarg (0,2%) oraz ubezpieczenia Zielonej Karty – 6 skarg (0,2%) Opiesza∏oÊç w post´powaniu (wykres nr 2). odszkodowawczym 12,5% Drugie miejsce z uwagi na liczb´, zajmowa∏y skargi dotyczàce ubezpieczeƒ na ˝ycie – ∏àcznie 629 skarg, co Spór co do wysokoÊci stanowi∏o 15,3% wszystkich spraw przyznanego z zakresu ubezpieczeƒ gospodarodszkodowania lub Êwiadczenia czych, które w tym okresie wp∏yn´∏y 36,1% do Rzecznika Ubezpieczonych. W ra- P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 7 AKTUALNOÂCI n 17.09.2009 – Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny wypracowa∏ narz´dzie informatyczne umo˝liwiajàce szybki dost´p do informacji osobom poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych lub posiadajàcym interes prawny w uzyskaniu informacji o pokryciu ubezpieczeniowym w zakresie odpowiedzialnoÊci cywilnej (OC) posiadacza pojazdu mechanicznego, którym szkod´ wyrzàdzono (numer polisy, nazwa zak∏adu ubezpieczeƒ). Do wy˝ej wymienionego narz´dzia mo˝na dotrzeç równie˝ poprzez stron´ internetowà Rzecznika Ubezpieczonych, klikajàc w przycisk Zapytanie do OÊrodka Informacji UFG na stronie g∏ównej. n 23.09.2009 – Rzecznik Ubezpieczonych, Halina Olendzka, oraz Zast´pca Dyrektora Biura mec. Aleksander Daszewski wzi´li udzia∏ w VII Forum Ubezpieczeƒ zorganizowanym przez Institute for International Research. n 24.09.2009 – W siedzibie Rzecznika Ubezpieczonych odby∏o si´ spotkanie z przedstawicielami powszechnych towarzystw emerytalnych AXA oraz Nordea w sprawie problemów akwizycji. n 28.09.2009 – W Warszawie odby∏a mi´dzynarodowa konferencja „Nowoczesne rozwiàzania w likwidacji szkód komunikacyjnych z perspektywy konsumentów” zorganizowana przez Fundacj´ Edukacji Ubezpieczeniowej, Stowarzyszenie „Pro Motor”, Stowarzyszenie na Rzecz Bezpieczeƒstwa Finansowego Obywateli RP oraz Wydzia∏ Zarzàdzania Politechniki Warszawskiej. n Wykres nr 4. Tryb rozpatrywania skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w I pó∏roczu 2009 r. 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Podj´cie interwencji Niepodj´cie interwencji z wykonywanym zawodem – 263 skargi (6,4%). W skargach tych podnoszone by∏y najcz´Êciej zarzuty dotyczàce odmowy wyp∏aty odszkodowania motywowanej przez zak∏ad ubezpieczeƒ brakiem ochrony ubezpieczeniowej wynikajàcej z zakresu zawartej umowy oraz zbyt niskà kwotà ustalonego odszkodowania wynikajàcà ze zbyt niskiej sumy gwarancyjnej. Nast´pna grupa skarg w przedstawianym okresie sprawozdawczym zawiera∏a zarzuty odnoszàce si´ do Brak ostatecznej oceny w post´powaniu wewn´trznym ubezpieczenia mienia na wypadek kradzie˝y z w∏amaniem, od ognia i innych zdarzeƒ losowych – 170 skarg (4,1%). Przyczynà odmowy wyp∏aty odszkodowania przez zak∏ad ubezpieczeƒ by∏y najcz´Êciej: brak ochrony ubezpieczeniowej b´dàcy konsekwencjà zakresu ochrony wynikajàcej z zawartej umowy, wobec zdarzenia stanowiàcego podstaw´ roszczenia; niedostosowanie zabezpieczenia mienia do wymogów zawartych w ogólnych warunkach umowy oraz niedope∏nienie wymo- Wykres nr 5. Wynik interwencji w sprawach z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych zakoƒczonych w I pó∏roczu 2009 r. 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Opracowa∏: Piotr Budzianowski 8 Uznanie zasadnoÊci skargi Uznanie w drodze wyjatku Wynik negartywny P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH Tabela nr 2. Liczba skarg na poszczególne zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏u I kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych – w porównaniu do ich udzia∏u w rynku w I pó∏roczu 2009 r. Lp. Zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏ I 1. AEGON TU na ˚ycie S.A. TU Allianz ˚ycie Polska S.A. PAPTUn˚iR Amplico Life S.A. AVIVA TU na ˚ycie S.A. AXA ˚YCIE TU S.A. BENEFIA TU na ˚ycie S.A. Vienna Insurance Group TU na ˚ycie Cardif Polska S.A. TU na ˚ycie Compensa S.A. Vienna Insurance Group WTU˚iR Concordia Capital S.A. STU na ˚ycie Ergo Hestia S.A. TU na ˚ycie Europa S.A. Generali ˚ycie TU S.A. HDI-Gerling ˚ycie TU S.A. ING TU na ˚ycie S.A. TU INTER? ˚YCIE Polska S.A. LINK 4 LIFE TU na ˚ycie S.A. MACIF ˚ycie TUW MetLife TU na ˚ycie S.A. Nordea Polska TU na ˚ycie S.A. TU na ˚ycie Polisa? ˚ycie S.A. PRAMERICA ˚ycie TUiR S.A. PZU ˚ycie S.A. > Ub. zawarte przed 1989r. (tzw. Stary portfel) > Ub. na ˝ycie zawarte po 1989 r. TUW Rejent Life Signal Iduna ˚ycie Polska TU S.A. Skandia ˚ycie TU S.A. TU SKOK ˚ycie S.A. UNIQA TU na ˚ycie S.A. Uniwersum? ˚ycie TU S.A. TUn˚ WARTA S.A. ZU na ˚ycie WESTA-LIFE S.A. (w upad∏oÊci) TU GARDA LIFE S.A. (w likwidacji) Zagraniczne zak∏ady ubezpieczeƒ 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. Liczba skarg 8 13 43 33 14 7 26 18 1 12 21 31 7 16 5 6 9 1 297 46 251 1 1 12 3 3 13 1 1 20 Procent ogólnej liczby skarg 1,272 2,067 6,836 5,246 2,226 1,113 4,134 2,862 0,159 1,908 3,339 4,928 1,113 2,544 0,795 0,954 1,431 0,159 47,218 7,313 39,905 0,159 0,159 1,908 0,477 0,477 2,067 0,159 0,159 3,180 Udzia∏ z.u. w rynku dzia∏u I w % (stan na 31.03.2009 r.)* 1,800 9,056 5,616 5,477 1,273 1,862 1,380 1,761 0,065 0,872 5,929 2,405 0,544 11,373 0,009 0,009 0,016 0,383 5,241 0,269 0,535 27,079 0,037 0,064 1,025 0,199 3,903 0,010 9,838 - * Udzia∏ w rynku mierzony sk∏adkà przypisanà brutto w dziale I èród∏o: www.knf.gov.pl – Biuletyn kwartalny. Rynek ubezpieczeƒ 1/2009 gów ustalonych dla procesu likwidacji szkody w warunkach umowy ubezpieczenia np. nieterminowe zg∏oszenie szkody. Kolejna pozycja w zakresie liczebnoÊci skarg odnosi∏a si´ do ubezpieczeƒ turystycznych – 106 skarg (2,6%) tj.: p ubezpieczenia kosztów leczenia podczas pobytu za granicà; p ubezpieczenia kosztów rezygnacji z podró˝y; p ubezpieczenia baga˝u; Przyczynà tych skarg by∏y najcz´Êciej: p odmowa przyznania odszkodowania; motywowana przez zak∏ady ubezpieczeƒ brakiem ochrony ubezpieczeniowej wynikajàcej z zakresu zawartej umowy; P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 p spory o wysokoÊç odszkodowania lub Êwiadczenia; p opiesza∏oÊç w prowadzonym post´powaniu odszkodowawczym, co prowadzi∏o do nieterminowego zaspokajania roszczeƒ. Nast´pna grupa skarg dotyczy∏a ubezpieczenia nast´pstw nieszcz´Êliwych wypadków – ∏àcznie 86 skarg (2,1%), w tym skarg odnoszàcych si´ do ubezpieczeƒ nast´pstw nieszcz´Êliwych wypadków m∏odzie˝y szkolnej – 21 (0,5%). Przyczynà tych skarg by∏y najcz´Êciej problemy dotyczàce odmowy przyznania odszkodowania z powodu braku odpowiedzialnoÊci za zdarzenia, gdy – zdaniem zak∏adu ubezpieczeƒ – nie mieÊci si´ ono w granicach okreÊlonych warunkami umowy ubezpieczenia oraz spory o wysokoÊç odszko- dowania – w tym mieszczà si´ zarówno zarzuty dotyczàce zani˝enia rozmiaru procentowego uszczerbku na zdrowiu, jak te˝ zbyt niskiej kwoty przyznanego odszkodowania. W I pó∏roczu 2009 roku odnotowano 85 (2,1%) wystàpieƒ zawierajàcych zapytania dotyczàce interpretacji przepisów ubezpieczeniowych. Pozosta∏e grupy skarg nie przekracza∏y 1% ogó∏u spraw, które wp∏yn´∏y do Biura Rzecznika Ubezpieczonych w omawianym okresie sprawozdawczym. W okresie obj´tym sprawozdaniem zdecydowanie dominowa∏y zarzuty zawarte w poni˝szych grupach problemów (wykres nr 3): p sporu co do wysokoÊci przyznanego odszkodowania lub Êwiadczenia – 1479 skarg (36,1%); 9 Tabela nr 3. Liczba skarg na poszczególne zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏u II kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych – w porównaniu do ich udzia∏u w rynku w I pó∏roczu 2009 r. Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. Zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏ II Liczba skarg AIG Polska TU S.A. TU Allianz Polska S.A. AVIVA TU Ogólnych S.A. AXA TU S.A. BENEFIA TU S.A. Vienna Insurance Group BRE Ubezpieczenia TU S.A. TU Compensa S.A. Vienna Insurance Group D. A. S. TU Ochrony Prawnej S.A. STU Ergo Hestia S.A. TU Euler Hermes S.A. TU Europa S.A. Generali TU S.A. HDI Asekuracja TU S.A. HDI Gerling Polska TU S.A. TU INTER Polska S.A. TU INTERRISK S.A. Vienna Insurance Group KUKE S.A. Link 4 TU S.A. MTU Moje TU S.A. TUiR Partner S.A. Polskie Towarzystwo Reasekuracyjne S.A. PTU S.A. TU Polski Zwiàzek Motorowy S.A. Vienna Insurance Group PZU S.A. Signal Iduna Polska TU S.A. UNIQA TU S.A. TUiR WARTA S.A. TUW Bezpieczny Dom Concordia Polska TUW TUW Cuprum Pocztowe TUW TUW SKOK TUW TUW TUW TUZ TUiR Polisa S.A. (w upad∏oÊci) ZU WESTA S.A. (w upad∏oÊci) Oddzia∏y zagranicznych zak∏adów ubezpieczeƒ w Polsce: – AXA Ubezpieczenia Avanssur S.A. Oddzia∏ w Polsce – Liberty Seguros Oddzia∏ w Polsce – AIG Europe S.A. Oddzia∏ w Polsce – Europaische Reiseversicherung AG Oddzia∏ w Polsce – ACE European Group Limited Sp. z o.o. Oddzia∏ w Polsce – Mondial Assistance International AG S.A. G∏ówny Oddzia∏ w Polsce Zagraniczne zak∏ady ubezpieczeƒ Reprezentanci do spraw roszczeƒ na terenie Polski 3 154 47 69 8 119 1 272 2 5 116 182 1 7 95 186 211 109 46 998 105 140 280 7 10 7 53 5 1 1 108 47 42 8 9 1 1 Procent ogólnej liczby skarg 0,087 4,443 1,356 1,991 0,231 3,433 0,029 7,848 0,058 0,144 3,347 5,251 0,029 0,202 2,741 5,366 6,088 3,145 1,327 28,794 3,029 4,039 8,078 0,202 0,289 0,202 1,529 0,144 0,029 0,029 3,116 1,356 1,211 0,231 0,260 0,029 0,029 3 23 0,087 0,664 Udzia∏ z.u. w rynku dzia∏u II w % (stan na 31.03.2009 r.)* 6,843 0,838 0,154 0,849 0,556 2,921 0,053 9,336 0,938 0,957 3,192 3,534 0,569 0,397 3,013 0,083 1,028 1,664 0,000 1,354 1,839 1,024 42,088 0,303 3,588 9,724 -0,001 0,499 0,350 0,085 0,547 1,053 0,170 - - * Udzia∏ w rynku mierzony sk∏adkà przypisana brutto w dziale II èród∏o: www.knf.gov.pl – Biuletyn kwartalny. Rynek ubezpieczeƒ 1/2009 p oddalenia roszczenia zg∏aszanego z tytu∏u umowy ubezpieczenia – 1145 skarg (27,9%); p opiesza∏oÊci w post´powaniu odszkodowawczym – 514 skarg (12,5%); p wyst´powania tzw. podwójnego ubezpieczenia w odniesieniu do ubezpieczeƒ obowiàzkowych – 396 skarg (9,7%). 10 W wi´kszoÊci spraw, tj. 3417 (83,3%) Rzecznik Ubezpieczonych podjà∏ interwencj´ (wykres nr 4). Podj´cie interwencji w danej sprawie mia∏o miejsce wówczas, gdy z posiadanego materia∏u wynika∏o, i˝ naruszone zosta∏o prawo lub interes osób ubezpieczajàcych, ubezpieczonych, uposa˝onych lub uprawnionych z umów ubezpieczenia. Jej podj´cia odmówi∏ w 610 przypadkach, co stanowi∏o 14,9% wszystkich skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych. Podstawowà przyczynà niepodj´cia interwencji by∏o stwierdzenie, i˝ analiza posiadanych dokumentów nie wskazuje na stwierdzenie naruszenia prawa, bàdê interesów osób, które Rzecznik Ubezpieczonych reprezentuje. Nie podejmowano równie˝ inter- P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH wencji w sprawach kierowanych do Rzecznika jako do kolejnego adresata („do wiadomoÊci”), gdy˝ ich autorzy wyraênie zaznaczali, i˝ chodzi im jedynie o zapoznanie Rzecznika z danà sprawà. Pewna grupa spraw wymaga∏a uzupe∏nienia o dodatkowe informacje, bez których dalsze badanie jej by∏o niemo˝liwe. Do zakresu spraw, w których nie podj´to interwencji zaliczono równie˝ przypadki braku w∏aÊciwoÊci Rzecznika Ubezpieczonych, sprawy w których toczy si´ post´powanie przed sàdem, zapad∏y ju˝ wyroki sàdowe lub zawarto ugod´ z zak∏adem ubezpieczeƒ, która zawiera∏a zrzeczenie si´ przez skar˝àcego dalszych roszczeƒ. W 73 sprawach (1,8%) nie dokonano jeszcze ostatecznej oceny w post´powaniu wewn´trznym i dopiero jego zakoƒczenie pozwoli na podj´cie decyzji w sprawie dalszego post´powania. W wyniku interwencji Rzecznika Ubezpieczonych w I pó∏roczu 2009 roku ∏àcznie w odniesieniu do 949 skarg nastàpi∏a zmiana stanowiska na ko- rzyÊç skar˝àcego, co stanowi∏o 38,2% wszystkich spraw zakoƒczonych, w tym 47 spraw zosta∏o uznanych w drodze wyjàtku (1,9%) (wykres nr 5). 1535 spraw zosta∏o zakoƒczone wynikiem negatywnym, co stanowi∏o 61,8% wszystkich skarg, w których Rzecznik Ubezpieczonych zakoƒczy∏ post´powanie interwencyjne. 964 sprawy nadal pozostajà przedmiotem analizy Rzecznika Ubezpieczonych, co stanowi 28,2% wszystkich spraw, w których podj´ta zosta∏a interwencja. W I pó∏roczu 2009 roku do Biura Rzecznika Ubezpieczonych wp∏yn´∏o ∏àcznie 629 (15,3%) skarg odnoszàcych si´ do nieprawid∏owoÊci w dziale I. Na funkcjonowanie okreÊlonych zak∏adów ubezpieczeƒ dzia∏u I odnotowano 601 wystàpieƒ (tabela nr 2). W 20 przypadkach sprawa dotyczy∏a zagranicznego podmiotu, w 6 sprawach brak by∏o wskazania nazwy zak∏adu ubezpieczeƒ na ˝ycie, którego dotyczy∏a skarga oraz 2 sprawy odnosi∏y si´ do funkcjonowania upad∏ych zak∏adów ubezpieczeƒ. W omawianym okresie sprawozdawczym skarg odnoszàcych si´ do nieprawid∏owoÊci w dziale II odnotowano ∏àcznie 3466 (84,6%). Na dzia∏alnoÊç poszczególnych zak∏adów ubezpieczeƒ dzia∏u II wp∏yn´∏o 3238 skarg (tabela nr 3). W odniesieniu do 62 spraw skar˝àcy nie okreÊlili nazwy zak∏adu ubezpieczeƒ dzia∏u II b´dàcego podmiotem skargi; 108 spraw odnosi∏o si´ do dzia∏alnoÊci Oddzia∏ów zagranicznych zak∏adów ubezpieczeƒ w Polsce; 30 spraw dotyczy∏o Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego; w 23 przypadkach wystàpienia skar˝àcych odnosi∏y si´ do funkcjonowania podmiotów ustanowionych przez zagraniczne zak∏ady ubezpieczeƒ jako reprezentanta do spraw roszczeƒ na terenie Polski; 3 skargi odnotowano na dzia∏alnoÊç zagranicznego zak∏adu ubezpieczeƒ oraz 2 sprawy odnosi∏y si´ do funkcjonowania upad∏ych zak∏adów ubezpieczeƒ. W pozosta∏ych 5 (0,1%) sprawach brak by∏o w∏aÊciwoÊci Rzecznika Ubezpieczonych. Rozpatrywanie skarg dotyczàcych problematyki zabezpieczenia spo∏ecznego W I pó∏roczu 2009 roku do Biura Rzecznika Ubezpieczonych wp∏yn´∏o ogó∏em 1112 pisemnych skarg z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego. ajliczniejsza grupa spraw, które wp∏yn´∏y do Rzecznika Ubezpieczonych, odnosi∏a si´ do dostrze˝onych nieprawid∏owoÊci w funkcjonowaniu otwartych funduszy emerytalnych (∏àcznie 1058 skarg, tj. 95,1% spraw ogó∏em z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego – wykres nr 6). Pisemne wystàpienia uczestników systemu w zakresie otwartych funduszy emerytalnych dotyczy∏y przede wszystkim: p problemów towarzyszàcych zmianie OFE, w tym akwizycji, i dokonywaniu wyp∏aty transferowej; N P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 p mo˝liwoÊci anulowania umowy o cz∏onkostwo wskutek b∏´du co do treÊci oÊwiadczenia woli i nabycia wczeÊniejszych uprawnieƒ emerytalnych; p nieotrzymania przez osoby uprawnione Êrodków zgromadzonych na rachunku zmar∏ego cz∏onka OFE; p zawarcia umowy w wyniku wprowadzenia w b∏àd; p nieprawid∏owoÊci w prowadzeniu rejestru cz∏onków OFE. Analizujàc skargi w uj´ciu podmiotowym (tabela nr 4), najwi´cej wystàpieƒ na dzia∏alnoÊç powszechnych towarzystw emerytalnych do- tyczy∏o NORDEA PTE S.A. zarzàdzajàcego NORDEA OFE (1040 spraw1). Pozosta∏e skargi z∏o˝ono na PTE PZU S.A. zarzàdzajàce OFE PZU „Z∏ota Jesieƒ” (6 spraw), COMMERCIAL UNION PTE BPH CU WBK S.A. zarzàdzajàce COMMERCIAL UNION OFE BPH CU WBK2 (4 sprawy), AXA PTE S.A. zarzàdzajàca AXA OFE (2 sprawy), AIG PTE S.A. zarzàdzajàce AIG OFE (2 sprawy), ING PTE S.A. zarzàdzajàce ING OFE (1 sprawa), PTE BANKOWY S.A. zarzàdzajàce OFE Bankowy (1 sprawa), GENERALI PTE S.A. zarzàdzajàce GENERALI OFE (1 sprawa), oraz na PTE POLSAT S.A. zarzàdzajàce OFE POLSAT (1 sprawa). Z∏o˝ono tak˝e skarg´ dotyczàcà funkcjonowania otwartych funduszy emerytalnych, która nie 11 Wykres nr 6. Zestawienie skarg z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w I pó∏roczu 2009 r. ZUS 4,3% Inne 0,6% OFE 95,1% wskazywa∏a na konkretny podmiot rynku. Dodatkowo do Rzecznika Ubezpieczonych w I pó∏roczu 2009 roku wp∏yn´∏y dwie sprawy dotyczàce indywidualnych kont emerytalnych. Rzecznik Ubezpieczonych otrzyma∏ tak˝e skargi na dzia∏alnoÊç Zak∏adu Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych (∏àcznie 48 skarg, tj. 4,3% spraw ogó∏em z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego – wykres nr 6). Zdecydowana wi´kszoÊç skarg dotyczy∏a jednak dzia∏alnoÊci ZUS niezwiàzanej z funkcjonowaniem II i III filaru emerytalnego – wówczas Rzecznik Ubezpieczonych nie móg∏ podjàç interwencji, przekazywa∏ jednak skarg´ do rozpatrzenia zgodnie z w∏aÊciwoÊcià do Centrali ZUS lub wskazywa∏ skar˝àcym instytucj´ w∏aÊciwà w danej sprawie (45 spraw). Trzy skargi na funkcjonowanie ZUS dotyczy∏y problemu nieprzekazywania sk∏adek na rachunki ubezpieczonych w OFE. Wyst´powanie zmniejszonej liczby skarg dotyczàcych nieprzekazywania sk∏adek emerytalnych Êwiadczy o zauwa˝alnej poprawie w funkcjonowaniu systemu informatycznego ZUS i o stopniowym likwidowaniu zaleg∏oÊci w przetwarzaniu dokumentów ubezpieczeniowych za poprzednie okresy. 12 Najwi´ksza grupa skarg odnosi∏a si´ do problematyki zmiany funduszu i dokonania wyp∏aty transferowej (1040 skarg; 93,5% spraw ogó∏em – wykres nr 7). Z analizy przedmiotowych spraw wynika, i˝ opisywane przez skar˝àcych problemy dotyczy∏y najcz´Êciej: p zakwestionowania przez bieg∏e- go grafologa podpisów przedstawionych na zawiadomieniach o przystàpieniu do innego OFE; p niedostarczenia do dotychczasowego funduszu prawid∏owo wype∏nionego zawiadomienia o zawarciu umowy z innym OFE, z wnioskiem o dokonanie wyp∏aty transferowej; p wprowadzenia przez fundusz w b∏àd co do dokonania op∏aty zwiàzanej ze zmianà funduszu emerytalnego. W zwiàzku z powy˝szym dotychczasowy fundusz nie umieszcza∏ ubezpieczonego na liÊcie osób zmieniajàcych OFE, w zwiàzku z tym ZUS nie móg∏ dokonaç zmiany w Centralnym Rejestrze Cz∏onków OFE, a w konsekwencji zmiana funduszu i wyp∏ata transferowa nie dochodzi∏a do skutku. Cz´Êç skarg z zakresu zabezpieczenia emerytalnego skierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych dotyczy∏a anulowania umowy cz∏onkostwa w OFE na skutek niewiedzy o utracie prawa do wczeÊniejszego Êwiadczenia emerytalnego (9 spraw – 0,8% ogó∏u spraw), oraz nieprawid∏owoÊci w wyp∏acie Êrodków po Wykres nr 7. Przedmiot skarg z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w I pó∏roczu 2009 r. Zmiana funduszu i dokonanie wyp∏aty transferowej 93,5% Anulowanie umowy ze wzgl´du na nabycie prawa do wczeÊniejszej emerytury 0,8% Nieprawid∏owoÊci w wyp∏acie (Êmierç cz∏onka OFE) 0,4% Nieprzekazywanie sk∏adek do OFE 0,3% Brak w∏aÊciwoÊci RU 4,4% Inne 0,3% Umowa zawarta w wyniku wprowadzenie w b∏àd 0,1% Nieprawid∏owoÊci w czynnoÊciach akwizycyjnych 0,1% Nieprawid∏owoÊci w prowadzeniu rejestru cz∏onków przez PTE 0,1% P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH Wykres nr 8. Tryb rozpatrywania skarg z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w I pó∏roczu 2009 r. 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Podj´cie interwencji Êmierci cz∏onka OFE (5 skarg – 0,4% wszystkich spraw). Ze wzgl´du na niedostatecznà wiedz´ ubezpieczonych o funkcjonowaniu II filaru, cz´Êç zapytaƒ dotyczy∏a treÊci obowiàzujàcych przepisów w zakresie dziedziczenia Êrodków zgromadzonych na rachunku w OFE i procedur ich wyp∏aty w przypadku Êmierci cz∏onka funduszu. Ponadto do Rzecznika Ubezpieczonych wp∏yn´∏y dwie sprawy dotyczàce op∏at za zwrot Êrodków groma- Niepodj´cie interwencji dzonych na indywidualnym koncie emerytalnym, sprawa dotyczàca umowy zawartej w wyniku wprowadzenia w b∏àd, skarga dotyczàca trudnoÊci ze wskazaniem osób uposa˝onych, skarga na nieprawid∏owoÊci w czynnoÊciach akwizycyjnych oraz b∏´dne prowadzenie rejestru cz∏onków OFE. W omawianym okresie sprawozdawczym 49 skarg (4,4% wszystkich spraw) skierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych nie mieÊci∏o si´ w zakresie jego kompetencji. Sprawy te by∏y przekazywane zgodnie z w∏aÊciwoÊcià do odpowiednich adresatów z powiadomieniem autorów wystàpieƒ o przekazaniu ich spraw zgodnie z w∏aÊciwoÊcià lub wskazywano skar˝àcym mo˝liwoÊç z∏o˝enia skargi do odpowiedniego podmiotu. Po przeanalizowaniu 1112 wystàpieƒ, jakie wp∏yn´∏y do Rzecznika Ubezpieczonych w I pó∏roczu 2009 roku, podj´to czynnoÊci interwencyjne w 1048 sprawach, co stanowi∏o 94,2% wszystkich skarg z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego (wykres nr 8). W 64 sprawach, co stanowi∏o 5,8% wszystkich skarg z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego, Rzecznik Ubezpieczonych nie podjà∏ interwencji. Niepodj´cie interwencji zazwyczaj spowodowane by∏o brakiem w∏aÊciwoÊci Rzecznika, wczeÊniejszym rozpatrywaniem sprawy przez Sàdy Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych, wskazaniem skar˝àcemu innego podmiotu w∏aÊciwego do rozpatrzenia danej sprawy, brakiem stosownego wniosku ze strony osoby kierujàcej wystàpienie, w którym zawarta by∏a jedynie proÊba o wyjaÊnienie przepisów prawnych dotyczàcych dzia∏alnoÊci OFE. Interwencje nie by∏y równie˝ podejmowane w sprawach kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych jako do kolejnego adresata („do wiado- Tabela nr 4. Liczba skarg na poszczególne podmioty z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w I pó∏roczu 2009 r. Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Podmioty AEGON PTE S.A. AIG PTE S.A. PTE Allianz Polska S.A. Aviva PTE Aviva BZ WBK S.A.4 AXA PTE S.A. PTE Bankowy S.A. Generali PTE S.A. ING PTE S.A. NORDEA PTE S.A. Pekao Pionieer PTE S.A. Pocztylion-Arka PTE S.A. PTE Polsat S.A. PTE PZU S.A. PTE Warta S.A. Brak nazwy PTE Inne ZUS 6 OGÓ¸EM P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 Liczba Liczba skarg cz∏onków OFE3 761 592 1 105 523 2 370 641 2 895 145 4 729 654 2 428 320 1 642 867 1 2 869 396 1 801 334 10405 345 195 461 939 331 703 1 2 056 595 6 311 400 1 2 3 14 111 304 1064 Procent ogólnej liczby skarg 0,2 0,4 0,2 0,1 0,1 0,1 97,7 0,1 0,5 0,1 0,2 0,3 100,0 Podj´cie interwencji Liczba % 0 0 2 50,0 1 50,0 0 0 0 0 0 0 1040 100,0 0 0 2 33,3 0 0 1 50,0 2 66,6 1048 - 13 moÊci”), gdy˝ ich autorzy wyraênie zaznaczali, ˝e chodzi im jedynie o zapoznanie instytucji Rzecznika z danà sprawà. W wyniku interwencji Rzecznika Ubezpieczonych podj´tych w I pó∏roczu 2009 r. w przypadku zakoƒczenia post´powania 6 spraw zakoƒczy∏o si´ pozytywnym wynikiem dla skar˝àcych, a 2 sprawy uzyska∏y wynik negatywny. Warto zwróciç uwag´, i˝ 1040 spraw, w których Rzecznik podjà∏ interwencj´, nie zosta∏o jeszcze rozstrzygni´tych. Przewa˝ajàcà cz´Êç spraw w toku stanowià dwie skargi zbiorowe z∏o˝one w imieniu 1035 cz∏onków funduszu Nordea. Rzecznik Ubezpieczonych uznawa∏ spraw´ za zakoƒczonà, gdy: p PTE uznawa∏o zasadnoÊç interwencji i zmienia∏o swoje wczeÊniejsze stanowisko; p w Êwietle kolejnych wyjaÊnieƒ i po wnikliwej analizie sprawy Rzecznik oceni∏, ˝e prawo bàdê interesy cz∏onków OFE nie zosta∏y naruszone lub wyczerpa∏ wszystkie mo˝liwoÊci dzia∏ania, jednak PTE nie zmieni∏o stanowiska w sprawie – wówczas Rzecznik informowa∏ skar˝àcych o przys∏ugujàcym im prawie wystàpienia na drog´ sàdowà. n 1 Do Rzecznika Ubezpieczonych wp∏yn´∏a skarga grupowa na dzia∏alnoÊç NORDEA Powszechnego Towarzystwa Emerytalnego S.A. Wyst´pujàcy poprzez pe∏nomocnika cz∏onkowie OFE NORDEA skar˝yli si´ na utrudnianie zmiany otwartego funduszu emerytalnego. 2 Od dnia 1.06.2009 r. nastàpi∏a zmiana nazwy z Commercial Union PTE BPH CU WBK S.A. na Aviva PTE Aviva BZ WBK S.A. 3 èród∏o KNF – Cz∏onkowie otwartych funduszy emerytalnych; stan na dzieƒ: 26.06.2009 r. 4 Od dnia 1.06.2009 r. nastàpi∏a zmiana nazwy z Commercial Union PTE BPH CU WBK S.A. na Aviva PTE Aviva BZ WBK S.A. 5 WartoÊç obejmuje m. in. dwie skargi zbiorowe z∏o˝one w imieniu 1035 cz∏onków funduszu Nordea. 6 Skargi na ZUS dotyczà tu tylko problematyki zabezpieczenia emerytalnego. Refundacja kosztów wynajmu samochodu zast´pczego – wybrane zagadnienia Analiza skarg konsumentów kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w zakresie odpowiedzialnoÊci gwarancyjnej zak∏adów ubezpieczeƒ za szkody komunikacyjne z tytu∏u umowy obowiàzkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdu mechanicznych wskazuje, ˝e jednym z istotnych problemów dla poszkodowanych jest zagadnienie dotyczàce podstaw i zakresu refundacji kosztów najmu samochodu zast´pczego. ajcz´stszym przedmiotem skarg na post´powanie zak∏adów ubezpieczeƒ w tym obszarze jest: p odmowa refundacji kosztów najmu samochodu zast´pczego dla konsumentów oparta na uzasadnieniu, ˝e roszczenie to przys∏uguje wy∏àcznie osobom prowadzàcym dzia∏alnoÊç gospodarczà; p cz´Êciowa refundacja kosztów najmu samochodu zast´pczego przy szkodzie cz´Êciowej tylko za tzw. „technologiczny czas naprawy”; p cz´Êciowa refundacja kosztów najmu samochodu zast´pczego przy szkodzie ca∏kowitej tylko za okres do czasu ogl´dzin uszkodzonego pojazdu lub przekaza- N 14 nia (dor´czenia) stanowiska zak∏adu ubezpieczeƒ o uznaniu odpowiedzialnoÊci za szkod´ i rozliczeniu jej jako tzw. szkody ca∏kowitej; p cz´Êciowa refundacja stawki dziennej czynszu najmu samochodu zast´pczego poprzez weryfikacj´ rachunków z najmu do arytmetycznie wyliczonej Êredniej stawki czynszu, która obowiàzuje na danym rynku lokalnym. W skargach kierowanych przez przedsi´biorców mo˝na równie˝ spotkaç si´ z problematykà odmowy refundacji kosztów najmu samochodu zast´pczego, w sytuacji gdy uszkodzony pojazd nie znajdowa∏ si´ w ewidencji Êrodków trwa∏ych przedsi´biorstwa. Pojawiajà si´ tak- ˝e zapytania w sprawie stanowiska (opinii) Rzecznik Ubezpieczonych w przedmiocie refundacji faktur z wynajmu pojazdu zast´pczego w kwocie netto (bez podatku VAT), jak równie˝ w przedmiocie terminu do spe∏nienia Êwiadczenia z tytu∏u najmu samochodu zast´pczego. Celem niniejszego artyku∏u b´dzie omówienie podstaw i zakresu refundacji kosztów wynajmu samochodu zast´pczego w ramach odpowiedzialnoÊci ubezpieczyciela za szkod´ komunikacyjnà z tytu∏u umowy obowiàzkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych oraz odniesienie si´ do stanowisk zak∏adów ubezpieczeƒ, które najcz´Êciej prezentowane sà w omawianej problematyce. Zgodnie z art. 34 ust. 1 i art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiàzkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. z 2003 r., nr 124, poz. 1152 z póên. zm.) odszkodowanie ustala si´ i wyp∏aca w graniach odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadacza lub kierujàcego pojazdem mechanicznym, je˝eli sà oni zobowiàzani do odszkodowania P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH za wyrzàdzonà w zwiàzku z ruchem tego pojazdu szkod´. WysokoÊç odszkodowania ubezpieczeniowego Êwiadczonego z tytu∏u ubezpieczenia OC zakreÊlona jest wi´c granicami odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadacza, kierowcy samochodu. Do rozstrzygni´cia o odszkodowaniu ubezpieczeniowym przy ubezpieczaniu OC koniecznym jest si´gni´cie do ogólnych regu∏ Kodeksu cywilnego odnoszàcych si´ do zakresu odszkodowania, w szczególnoÊci do przepisu art. 361 § 1 i 2 k.c. Regu∏y te nakazujà przestrzeganie zasady pe∏nego odszkodowania w granicach adekwatnego zwiàzku przyczynowego. Podstawowà bowiem funkcjà odszkodowania jest kompensacja, co oznacza, ˝e odszkodowanie powinno przywróciç w majàtku poszkodowanego stan rzeczy naruszony zdarzeniem wyrzàdzajàcym szkod´, przy czym nie mo˝e ono jednak przewy˝szaç wysokoÊci faktycznie poniesionej szkody. Utrata mo˝liwoÊci korzystania z rzeczy wskutek jej zniszczenia stanowi szkod´ majàtkowà. Co do zasady, normalnym nast´pstwem w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. jest niemo˝noÊç korzystania z samochodu przez poszkodowanego, nie tylko w sytuacji jego uszkodzenia, ale równie˝ zniszczenia i to w oderwaniu od faktu, czy samochód ten wykorzystywany by∏ do celów zarobkowych, czy te˝ s∏u˝y∏ do zaspokajania normalnych i donios∏ych spo∏ecznie funkcji ˝yciowych, niezwiàzanych z prowadzonà dzia∏alnoÊcià gospodarczà. Je˝eli poszkodowany poniós∏ z zwiàzku z tym koszty, które by∏y konieczne na wynajem samochodu zast´pczego to mieszczà si´ one w granicach skutków szkodowych podlegajàcych wyrównaniu. Kwestia uprawnienia poszkodowanego do najmu samochodu zast´pczego w ramach odpowiedzialnoÊci gwarancyjnej zak∏adu ubezpieczeƒ z tytu∏u umowy obowiàzkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych by∏a przedmiotem wielu orzeczeƒ Sàdu Najwy˝szego, który co do zasady potwierdzi∏ prawo poszkodowanego do najmu pojazdu zast´pczego. P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 Przyk∏adowo mo˝na przedstawiç w tej problematyce nast´pujàce orzeczenia Sàdu Najwy˝szego: wyrok SN z dnia 26 listopada 2002 r. (sygn. akt V CKN 1397/00), wyrok SN z dnia 8 wrzeÊnia 2004 r. (sygn. akt IV CK 672/03), wyrok SN z dnia 5 listopada 2004 r. (sygn. akt II CK 494/03); wyrok SN z dnia 8 wrzeÊnia 2004r. (sygn. akt IV CK 672/03); wyrok SN z dnia 2 lipca 2004 r. (sygn. akt II CK 412/03). Nale˝y zgodziç si´ z poglàdem, ˝e oceny czy poniesienie okreÊlonych kosztów mieÊci si´ w ramach szkody i normalnego zwiàzku przyczynowego nale˝y dokonywaç na podstawie indywidualnej sytuacji poszkodowanego i konkretnych okolicznoÊci sprawy1. Niemniej jednak z treÊci przywo∏anych orzeczeƒ Sàdu Najwy˝szego mo˝na wyprowadziç nast´pujàce wnioski o charakterze ogólnym: p utrata mo˝liwoÊci korzystania z rzeczy wskutek jej zniszczenia lub uszkodzenia stanowi szkod´ majàtkowà; p co do zasady mi´dzy faktem uszkodzenia lub zniszczenia pojazdu a faktem wynaj´cia pojazdu zast´pczego i poniesieniem kosztów z tego tytu∏u istnieje normalny zwiàzek przyczynowy w rozumieniu art. 361 § 1 k.c.; p roszczenie o refundacj´ kosztów samochodu zast´pczego wyst´puje zarówno w przypadku szkody cz´Êciowej, jak i ca∏kowitej; p w przypadku szkody cz´Êciowej refundacja kosztów wynajmu samochodu zast´pczego obejmuje okres rzeczywistej naprawy samochodu; p brak jest ograniczeƒ podmiotowych w podstawie roszczenia o refundacj´ kosztów wynajmu samochodu zast´pczego. Jednym z g∏ównych tematów skarg w obszarze refundacji kosztów wynajmu samochodu zast´pczego jest odmowa uznania tego roszczenia dla osób fizycznych, które nie prowadzà dzia∏alnoÊci gospodarczej lub te˝ nie wykorzystujà samochodu do celów s∏u˝bowych na podstawie stosunku obligacyjnego zawartego z pracodawcà. Cz´stokroç uzasadnieniem dla takiego stanowiska jest przywo∏anie stanów faktycznych b´dàcych przedmiotem rozstrzygni´cia Sàdu Najwy˝szego np. w wyroku z dnia 8 wrzeÊnia 2004 r. (sygn. akt IV CK 672/02), czy te˝ w wyroku z dnia 18 marca 2003 r. (sygn. akt IC CKN 1916/00) i formu∏owanie na ich podstawie, wprost lub w sposób konkludetny, wniosku ˝e skoro przedmiotem orzeczeƒ Sàdu Najwy˝szego by∏o roszczenie osób prowadzàcych dzia∏alnoÊç gospodarczà to tym samym nie przys∏uguje ono osobom, które takiej dzia∏alnoÊci nie prowadzà. Innymi s∏owy, wynajem samochodu zast´pczego w innych celach (np. w celach prywatnych) nie stanowi normalnych nast´pstw szkody i wykracza poza obowiàzek odszkodowawczy w rozumieniu art. 361 k.c. Mo˝na równie˝ spotkaç si´ z uzasadnieniem, ˝e wynajem samochodu zast´pczego na okres likwidacji szkody w innych celach ni˝ prowadzenie dzia∏alnoÊci jest dzia∏aniem podejmowanym dla wygody, a co za tym idzie mamy do czynienia ze szkodà niemajàtkowà, która nie podlega refundacji z ubezpieczenia OC sprawcy. Wsparciem dla tego stanowiska ma byç nieaktualne w du˝ej cz´Êci z uwagi na istotne zmiany stosunków spo∏ecznych orzeczenie Sàdu Najwy˝szego z dnia z 10 maja 1996 r. (sygn. akt II CR 97/66, OSPiKA 1968, nr 1, poz. 5). Odnoszàc si´ do tak przyj´tego uzasadnienia, nale˝y wskazaç, ˝e stosowanie przez zak∏ady ubezpieczeƒ kryterium podzia∏u poszkodowanych – na osoby wykorzystujàce w celu wykonywania dzia∏alnoÊci gospodarczej i osoby, które w takim celu pojazdów nie u˝ytkujà i tym samym przyznawanie lub nie prawa do zwrotu kosztów najmu samochodu zast´pczego pozbawione jest podstaw prawnych. De lege lata utrata mo˝liwoÊci korzystania z rzeczy wskutek jej zniszczenia stanowi szkod´ majàtkowà i koszty powsta∏e w zwiàzku z koniecznoÊcià najmu samochodu zast´pczego nie sà zaw´˝one szczególnym przedmiotem wykorzystania pojazdu uszkodzonego 15 dla celów prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej. W obecnych uwarunkowaniach rynkowych i spo∏ecznych, codzienne korzystanie z pojazdu mechanicznego jest koniecznoÊcià wynikajàcà z wykonywania zawodu, miejsca zamieszkania, czy te˝ racjonalnego wykorzystania czasu. Nale˝y wi´c odrzuciç poglàd formu∏owany w wyjaÊnieniach niektórych zak∏adów ubezpieczeƒ, kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych, i˝ zasadnoÊç roszczenia o zwrot kosztów wynajmu pojazdu zast´pczego zosta∏a w judykaturze ograniczona podmiotowo tylko do podmiotów prowadzàcych dzia∏alnoÊç gospodarczà i w sytuacji, gdy uszkodzony pojazd mechaniczny by∏ wykorzystywany do celów tej dzia∏alnoÊci. W wy˝ej przywo∏anych orzeczeniach Sàdu Najwy˝szego nie ma ˝adnej mowy, i˝ zakres zwrotu zak∏adu ubezpieczeƒ kosztów wynajmu samochodu zast´pczego odnosi si´ wy∏àcznie do takich stanów faktycznych, w których uszkodzony zosta∏ pojazd mechaniczny s∏u˝àcy do prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej. Wr´cz przeciwnie zosta∏y wskazane podstawy i determinanty roszczenia o refundacj´ kosztów wynajmu samochodu zast´pczego. To, ˝e w kilku orzeczeniach Sàd Najwy˝szy rozstrzyga∏ na stanach faktycznych, w których stronà powodowà by∏a osoba prowadzàca dzia∏alnoÊç gospodarczà, nie mo˝e prowadziç do wniosku, ˝e roszczenie to przys∏uguje wy∏àcznie tym osobom. Sàd Najwy˝szy odnosi∏ si´ w nich do istnienia roszczenia o zwrot kosztów wynajmu samochodu zast´pczego w ramach odpowiedzialnoÊci gwarancyjnej ubezpieczyciela z tytu∏u umowy obowiàzkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych oraz determinantów tego roszczenia. Odmienna egzegeza treÊci tych orzeczeƒ prowadzi do zaw´˝enia zakresu stosowania art. 361 § 2 k.c. w przedmiocie zwrotu kosztów najmu samochodu zast´pczego. Równie˝ uzasadnienie, ˝e korzystanie z pojazdu dla celów prywatnych jest dzia∏aniem dla wygody, a tym samym szkodà niemajàtkowà, 16 która nie podlega refundacji nale˝y odrzuciç. Zasadniczo poszkodowani nie opierajà swojego roszczenia o podstaw´ faktycznà w postaci utraty korzyÊci przejawiajàcej si´ w niemo˝noÊci zaspokojenia osobistych i jednorazowych potrzeb wykraczajàcych poza zakres dotychczasowego korzystania z rzeczy. Podstawà ˝àdania jest pokrycie straty majàtkowej polegajàcego na koniecznoÊci wydatkowania Êrodków na wynajem pojazdu w zwiàzku z faktem uszkodzenia pojazdu mechanicznego, z którego poszkodowany móg∏by w dotychczasowym zakresie korzystaç, gdyby szkoda nie zosta∏a wyrzàdzona. Poszkodowany ma prawo dysponowaç sprawnym pojazdem przez czas naprawy swojego samochodu, niezale˝nie od tego do jakich celów s∏u˝y∏ mu uszkodzony pojazd (czy tylko do prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej, czy te˝ do zaspokajania podstawowych i donios∏ych spo∏ecznie potrzeb egzystencjonalnych np. codzienny dojazd do pracy, odwo˝enie dzieci do przedszkola, szko∏y itp.) i niezale˝nie od tego, czy w miejscu pobytu poszkodowanego funkcjonuje komunikacja publiczna. Posiadanie bowiem pojazdu mechanicznego w I dekadzie XXI wieku i realizacja przez posiadacza pojazdu prawa podmiotowego w postaci uprawnienia do swobodnego u˝ywania posiadanego samochodu nie jest zdarzeniem nadzwyczajnym, ani te˝ ˝adnym luksusem. Determinantem podstaw roszczenia b´dzie tu wi´c nie szczególny przedmiot u˝ywania pojazdu mechanicznego (dla celów prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej), lecz niezb´dnoÊç tego wynajmu tj. koniecznoÊç u˝ywania pojazdu mechanicznego w takim zakresie, w jakim poszkodowany korzysta∏ ze swojego samochodu, który zosta∏ uszkodzony lub zniszczony. Przes∏ankà negatywnà tego roszczenia b´dzie np., fakt wynaj´cia pojazdu zast´pczego tylko co do zasady i bez zamiaru korzystania z niego, czy te˝ wynaj´cie pojazdu o klasie wy˝szej ni˝ pojazd uszkodzony. Z tym jednak zastrze˝eniem, ˝e w tym drugim wypadku zajdzie za- sadnoÊç stosownego obni˝enia, zgodnie z zasadà compensatio lucri cum damno, kosztów najmu do stawki najmu dla samochodu o podobnej klasie, która obowiàzuje na danym rynku lokalnym. Przedmiotem skarg na zak∏ady ubezpieczeƒ jest tak˝e stosowanie dla ustalenia zakresu refundacji poniesionych kosztów wynajmu samochodu zast´pczego tzw. technologicznego czasu naprawy. W mojej opinii, za w∏aÊciwy okres, za który przys∏uguje poszkodowanemu zwrot kosztów pojazdu zast´pczego nale˝y uznaç czas, w którym poszkodowany faktycznie w zwiàzku z naprawà nie by∏ w stanie u˝ywaç w∏asnego pojazdu. Powy˝sze stanowisko znajduje bowiem swoje uzasadnienie nie tylko w zasadzie pe∏nego odszkodowania (art. 361 § 2 k.c.), ale równie˝ w przyj´tej linii orzeczniczej Sàdu Najwy˝szego w sprawie kompensacji kosztów wynajmu samochodu zast´pczego. Mianowicie, w wyroku z dnia 5 listopada 2004 r. (sygn. akt. II CK 494/03), Sàd Najwy˝szy wskaza∏ cyt. „[...] ˝e je˝eli uszkodzony pojazd nadaje si´ do naprawy w postaci wmontowania do niego nowej cz´Êci zamiennej, to koszty najmu przez poszkodowanego tzw. samochodu zast´pczego obejmowaç mogà okres konieczny i niezb´dny do naprawy pojazdu [...]”. Sformu∏owanie „okres konieczny i niezb´dny”, które zosta∏o u˝yte w wy˝ej wskazanym orzeczeniu, oznacza nic innego jak obowiàzek zwrotu kosztów wynajmu samochodu zast´pczego za rzeczywisty, a nie technologiczny czas naprawy uszkodzonego pojazdu. W aktualnej linii orzecznictwa SN w przedmiocie kosztów wynajmu samochodu zast´pczego trudno znaleêç argumenty uzasadniajàce zaw´˝enie zakresu refundacji do technologicznego czasu naprawy. Z uzasadnienia powy˝ej przywo∏anych orzeczeƒ mo˝na jedynie wnioskowaç, ˝e czas ten wyznaczony jest rzeczywistym czasem naprawy – okresem, w którym uszkodzony pojazd mechaniczny w normalnym stanie rzeczy, przy uwzgl´dnieniu faktycznych elementów naprawy P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH (oczekiwania w kolejce na napraw´, sprowadzenie cz´Êci zamienny, technologiczna przerwa potrzebna na wyschni´cie Êwie˝ej pow∏oki lakierniczej przed przystàpieniem do prac zwiàzanych z konserwacjà oraz monta˝em pojazdu na gotowo itp.) oraz procesu likwidacji szkody (oczekiwania na ogl´dziny, czas oczekiwania na ponowne ogl´dziny, uzgodnieƒ poszkodowanego z ubezpieczycielem co do zakresu naprawy), móg∏ zostaç naprawiony. Natomiast trudno zdiagnozowaç stanowisko w doktrynie i w orzecznictwie, które aprobowa∏oby praktyk´ refundacji kosztów najmu samochodu zast´pczego tylko za technologiczny czas naprawy. Nale˝y wi´c ponownie podkreÊliç, ˝e przy ustalaniu okresu, za który powinien nastàpiç zwrot kosztów wynajmu pojazdu zast´pczego nie powinno si´ w ˝aden sposób kierowaç tzw. technologicznym czasem naprawy pojazdu. Technologiczny czas naprawy okreÊlany w programach kosztorysowych jest wyliczony teoretycznie i nie uwzgl´dnia wielu istotnych czynników wyst´pujàcych w normalnym toku realizacji us∏ugi naprawy pojazdu, o których przyk∏adowo mowa powy˝ej. Poszkodowanemu przys∏uguje wi´c zwrot kosztów najmu pojazdu zast´pczego za okres od dnia jego wynaj´cia w zwiàzku ze szkodà do dnia naprawy uszkodzonego pojazdu (do dnia, w którym poszkodowany bez zb´dnej zw∏oki móg∏ odebraç pojazd, a pojazd by∏ ju˝ sprawny). Ograniczenie okresu, za który przys∏uguje refundacja kosztów najmu samochodu zast´pczego poprzez oparcie metodyki kompensacji o tzw. technologiczny czas naprawy, nie tylko nie realizuje zasady pe∏nego odszkodowania, ale równie˝ nara˝a poszkodowanych na poniesienie dodatkowych wydatków, które nie wystàpi∏yby, gdyby im nie zosta∏a wyrzàdzona szkoda. Przypadkami uzasadniajàcymi zaw´˝enie zakresu refundacji b´dzie natomiast odstàpienie od naprawy uszkodzonego pojazdu przy jednoczesnym korzystaniu z samochodu zast´pczego lub powstrzyma- P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 nie si´ z naprawà pojazdu do czasu ustosunkowania si´ ubezpieczyciela do odwo∏ania si´ od jego pierwotnego stanowiska w przedmiocie uznanej wysokoÊci odszkodowania, czy te˝ wyd∏u˝enie procesu naprawy wskutek koniecznoÊci dokonania przez zak∏ad naprawczy poprawek uprzednio wadliwie wykonanej naprawy. Korzystanie z samochodu zast´pczego w takich okolicznoÊciach mo˝e byç poddane ocenie naruszenia obowiàzku wspó∏dzia∏ania wierzyciela przy wykonaniu zobowiàzania i dzia∏aniem zmierzajàcym do zwi´kszenia rozmiarów szkody. Zagadnienie okresu refundacji samochodu zast´pczego nieco odmiennie kszta∏tuje si´ w przypadku szkody ca∏kowitej, gdzie obowiàzek odszkodowawczy osoby zobowiàzanej do naprawienia szkody ogranicza si´ do Êwiadczenia pieni´˝nego stanowiàcego ró˝nic´ pomi´dzy wartoÊcià rynkowà pojazdu mechanicznego z dnia szkody a wartoÊcià pozosta∏oÊci. W skargach konsumentów kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych mo˝na spotkaç si´ z praktykà zaw´˝enia zakresu zwrotu kosztów najmu do czasu ogl´dzin przeprowadzonych przez zak∏ad ubezpieczeƒ lub do czasu dor´czenia stanowiska o rozliczeniu przedmiotowej szkody jako szkody ca∏kowitej. Takà praktyk´ nale˝y jednak uznaç za nieuprawnionà. Przeprowadzenie ogl´dzin, czy te˝ dor´czenie stanowiska o rozliczeniu przedmiotowej szkody jako szkody ca∏kowitej nie stanowià czynnoÊci, które skutkujà naprawà szkody majàtkowej w postaci niemo˝noÊci korzystania ze zniszczonego pojazdu mechanicznego. Nie powodujà tak˝e przerwania istnienia adekwatnego zwiàzku przyczynowego pomi´dzy faktem zniszczenia pojazdu a faktem poniesienia kosztów na najem samochodu zast´pczego po dniu dokonania ogl´dzin lub dor´czenia informacji o rozliczeniu szkody jako szkody ca∏kowitej. Wyniki ogl´dzin lub informacja zak∏adu ubezpieczeƒ o tym, i˝ zostanie z∏o˝one oÊwiadczenie woli o przyj´ciu odpowiedzialnoÊci w ramach szkody ca∏kowitej mo˝e stano- wiç po stronie poszkodowanego co najwy˝ej asumpt do podj´cia czynnoÊci zmierzajàcych do nabycia podobnego pojazdu mechanicznego. Je˝eli chodzi natomiast o praktyk´ sàdowà w zakresie czasu, za który zwrot kosztów samochodu zast´pczego przy szkodzie ca∏kowitej przys∏uguje to zasadniczo przyjmuje si´, ˝e zak∏ad ubezpieczeƒ zobowiàzany jest do refundacji za okres do dnia spe∏nienia Êwiadczenia odszkodowawczego. Dla przyk∏adu: w orzeczeniu z dnia 8 wrzeÊnia 2004 r. (sygn. akt IV CK 672/02) Sàd Najwy˝szy wskaza∏ cyt., „˝e postulat pe∏nego odszkodowania przemawia za przyj´ciem stanowiska o potrzebie zwrotu przez ubezpieczyciela tzw. wydatków koniecznych potrzebnych na czasowe u˝ywanie zast´pczego Êrodka komunikacji w zwiàzku z niemo˝liwoÊcià korzystania z niego wskutek zniszczenia, z tym, ˝e tylko za okres mi´dzy dniem zniszczenia a dniem w którym poszkodowany mo˝e nabyç analogiczny pojazd nie d∏u˝szy jednak ni˝ za czas do zap∏aty odszkodowania”. Podobne stanowisko znajduje odzwierciedlenie w orzeczeniach sàdów powszechnych np. w uzasadnieniu wyroku Sàdu Okr´gowego w Cz´stochowie z dnia 9 sierpnia 2007 r. (sygn. akt. VI CA 419/07) wskazano, ˝e okresem w∏aÊciwym dla ustalenia okresu refundacji kosztów wynajmu samochodu zast´pczego jest dzieƒ spe∏nienia Êwiadczenia odszkodowawczego. Analizujàc powy˝sze orzeczenia, w kontekÊcie przepisów z art. 361 i 363 k.c., rodzà si´ powa˝ne wàtpliwoÊci, czy dzieƒ spe∏nienia Êwiadczenia odszkodowawczego przez zak∏ad ubezpieczeƒ za szkod´ ca∏kowità koƒczy strat´ majàtkowà w postaci niemo˝noÊci korzystania z rzeczy i przerywa zwiàzek przyczynowy pomi´dzy faktem zniszczenia pojazdu a faktem poniesienia wydatków na najem samochodu zast´pczego, a co za tym idzie koƒczy zakres odpowiedzialnoÊci ubezpieczyciela w przedmiocie tego roszczenia, w szczególnoÊci w sytuacji, gdy poszkodowany w dacie otrzymania odszkodowania z powy˝szego tytu∏u nie posiada 17 Êrodków finansowych na zakup pojazdu podobnego (o podobnej wartoÊci do tego, który uleg∏ uszkodzeniu) lub nabycie pojazdu jest niemo˝liwe z przyczyn niezale˝nych od poszkodowanego (np. koniecznoÊç d∏ugotrwa∏ego oczekiwania na dostarczenie pojazdu przez producenta). Spe∏nienie Êwiadczenia w ramach szkody ca∏kowitej jest jedynie naprawieniem szkody w zniszczonym pojeêdzie i tylko w granicach wyznaczonych przez art. 363 k.c. Podobne wàtpliwoÊci zachodzà w sytuacji, gdy zniszczeniu uleg∏ pojazd specjalistyczny, którego nabycie w nieodleg∏ym terminie jest niemo˝liwe, lub gdy nabycie wiàza∏oby si´ z wydatkiem, który przekracza∏by w krótkim czasie mo˝liwoÊci poszkodowanego. Nale˝a∏oby wi´c rozwa˝yç, czy w∏aÊciwym okresem, za który istnieje zobowiàzanie do refundacji kosztów wynajmu samochodu zast´pczego nie powinien byç okres od dnia wynaj´cia pojazdu mechanicznego w zwiàzku z jego zniszczeniem do dnia spe∏nienia Êwiadczenia odszkodowawczego z uwzgl´dnieniem okresu czasu niezb´dnego dla zagospodarowania pozosta∏oÊci powypadkowych. Wtedy bowiem poszkodowany jest w posiadaniu Êrodków pieni´˝nych pozwalajàcych na zakup pojazdu mechanicznego podobnego do pojazdu, który uleg∏ uszkodzeniu. ZaÊ w drugiej sytuacji, o której powy˝ej mowa, granicà zakresu roszczenia winien byç dzieƒ, w którym poszkodowany po otrzymaniu odszkodowania bez zb´dnej zw∏oki naby∏ (móg∏ nabyç) specjalistyczny pojazd mechaniczny. W skargach kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych mo˝na równie˝ spotkaç si´ z praktykà weryfikacji przedstawionych faktur z najmu samochodu zast´pczego poprzez przyj´cie arytmetycznie wyliczonych Êrednich stawek dziennych czynszu najmu, które obowiàzujà na danym rynku lokalnym. OdnoÊnie takiego stanowiska nale˝y wskazaç, i˝ koliduje ono z obowiàzujàcà na gruncie odpowiedzialnoÊci gwarancyjnej zasadà pe∏nego odszkodowania. W wyroku z dnia 13 czerwca 2003 r. (sygn. 18 akt III CZP 32/03) Sàd Najwy˝szy wskaza∏, ˝e za koszty „ekonomicznie uzasadnione” nale˝y uznaç koszty ustalone wed∏ug cen, którymi pos∏uguje si´ wybrany przez poszkodowanego warsztat naprawczy dokonujàcy naprawy samochodu. Orzeczenie to mo˝na odnieÊç tak˝e do us∏ugodawców innych us∏ug, z jakich poszkodowany czynem niedozwolonym zmuszony jest w nast´pstwie szkody korzystaç. Nie ma przy tym znaczenia fakt, ˝e ceny te odbiegajà (sà wy˝sze) od cen Êrednich dla okreÊlonej kategorii us∏ug na rynku. Przyj´cie cen przeci´tnych dla okreÊlenia wysokoÊci przys∏ugujàcej poszkodowanemu odszkodowania, niezale˝nie od samej metody ich wyliczania, która mo˝e byç zró˝nicowana, nie kompensowa∏oby poniesionej przez poszkodowanego szkody, gdyby ceny przyj´te u danego przedsi´biorcy, którego przedmiotem dzia∏alnoÊci gospodarczej jest wynajem pojazdów mechanicznych, by∏yby wy˝sze od przeci´tnych. Istotnym w omawianym problematyce jest tak˝e wyrok z dnia 25 kwietnia 2002 r. (sygn. akt I CKN 1466/99), w którym Sàd Najwy˝szy wypowiedzia∏ si´ w przedmiocie obowiàzku poszkodowanego wspó∏dzia∏ania z d∏u˝nikiem przy wykonywaniu zobowiàzania. Sàd ten stwierdzi∏, i˝ nie ma on obowiàzku poszukiwania sprzedawców oferujàcych swoje us∏ugi najtaniej. Stan faktyczny powy˝szej sprawy wprawdzie dotyczy∏ ubezpieczenia autocasco, jednak Sàd rozwa˝y∏ sytuacj´ poszkodowanego na gruncie przepisów ogólnych – art. 354 k.c. – tote˝ argumentacj´ tà mo˝na odnieÊç tak˝e do szkód likwidowanych z tytu∏u ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. W uzasadnieniu wyroku SN stwierdzi∏, i˝ tylko w przypadku wykazania przez zak∏ad ubezpieczeƒ nielojalnego post´powania, naruszajàcego obowiàzujàce wierzyciela, na podstawie art. 354 k.c., wymogi wspó∏pracy z d∏u˝nikiem przy wykonywaniu zobowiàzania, mo˝na wierzycielowi postawiç zarzut powi´kszenia rozmiarów szkody poprzez wybranie oferty wy˝szej ni˝ Êrednia cenowo. W skargach kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych mo˝na spotkaç si´ równie˝ z zapytaniami, czy zak∏ad ubezpieczeƒ prawid∏owo wyp∏aci∏ odszkodowanie z tytu∏u refundacji kosztów najmu samochodu zast´pczego ustalajàc jego odszkodowania w kwocie netto (bez podatku VAT). Problematyka ustalania odszkodowania w tym zakresie kszta∏tuje si´ nast´pujàco. Zgodnie z art. 86 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i us∏ug (w brzmieniu obowiàzujàcym od dnia 22 sierpnia 2005 roku) w zakresie, w jakim towary i us∏ugi sà wykorzystywane do wykonywania czynnoÊci opodatkowanych, podatnikowi, o którym mowa w art. 15, przys∏uguje prawo do obni˝enia kwoty podatku nale˝nego o kwot´ podatku naliczonego, z zastrze˝eniem art. 114, art. 119 ust. 4, art. 120 ust. 17 i 19 oraz art. 124. Zgodnie z ust. 3 tego˝ przepisu i z zastrze˝eniem ust. 4, w przypadku nabycia samochodów osobowych oraz innych pojazdów samochodowych o dopuszczalnej masie ca∏kowitej nieprzekraczajàcej 3,5 tony kwot´ podatku naliczonego stanowi 60% kwoty podatku okreÊlonej w fakturze lub kwoty podatku nale˝nego z tytu∏u wewnàtrzwspólnotowego nabycia towarów lub kwoty podatku nale˝nego od dostawy towarów, dla której podatnikiem jest ich nabywca – nie wi´cej jednak ni˝ 6000 z∏. Zgodnie z art. 86 ust. 7 ustawy o VAT w przypadku us∏ugobiorców u˝ytkujàcych samochody osobowe oraz inne pojazdy samochodowe, o których mowa w ust. 3, na podstawie umowy najmu, dzier˝awy, leasingu lub innej umowy o podobnym charakterze, kwot´ podatku naliczonego stanowi 60% kwoty podatku naliczonego od czynszu (raty) lub innych p∏atnoÊci wynikajàcych z zawartej umowy, udokumentowanych fakturà. Suma kwot w ca∏ym okresie u˝ytkowania samochodów i pojazdów, o których mowa w zdaniu pierwszym, dotyczàca jednego samochodu lub pojazdu, nie mo˝e jednak przekroczyç kwoty 6000 z∏. Powy˝sze przepisy prowadzà wi´c do wniosku, ˝e zak∏ad ubezpieczeƒ P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH w przypadku pojazdów ci´˝arowych oraz pojazdów, o których mowa w art. 86 ust. 4 ustawy o VAT, mo˝e wyp∏aciç odszkodowanie w kwocie netto, je˝eli wynajmujàcy jest p∏atnikiem VAT czynnym i jednoczeÊnie posiada prawo pomniejszenia kwoty podatku nale˝nego o kwot´ podatku naliczonego. W przypadku pozosta∏ych pojazdów (wynajmu tych pojazdów) ustalenie odszkodowania powinno nastàpiç jako wynik ró˝nicy kwoty brutto najmu i iloczynu 60% z kwoty stanowiàcej podatek VAT. Na uwadze nale˝y jednak mieç orzeczenie ETS w sprawie C-414/07 oraz kszta∏tujàcà si´ lini´ orzecznictwa polskich sàdów administracyjnych. W dniu 22 grudnia 2008 roku Europejski Trybuna∏ SprawiedliwoÊci w sprawie C-414/07 Magoora Sp. z o.o. wyda∏ wyrok, w którym uzna∏, ˝e uchylenie przez Polsk´ z dniem akcesji ca∏oÊci regulacji dotyczàcej odliczania VAT od paliwa do samochodów i zastàpienie jej w dniu akcesji do UE nowà regulacjà naruszy∏o art. 17 ust. 6 VI Dyrektywy VAT w zakresie w jakim nowe przepisy rozszerzy∏y ograniczenia dotyczàce odliczalnoÊci podatku. To, czy wejÊcie w ˝ycie nowej regulacji rzeczywiÊcie spowodowa∏o ograniczenie prawa podatników do odliczenia VAT, Trybuna∏ pozostawi∏ jednak do oceny sàdom krajowym. Trybuna∏ wyraênie stwierdzi∏ jednak, ˝e zmiana ustawodawstwa w jakikolwiek sposób, który rozszerza zastosowanie ograniczeƒ odliczania VAT w stosunku do sytuacji istniejàcej przed dniem akcesji do UE jest zabroniona na podstawie art. 17 ust. 6 VI Dyrektywy VAT. W dnia 3 kwietnia 2009 roku Wojewódzki Sàd Administracyjny w Krakowie (w sprawie sygn. akt I SA/Kr 147/09) wyda∏ prze∏omowy wyrok dotyczàcy kwestii odliczania VAT od wydatków zwiàzanych z zakupami samochodów osobowych, a tak˝e paliwa do tych samochodów. W wyroku tym WSA podwa˝y∏ w ca∏oÊci obowiàzujàce obecnie ograniczenia i stwierdzi∏, ˝e po 1 maja 2004 r. jedynym warunkiem odliczania VAT, zap∏aconego przy zakupach pojazdów samochodowych, w tym tak˝e P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 samochodów osobowych, jest wykazanie przez podatnika zwiàzku takich wydatków z dzia∏alnoÊcià opodatkowanà podatkiem VAT. Do jednej z najwa˝niejszych tez tego orzeczenia, które ma równie˝ istotne znaczenie dla zakresu refundacji kosztów wynajmu samochodu zast´pczego, nale˝y zaliczyç to, ˝e od 1 maja 2004 r. nie majà zastosowania ˝adne – okreÊlone w prawie krajowym – ograniczenia dotyczàce odliczania podatku naliczonego, zawartego w cenie samochodów wykorzystywanych do dzia∏alnoÊci opodatkowanej VAT, zaÊ jedynym warunkiem odliczania VAT od wydatków na pojazdy samochodowe od 1 maja 2004 r. jest wykazanie przez podatnika zwiàzku takich wydatków z dzia∏alnoÊcià opodatkowanà VAT. Nie ma przy tym znaczenia, czy pojazd samochodowy spe∏nia warunki okreÊlone w przepisach dotyczàcych tej materii obowiàzujàcych do koƒca kwietnia 2004 r. (tj. minimalna ∏adownoÊç, homologacja). W zwiàzku z powy˝szym orzeczeniem ETS i orzecznictwem sàdów administracyjnych nale˝y wskazaç, ˝e w przypadku pojazdów mechanicznych, o których mowa w art. 86 ust. 3 i 5 w zw. z art. 86 ust. 7, ustawy o VAT, zak∏ad ubezpieczeƒ w przypadku refundacji kosztów najmu samochodu zast´pczego mo˝e wyp∏aciç Êwiadczenie równie˝ w pe∏nej kwocie netto bez stosowania pomniejszenia w relacji 60% z kwoty stanowiàcej podatek VAT, o której by∏a mowa powy˝ej, je˝eli poszkodowany jest podatnikiem podatku VAT i posiada prawo do obni˝enia kwoty podatku nale˝nego o kwot´ podatku naliczonego. Analogicznie jak ma to miejsce w przypadku pojazdów ci´˝arowych lub uznanych za ci´˝arowe na podstawie art. 86 ust. 4 ustawy o VAT2. W skargach kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych mo˝na równie˝ spotkaç si´ z odmowà refundacji kosztów wynajmu samochodu zast´pczego w sytuacji, gdy przedsi´biorca nie przedstawi∏ dowodu, ˝e wykorzystywany pojazd mechaniczny do prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej znajdowa∏ si´ w ewidencji Êrodków trwa∏ych. OdnoÊnie tak przedstawionego uzasadnienia nale˝y wskazaç, ˝e rzecz (np. samochód) mo˝e byç wykorzystywana do prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej w oderwaniu od faktu jej przypisania do ewidencji Êrodków trwa∏ych. Ewidencja Êrodków trwa∏ych prowadzona jest dla celów rachunkowych i podatkowych. Osoba fizyczna prowadzàca dzia∏alnoÊç gospodarczà mo˝e np., swój prywatny samochód przeznaczyç do celów prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej poprzez przeniesienie w∏asnoÊci na przedsi´biorstwo lub przekazanie prawa do jego u˝ywania na podstawie stosunku obligacyjnego. Fakt umieszczenia pojazdu w ewidencji Êrodków trwa∏ych lub sporzàdzenie zestawienia kosztów eksploatacji pojazdu (w przypadku wykorzystywania do prowadzenia dzia∏alnoÊci prywatnego pojazdu) zwiàzany jest z dokumentowaniem uprawnienia podatnika do zaliczania w kosztach uzyskania przychodu kosztów jego u˝ytkowania, a nie wy∏àcznym dowodzeniem okolicznoÊci wykorzystywania pojazdu do prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej. Podatnik mo˝e ale nie musi dokonaç powy˝szych czynnoÊci. Mo˝e równie dobrze na podstawie stosunku obligacyjnego lub rzeczowego (u˝ytkowanie) przekazaç przedsi´biorstwu do u˝ywania pojazd mechaniczny, nie realizujàc przy tym ˝adnych uprawnieƒ prawno-podatkowych. Tak wi´c trudno uznaç fakt nie umieszczenia uprzednio pojazdu w ewidencji Êrodków trwa∏ych jako przes∏anki pozwalajàcej na odmow´ refundacji kosztów najmu samochodu zast´pczego. Przedmiotem skarg kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych, ale równie˝ zapytaƒ kierowanych telefonicznie lub drogà elektronicznà jest zagadnienie terminu do wyp∏aty Êwiadczenia z tytu∏u przed∏o˝onych faktur z wynajmu samochodu zast´pczego, w szczególnoÊci czy ubezpieczyciel powinien to odszkodowanie wyp∏aciç w terminie 30 dni od dnia zawiadomienia o szkodzie, czy te˝ w terminie 30 dni od dnia zg∏o19 szenia roszczenia o refundacj´ kosztów wynajmu samochodu zast´pczego. W przedmiocie terminu do spe∏nienia Êwiadczenia z wy˝ej wskazanego tytu∏u znajdzie zastosowanie norma z art. 14 ustawy o ubezpieczeniach obowiàzkowych. W Êwietle tego przepisu zak∏ad ubezpieczeƒ powinien wyp∏aciç odszkodowanie w terminie 30 dni liczàc od dnia z∏o˝enia przez poszkodowanego lub uprawnionego zawiadomienia o szkodzie. W przypadku, gdyby w tym terminie wyjaÊnienie okolicznoÊci niezb´dnych do ustalenia odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ albo wysokoÊci odszkodowania okaza∏o si´ niemo˝liwe, odszkodowanie wyp∏aca si´ w terminie 14 dni, od dnia, w którym przy zachowaniu nale˝ytej starannoÊci wyjaÊnienie tych okolicznoÊci by∏o mo˝liwe, nie póêniej jednak ni˝ w terminie 90 dni od dnia z∏o˝enia zawiadomienia o szkodzie, chyba ˝e ustalenie odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ albo wysokoÊci odszkodowania zale˝y do toczàcego si´ post´powania karnego lub cywilnego. Powy˝sza norma prawna wskazuje, i˝ zasadniczym terminem do spe∏nienia Êwiadczenia z tytu∏u refundacji kosztów najmu samochodu zast´pczego jest 30 dni od dnia zg∏oszenia tego rosz- czenia. W wyjàtkowych natomiast przypadkach dopuszczalne b´dzie skorzystanie z terminu, o którym mowa w art. 14 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiàzkowych. Pawe∏ Wawszczak Biuro Rzecznika Ubezpieczonych 1 Tak SN w uzasadnieniu do wyroku z dnia 20 lutego 2002 r., sygn. akt. V CKN 1273/00. 2 Stanowisko o stosowaniu tez ETS w sprawie C-414/07 Magoora Sp. z o. o. równie˝ w przypadku art. 86 ust. 7 ustawy o VAT zosta∏o potwierdzone przez Ministerstwo Finansów w piÊmie z dnia 13 lutego 2009 r. (znak: PT3/812/4/15//CZE/09/185) do Dyrektorów Izb i Urz´dów Skarbowych. Dzia∏ania Urz´du Rzecznika Ubezpieczonych w ramach wspó∏pracy mi´dzynarodowej w I pó∏roczu 2009 r. 1. Urzàd Rzecznika Ubezpieczonych zaanga˝owa∏ si´ w prace Dyrekcji Generalnej ds. Zdrowia i Ochrony Konsumentów Komisji Europejskiej nad stworzeniem jednolitego systemu klasyfikacji skarg konsumenckich. Projekt ten ma na celu identyfikacj´ rynków, na których najcz´Êciej dochodzi do naruszeƒ interesów konsumentów. Jednym ze wskaêników podlegajàcych analizie ma byç liczba i zakres skarg konsumenckich. W ramach prac nad projektem, Urzàd Rzecznika Ubezpieczonych podjà∏ nast´pujàce dzia∏ania: 1.1. dnia 26 lutego 2009 r. przedstawiciele Urz´du wzi´li udzia∏ w spotkaniu z przedstawicielami Komisji Europejskiej zorganizowanym w Urz´dzie Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Na spotkaniu przedstawiony zosta∏ system klasyfikacji skarg stosowany przez Rzecznika Ubezpieczonych. 1.2. w marcu 2009 r. udzielono pisemnej odpowiedzi w ramach konsultacji publicznych dotyczàcych rozwoju sharmonizowanej metodologii klasyfikacji oraz raportowania skarg konsumenckich na terenie Unii Europejskiej. 1.3. w kwietniu 2009 r. Urzàd Rzecznika Ubezpieczonych przed20 stawi∏ pisemnà opini´ do projektu struktury klasyfikacji skarg w systemie jednolitym. Projekt przedstawiony zosta∏ przez Komisj´ Europejskà. 2. Urzàd Rzecznika Ubezpieczonych zaanga˝owa∏ si´ we wspó∏prac´ z Komisjà Europejskà w zakresie dochodzenia roszczeƒ zbiorowych przez konsumentów. Celem strategii polityki konsumenckiej Komisji Europejskiej jest wzmocnienie wewn´trznego rynku detalicznego poprzez doprowadzenie do tego, aby do roku 2013 konsumenci i detaliÊci mieli takie samo zaufanie do zakupów transgranicznych, jak do zakupów w ich w∏asnym kraju. W ramach tej strategii Komisja podkreÊla znaczenie skutecznych mechanizmów dochodzenia roszczeƒ konsumentów oraz zasygnalizowa∏a zamiar podj´cia dzia∏ania w zakresie dochodzenia zbiorowych roszczeƒ konsumentów. W ramach prac dotyczàcych tego tematu, Rzecznik Ubezpieczonych podjà∏ nast´pujàce dzia∏ania: 2.2. w dniu 24 lutego 2009 r. udzielono pisemnej odpowiedzi na konsultacj´ w sprawie dochodzenia roszczeƒ zbiorowych konsumentów przedstawiajàc preferowane opcje. 2.3. w dniu 29 maja 2009 r. przedstawicielka Urz´du wzi´∏a udzia∏ w spotkaniu zorganizowanym przez Komisj´ Europejskà w Brukseli. Na spotkaniu przedstawiono nowe koncepcje uregulowaƒ prawnych dochodzenia roszczeƒ zbiorowych przez konsumentów oraz przedstawiano opinie poszczególnych zainteresowanych. 3. W dniu 9 marca 2009 r. udzielono informacji na temat funkcjonowania Urz´du jako instytucji polubownego rozwiàzywania sporów. Odpowiedê zosta∏a udzielona w ramach projektu badawczego prowadzonego na zlecenie Komisji Europejskiej. W odpowiedzi udzielono m. in. informacji nt. rodzaju i iloÊci skarg, jakie trafiajà do Rzecznika Ubezpieczonych w Polsce. Opisano równie˝ zalety oraz efektywnoÊç dzia∏alnoÊci Rzecznika Ubezpieczonych. 4. Rzecznik Ubezpieczonych udzieli∏ odpowiedzi na raport Parlamentu Europejskiego i Rady na temat funkcjonowania Rozporzàdzenia Komisji EC nr 358/2003 w sprawie stosowania artyku∏u 81 (3) Traktatu do okreÊlonych kategorii umów, decyzji oraz praktyk w sektorze ubezpieczeniowym. P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH W zwiàzku z wyznaczonym bardzo krótkim terminem udzielenia odpowiedzi, stanowisko Rzecznika Ubezpieczonych ograniczy∏o si´ do kwestii ogólnych. 5. Pismem z dnia 20 kwietnia 2009 r. Rzecznik Ubezpieczonych zwróci∏a si´ do Komisji Europejskiej z proÊbà o obj´cie patronatem Komisji publikacji przygotowywanej przez Rzecznika Ubezpieczonych pt. „Vademecum ubezpieczonego”. W czerwcu 2009 r. Komisja Europejska wyrazi∏a poparcie dla tej inicjatywy. 6. W ramach obserwacji problematyki wypadków transgranicznych Komisja Europejska przeprowadzi∏a konsultacj´ w sprawie kompensacji szkód poniesionych przez ofiary wypadków drogowych na terenie innych (ni˝ kraj zamieszkania) Paƒstw Cz∏onkowskich Unii Europejskiej. Udzielono odpowiedzi pisemnej wskazujàc na praktyczne problemy w udzielaniu pomocy prawnej ofiarom takich wypadków. Problemy wynikajà przede wszystkim z przyj´cia odmiennych regulacji prawnych w poszczególnych Paƒstwach Cz∏onkowskich w zakresie kompensaty szkody na osobie (wysokoÊci zadoÊçuczynienia w poszczególnych krajach) oraz okresu przedawnienia roszczeƒ. Wskazano, i˝ dobrym pomys∏em mo˝e byç wprowadzenie jednolitych broszur informacyjnych, które by∏yby udost´pniane przez ubezpieczycieli, policj´, dost´pne na stronach internetowych. Odpowiedê wys∏ano 15 maja 2009 r. Cz∏onkowstwo w sieci FIN-NET to nie tylko bie˝àce przekazywanie spraw przez poszczególnych cz∏onków organizacji. To równie˝ ciekawe prace badawcze oraz konsultacje prowadzone równie˝ na zlecenie Komisji Europejskiej. W ramach tej wspó∏pracy podj´to w 2009 r. szereg dzia∏aƒ: 7. W dniu 24 lutego 2009 r. przedstawiono pisemnà odpowiedê na konsultacj´ prowadzonà przez Komisj´ Europejskà w sprawie alternatywnych metod rozwiàzywania sporów w obszarze us∏ug finanso- P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 wych. W swojej odpowiedzi Rzecznik Ubezpieczonych przedstawi∏a swój poglàd w sprawie potrzeby podj´cia dzia∏aƒ na poziomie Unii Europejskiej w celu stworzenia ogólnoeuropejskiej, ∏atwo dost´pnej dla konsumentów wszystkich us∏ug finansowych sieci podmiotów stosujàcych alternatywne (do sàdowych) metody rozwiàzywania sporów. 8. W marcu 2009 r. przedstawiono dane statystyczne za rok 2008 dotyczàce spraw przekazanych za poÊrednictwem sieci FIN-NET. Biuro Rzecznika Ubezpieczonych otrzyma∏o jedynie 2 sprawy, które w ramach sieci FIN-NET przekazano instytucjom zajmujàcym si´ pomocà konsumentom w innych Paƒstwach Cz∏onkowskich 9. Przedstawicielka Urz´du wzi´∏a udzia∏ w spotkaniu cz∏onków sieci FIN-NET zorganizowanym w Brukseli dnia 24 marca 2009 r. Na spotkaniu omawiano bie˝àce problemy konsumentów us∏ug finansowych, jak równie˝ inicjatywy podejmowane przez Komisj´ Europejskà w tym zakresie. 10. W kwietniu 2009 r. udzielono pisemnej odpowiedzi na kwestionariusz Komisji Europejskiej dotyczàcy funkcjonowania oraz rozwoju FIN-NET. Komisja Europejska, w ramach polityki regulacyjnej, systematycznie ocenia efektywnoÊç swoich projektów. W zwiàzku z powy˝szym, na poczàtku roku Komisja rozpocz´∏a prace nad ocenà efektywnoÊci dzia∏alnoÊci sieci FIN-NET, których celem jest analiza organizacji, funkcjonowania oraz wyników dzia∏alnoÊci sieci. W tej sprawie prowadzono równie˝ uzgodnienia telefoniczne z przedstawicielami Rzecznika Ubezpieczonych. Rzecznik Ubezpieczonych zwróci∏a uwag´ na pewne problemy struktury FIN-NET, które w cz´Êci prowadzonych spraw uniemo˝liwiajà udzielenie konkretnej pomocy konsumentom (tu m. in. ró˝nice w kompetencjach poszczególnych cz∏onków sieci FIN-NET). 11. Bardzo wa˝nym dzia∏aniem podj´tym przez organizacj´ FIN-NET jest rozpocz´cie badaƒ nad tzw. transakcjami wiàzanymi w us∏ugach finansowych, które mogà stanowiç znaczne zagro˝enie dla konsumentów Unii Europejskiej. W ramach prac nad tym projektem, przedstawiono pisemnà informacj´ na temat nieprawid∏owych praktyk w zakresie us∏ug ubezpieczeniowych. Rzecznik Ubezpieczonych skupi∏a si´ g∏ównie na problemie sprzeda˝y us∏ug bankowych wraz z us∏ugami finansowymi (tzw. rynek bancassurance) zwracajàc uwag´, i˝ w wielu przypadkach konsument zmuszony jest do zakupu dwóch us∏ug, gdy˝ sprzeda˝ us∏ugi bankowej jest obwarowana obowiàzkiem zakupu ubezpieczenia. Odpowiedzi udzielono 7 kwietnia 2009 r. W marcu 2009 r. Rzecznik Ubezpieczonych otrzyma∏a zaproszenie do przystàpienia do mi´dzynarodowej organizacji zrzeszajàcej rzeczników us∏ug finansowych z ca∏ego Êwiata – International Network of Financial Services Ombudsman Schemes (INFSOS). Organizacja dzia∏a na terenie ca∏ego Êwiata, a wi´c ma zasi´g wi´kszy ni˝ europejska sieç FIN-NET. INFSOS zosta∏o powo∏ane, aby stanowiç cia∏o eksperckie s∏u˝àce pomocà cz∏onkom organizacji przy polubownym rozwiàzywaniu sporów. Organizacja umo˝liwia wymian´ informacji oraz doÊwiadczeƒ z zakresu kodeksu dobrych praktyk instytucji rzecznika, struktury, funkcjonowania i organizacji instytucji rzecznika, praktycznych rozwiàzaƒ technologicznych, jak równie˝ daje mo˝liwoÊç przekazywania spraw oraz udzielania porad z zakresu sporów mi´dzynarodowych. Urzàd Rzecznika Ubezpieczonych sta∏ si´ cz∏onkiem INFSOS od kwietnia 2009 r. n Ma∏gorzata Wi´cko Biuro Rzecznika Ubezpieczonych 21 Ma∏oletni a cz∏onkostwo w otwartym funduszu emerytalnym I. Umowa o cz∏onkostwo w otwartym funduszu emerytalnym Zgodnie z art. 81 ust. 1 ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (j.t. Dz.U. z 2004 r., nr 159, poz. 1667 ze zm., dalej ustawa o OFE), uzyskanie cz∏onkostwa w otwartym funduszu emerytalnym z zastrze˝eniem ust. 5 i 6, nast´puje z chwilà zawarcia umowy z funduszem, je˝eli w dniu zawarcia pierwszej umowy z otwartym funduszem emerytalnym osoba przyst´pujàca do funduszu podlega lub podlega∏a, w okresie 12 miesi´cy przed dniem zawarcia umowy, ubezpieczeniu emerytalnemu zgodnie z zapisami ustawy o systemie ubezpieczeƒ spo∏ecznych oraz Zak∏ad Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych dokona odpowiedniego wpisu lub zmian w Centralnym Rejestrze Cz∏onków Otwartych Funduszy Emerytalnych. Zgodnie z art. 82 ust. 1 i art. 83 ust. 1 ustawy o OFE, zawarcie umowy o cz∏onkostwie w otwartym funduszu emerytalnym nast´puje w wyniku wystàpienia z wnioskiem o przyj´cie do funduszu. Przepisy ustawy o OFE nie zawierajà norm prawnych, które w sposób szczególny regulowa∏yby kwestie dotyczàce zawierania umów o cz∏onkostwo w otwartym funduszu emerytalnym przez osoby nie posiadajàce pe∏nej zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych, a zatem nale˝a∏oby si´gnàç po ogólne zasady zawarte w kodeksie cywilnym, które wskazujà, jakie osoby posiadajà pe∏nà zdolnoÊç do czynnoÊci prawnych, jakie osoby posiadajà ograniczonà zdolnoÊç do czynnoÊci prawnych (ma∏oletni, osoby ubezw∏asnowolnione cz´Êciowo) oraz w jakich przypadkach do wa˝noÊci czynnoÊci prawnych podj´tych przez ma∏oletnich, potrzebna jest zgoda ich przedstawiciela ustawowego. Stosownie do treÊci art. 11 kodeksu cywilnego1: „pe∏nà zdolnoÊç do 22 czynnoÊci prawnych nabywa si´ z chwilà uzyskania pe∏noletnoÊci”. Pe∏noletnià zaÊ staje si´ osoba która ukoƒczy∏a lat osiemnaÊcie. Pe∏noletnoÊç uzyskuje równie˝ ma∏oletni, który zawar∏ zwiàzek ma∏˝eƒski i nie traci jej w razie uniewa˝nienia ma∏˝eƒstwa (art. 10 k.c.). Nie majà zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych osoby, które nie ukoƒczy∏y lat trzynastu oraz osoby ubezw∏asnowolnione ca∏kowicie (art. 12 k.c.). Natomiast ograniczonà zdolnoÊç do czynnoÊci prawnych majà ma∏oletni, którzy ukoƒczyli lat trzynaÊcie oraz osoby ubezw∏asnowolnione cz´Êciowo (art. 15 k.c.). Z treÊci przepisów kodeksu cywilnego wynika tak˝e, i˝: „z zastrze˝eniem wyjàtków przewidzianych w ustawie, do wa˝noÊci czynnoÊci prawnej, przez którà osoba ograniczona w zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych zaciàga zobowiàzanie lub rozporzàdza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego” (art. 17 k.c.). Osoba ograniczona w zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych mo˝e bez zgody przedstawiciela ustawowego zawieraç umowy nale˝àce do umów powszechnie zawieranych w drobnych bie˝àcych sprawach ˝ycie codziennego (art. 20 k.c.). W kodeksie cywilnym znajduje si´ równie˝ przepis, który wskazuje, i˝ osoba ograniczona w zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych (a wi´c równie˝ ma∏oletni), mo˝e bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporzàdzaç swoim zarobkiem, chyba ˝e sàd opiekuƒczy z wa˝nych powodów postanowi inaczej (art. 21 k.c.). Na tle wskazanych regulacji zawartych w kodeksie cywilnym, przepisów ustawy o OFE oraz ustawy z dnia 13 paêdziernika 1998 roku o systemie ubezpieczeƒ spo∏ecznych (j.t. Dz.U. z 2007 r., nr 11 poz. 74 ze zm., dalej ustawa o SUS) rodzi si´ wàtpliwoÊç, czy zawarcie przez ma∏oletniego umowy o cz∏onkostwo w otwartym funduszu emerytalnym mieÊci si´ w hipotezie normy prawnej zawartej w art. 21 k.c., tzn. czy zawarcie takiej umowy o cz∏onkostwo i odprowadzanie sk∏adek na ubezpieczenie jest konsekwencjà rozporzàdzania przez ma∏oletniego swoim zarobkiem i w takiej sytuacji nie jest potrzebna zgoda przedstawiciela ustawowego. Na takà interpretacj´ m.in. wskazuje Andrzej ChróÊcicki w artykule opublikowanym w Rzeczpospolitej pt. „Latka lecà”2. Mianowicie autor wskazuje, i˝ wa˝noÊç umowy zawartej przez osob´ majàcà ograniczonà zdolnoÊç do czynnoÊci prawnych, m.in. ma∏oletniego, zale˝y od jej potwierdzenia przez przedstawiciela ustawowego, chyba ˝e jest to umowa powszechnie zawierana w drobnych bie˝àcych sprawach ˝ycia codziennego, ale w ˝adnym wypadku nie mo˝na uznaç za takà, umowy o cz∏onkostwo w otwartym funduszu emerytalnym. Poniewa˝ jednak ani przepisy ustawy o systemie ubezpieczeƒ spo∏ecznych, nie wykluczajà z obowiàzku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego ma∏oletnich, ani przepisy ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych nie wprowadzajà jako warunku cz∏onkostwa w funduszu emerytalnym posiadania pe∏nej zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych zwiàzanej z pe∏noletnoÊcià cz∏onka tego funduszu, ma∏oletni podlegajàcy obowiàzkowym ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym mo˝e byç cz∏onkiem otwartego funduszu emerytalnego. Dalej autor stawia tez´, i˝ skoro zawarcie przez ma∏oletniego umowy o cz∏onkostwo w otwartym funduszu emerytalnym jest konsekwencjà uprzedniej deklaracji dotyczàcej rozporzàdzenia cz´Êcià jego wynagrodzenia stanowiàcà element sk∏adki emerytalnej, do zawarcia stosownej umowy zwiàzanej z powy˝szym rozporzàdzeniem nie jest wymagana zgoda przedstawiciela ustawowego. Autor wskazuje równie˝, i˝ „skoro ustawodawca zwolni∏ ma∏oletnich z uzyskiwania zgody przedstawicieli ustawowych na zawarcie umowy o prac´, która nie na- P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH le˝y do umów powszechnie zawieranych w drobnych bie˝àcych sprawach ˝ycia codziennego (art. 20 k.c.) oraz w konsekwencji z obowiàzku uzyskiwania ich zgody na rozporzàdzanie zarobkiem z takiej umowy (art. 21 k.c.), to logiczne jest, i˝ ma∏oletni zwolnieni zostali z obowiàzku uzyskiwania zgody swych przedstawicieli ustawowych na zawieranie jakichkolwiek umów, w ramach których rozporzàdzajà swoimi zarobkami zarówno otrzymanymi, jak i przys∏ugujàcymi im w przysz∏oÊci ze stosunku pracy”. Nale˝y jednak˝e wskazaç, i˝ w doktrynie podnosi si´, i˝ okreÊlenie „zarobek” zawarte w art. 21 k.c., nale˝y rozumieç jako zarobek ju˝ uzyskany, a nie dopiero oczekiwany w przysz∏oÊci, a zatem zobowiàzanie lub rozporzàdzenie wierzytelnoÊcià o zarobek (wynagrodzenie) podlega ogólnej zasadzie wyra˝onej w art. 17 k.c., co oznacza koniecznoÊç uzyskania zgody przedstawiciela ustawowego3. Zdaniem Pana dr Jerzego Strzebiƒczyka, art. 21 k.c. (mo˝liwoÊç rozporzàdzania przez ma∏oletniego swoim zarobkiem bez koniecznoÊci uzyskania zgody przez przedstawiciela ustawowego) stanowi wyjàtek od zasady przewidzianej w art. 17 k.c., w tym sensie, ˝e dopuszcza samodzielnie dokonanie przez ma∏oletniego ka˝dej czynnoÊci (zobowiàzujàcej lub rozporzàdzajàcej), która dotyczyç b´dzie jego w∏asnego ju˝ uzyskanego zarobku. Analogicznà interpretacj´, i˝ art. 21 k.c. ma na wzgl´dzie tylko zarobek ju˝ uzyskany, a wi´c osoba ograniczona w zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych (m. in. ma∏oletni) nie mo˝e dysponowaç wierzytelnoÊcià z tytu∏u pracy, przyj´ta jest m.in. w Komentarzu do kodeksu cywilnego, Stanis∏awa Dmowskiego i Stanis∏awa Rudnickiego, Ksi´ga pierwsza; Cz´Êç Ogólna, Wydanie 3 zmienione, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2002 rok, str. 22, czy te˝ w Prawo cywilne – cz´Êç ogólna, pod red. Marka Safjana, Wydawnictwo C.H. BECK, Warszawa 2008, str. 990. Zawarcie umowy o cz∏onkostwo w otwartym funduszu emerytalnym jest konsekwencjà reformy systemu emerytalnego i przyj´cia za∏o˝enia, i˝ cz´Êç sk∏adki emerytalnej stanowiàcej sk∏adnik wynagrodzenia jest gromadzona i pomna˝ana przez podmioty obs∏ugujàce kapita∏owy segment systemu emerytalnego. Wybór konkretnego otwartego funduszu emerytalnego ustawodawca pozostawi∏ w gestii osoby ubezpieczonej. Je˝eli zatem przyjmiemy, i˝ umowa o cz∏onkostwo w otwartym funduszu emerytalnym jest umowà, w której zawierajàcy umow´, przyst´pujàc do konkretnego otwartego funduszu emerytalnego, deklaruje w jakim OFE, b´dà zbierane sk∏adki emerytalne, które stanowià sk∏adnik wynagrodzenia (zarobku), to wówczas wydaje si´, i˝ majàc na uwadze wskazane wy˝ej stanowisko doktryny, do zawarcia takiej umowy przez ma∏oletniego b´dzie konieczna zgoda jego przedstawiciela ustawowego. Bowiem umowa o cz∏onkostwie w OFE dotyczy zobowiàzania dotyczàcego zarobku (wynagrodzenia), oczekiwanego w przysz∏oÊci, jaki uzyska ma∏oletni ze stosunku pracy i w konsekwencji podlega ogólnej zasadzie wyra˝onej w art. 17 k.c. (do wa˝noÊci czynnoÊci prawnej, przez którà osoba ograniczona w zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych zaciàga zobowiàzanie lub rozporzàdza swoim prawem, potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego). Nale˝y równie˝ wskazaç, i˝ w udost´pnionych na stronach internetowych powszechnych towarzystw emerytalnych, formularzach umów o cz∏onkostwo w OFE4, znajdujà si´ rubryki w których jest miejsce na wyra˝enie zgody przez przedstawiciela ustawowego oraz pouczenia, i˝ wype∏nienie tych pól jest obowiàzkowe, gdy przyst´pujàcy do funduszu jest ma∏oletni lub z innych powodów posiada ograniczonà zdolnoÊç do czynnoÊci prawnych. Zgodnie z art. 92 kodeksu rodzinnego i opiekuƒczego5 dziecko, a˝ do pe∏noletnoÊci pozostaje pod w∏adzà rodzicielskà. Stosownie natomiast do treÊci art. 95 k.r.o. „w∏adza rodzicielska obejmuje w szczególnoÊci obowiàzek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobà i majàtkiem dziecka oraz do wychowywania dziecka”. Rodzice sà przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostajàcego pod w∏adzà rodzicielskà i je˝eli dziecko pozostaje pod w∏adzà rodzicielskà obojga rodziców, ka˝de z nich mo˝e dzia∏aç samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka (art. 98 k.r.o.). Ustawa nie okreÊla granic umocowania rodziców. Z faktu jednak, ˝e jest to umocowanie w ramach w∏adzy rodzicielskiej, która obejmuje ca∏okszta∏t spraw dziecka, nale˝y wnosiç, ˝e zasadà jest, i˝ rodzice mogà dokonywaç w imieniu dziecka wszelkich czynnoÊci, z pewnymi wyjàtkami. W∏adza rodziciel- Do zawarcia umowy o cz∏onkostwo w OFE przez ma∏oletniego konieczna jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego. W mojej opinii, taka konkluzja wynika z analizy norm prawnych zawartych w kodeksie cywilnym, w szczególnoÊci art. 17 i 21 k.c., bowiem umowa o cz∏onkostwie w OFE dotyczy cz´Êci zarobku (wynagrodzenia), jaki uzyska ma∏oletni ze stosunku pracy w przysz∏oÊci, a zatem nie mieÊci si´ w hipotezie normy prawnej zawartej w art. 21 k.c. (mo˝liwoÊç rozporzàdzania przez ma∏oletniego zarobkiem ju˝ uzyskanym). W konsekwencji taka czynnoÊci prawna podlega ogólnej zasadzie wyra˝onej w art. 17 k.c. (do wa˝noÊci czynnoÊci prawnej, przez którà osoba ograniczona w zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych zaciàga zobowiàzanie lub rozporzàdza swoim prawem, potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego). P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 23 ska, jak to wynika z ca∏okszta∏tu przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuƒczego, a zw∏aszcza art. 95 § 1, art. 96 i art. 98 § 1, stanowi ogó∏ obowiàzków i praw wzgl´dem dziecka majàcych na celu zapewnienie mu nale˝ytej pieczy i strze˝enie jego interesów, zaÊ stopieƒ starannoÊci rodziców przy wykonywaniu w∏adzy rodzicielskiej powinien byç maksymalny. Podobne zapisy znajdujà si´ rozdziale dotyczàcym sprawowania opieki, gdzie opiekun sprawuje piecz´ nad osobà i majàtkiem pozostajàcego pod opiekà, z tym zastrze˝eniem, ˝e opiekun powinien uzyskiwaç zezwolenie sàdu opiekuƒczego we wszelkich wa˝niejszych sprawach, które dotyczà osoby lub majàtku pozostajàcego pod opiekà (art. 155 oraz art. 156 k.r.o.). II. Uzyskanie cz∏onkostwa w otwartym funduszu emerytalnym w drodze losowania. Omawiany wy˝ej art. 81 ustawy o OFE, oprócz zawarcia umowy o cz∏onkostwie w otwartym funduszu emerytalnym przewiduje równie˝ innà mo˝liwoÊç zostania cz∏onkiem otwartego funduszu emerytalnego. Mianowicie zgodnie z treÊcià art. 81 ust. 6 pkt 1 ustawy o OFE, uzyskanie cz∏onkostwa w otwartym funduszu emerytalnym mo˝e nastàpiç równie˝ w wyniku losowania przeprowadzonego przez Zak∏ad Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych, na zasadach okreÊlonych w ustawie o SUS. Ustawodawca na∏o˝y∏ na ubezpieczonego, obowiàzek zawarcia umowy o cz∏onkostwo w otwartym funduszu emerytalnym w terminie 7 dni od dnia powstania obowiàzku ubezpieczenia (art. 39 ust. 1 w zwiàzku z art. 36 ust. 4 ustawy o SUS). W sytuacji kiedy ubezpieczony nie dope∏ni tego obowiàzku (w przypadku ma∏oletniego do zawarcia umowy konieczna jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego), ZUS wzywa go na piÊmie do zawarcia umowy z otwartym funduszem emerytalnym w okreÊlonym przepisami prawa terminie. Dopiero wówczas, kiedy ubezpieczony nie dope∏ni obowiàzku zawarcia umowy 24 we wskazanych w zawiadomieniu terminach, Zak∏ad Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych wyznacza otwarty fundusz emerytalny w drodze losowania. Po pierwsze nale˝y zatem wskazaç, i˝ ustawodawca wyraênie wyodr´bni∏ mo˝liwoÊç uzyskania cz∏onkostwa w OFE w wyniku zawarcia umowy od uzyskania cz∏onkostwa w wyniku losowania przeprowadzonego przez Zak∏ad Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych. Po drugie uzyskanie cz∏onkostwa w OFE na podstawie losowania, nast´puje w drodze administracyjnego wskazania funduszu, które nast´puje w trybie losowania. Po trzecie sposób uzyskania cz∏onkostwa w OFE w wyniku losowania dokonanego przez ZUS, nast´puje tylko wówczas kiedy ubezpieczony zachowywa∏ si´ biernie, nie z∏o˝y∏ wniosku o przyj´cie do funduszu i w konsekwencji nie zawar∏ umowy o cz∏onkostwo w otwartym funduszu emerytalnym. Po czwarte w koƒcu, uzyskanie cz∏onkostwa w drodze losowania dotyczy wszystkich ubezpieczonych, a wi´c zarówno osób ma∏oletnich jak i pe∏noletnich, którzy sà obj´ci ubezpieczeniem spo∏ecznym. Ustawodawca nie wymaga równie˝, aby wylosowani cz∏onkowie OFE dokonywali jakichkolwiek czynnoÊci prawnych majàcych potwierdziç ch´ç cz∏onkostwa. W zwiàzku z tym, i˝ w ustawowym terminie nie podejmowali ˝adnych czynnoÊci zmierzajàcych do uzyskania cz∏onkostwa w drodze zawarcia umowy, z mocy prawa stali si´ cz∏onkami OFE w drodze losowania. O ile zatem do uzyskania przez ma∏oletniego cz∏onkostwa w OFE w drodze zawarcia z funduszem umowy, konieczna jest zgoda przedstawiciela ustawowego, to w sytuacji kiedy uzyskanie cz∏onkostwa nast´puje w wyniku losowania przeprowadzonego przez ZUS, takie potwierdzenie (zgoda) przedstawiciela ustawowego nie jest wymagane. Bowiem w tym trybie uzyskanie cz∏onkostwa nast´puje niejako w drodze administracyjnego przymusu, który dotyczy wszystkich ubezpieczonych, w tym ma∏oletnich którzy zrezygnowali z mo˝liwoÊci wyboru funduszu. III Podsumowanie. Do zawarcia umowy o cz∏onkostwo w OFE przez ma∏oletniego konieczna jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego. W mojej opinii, taka konkluzja wynika z analizy norm prawnych zawartych w kodeksie cywilnym, w szczególnoÊci art. 17 i 21 k.c., bowiem umowa o cz∏onkostwie w OFE dotyczy cz´Êci zarobku (wynagrodzenia), jaki uzyska ma∏oletni ze stosunku pracy w przysz∏oÊci, a zatem nie mieÊci si´ w hipotezie normy prawnej zawartej w art. 21 k.c. (mo˝liwoÊç rozporzàdzania przez ma∏oletniego zarobkiem ju˝ uzyskanym). W konsekwencji taka czynnoÊci prawna podlega ogólnej zasadzie wyra˝onej w art. 17 k.c. (do wa˝noÊci czynnoÊci prawnej, przez którà osoba ograniczona w zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych zaciàga zobowiàzanie lub rozporzàdza swoim prawem, potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego). Natomiast w sytuacji kiedy ma∏oletni (przy braku pomocy ze strony przedstawiciela ustawowego), nie dokona wyboru otwartego funduszu emerytalnego w drodze zawarcia umowy, stanie si´ cz∏onkiem funduszu w procedurze wyznaczenia przez ZUS na podstawie losowania. W takiej sytuacji cz∏onkostwo w otwartym funduszu emerytalnym nast´puje z mocy prawa. n Bart∏omiej Chmielowiec Biuro Rzecznika Ubezpieczonych 1 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 roku, nr 16, poz. 93 ze zm.). 2 A. ChróÊcicki, Latka lecà, Rzeczpospolita 20.03.2001. 3 Kodeks cywilny, komentarz pod red. prof. dr hab. Edwarda Gniewka, autor: dr Jerzy Strzebiƒczyk, Wydawnictwo C.H. BECK, Warszawa 2008, str. 52. 4 èród∏o: www.aegonpte.pl, www.aig-pte.pl, www.allianz.pl, www.generali.pl. 5 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuƒczy (Dz.U. z 1964 r., nr 9, poz. 59 ze zm.). P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH Praktyczne problemy dotyczàce zawierania umów ubezpieczenia za poÊrednictwem kana∏u direct – obserwacje Rzecznika Ubezpieczonych Coraz bardziej popularnym sposobem zawierania umów ubezpieczenia jest tzw. kana∏ direct czyli kana∏ sprzeda˝y za poÊrednictwem telefonu oraz Internetu. Ostatnie lata przynios∏y jego znaczny rozwój i niewàtpliwie kana∏ ten nadal b´dzie charakteryzowa∏ si´ dynamicznym wzrostem sprzeda˝y. oraz bardziej popularnym sposobem zawierania umów ubezpieczenia jest tzw. kana∏ direct czyli kana∏ sprzeda˝y bezpoÊredniej za poÊrednictwem telefonu oraz Internetu. Ostatnie lata przynios∏y jego znaczny rozwój i niewàtpliwie kana∏ ten nadal b´dzie charakteryzowa∏ si´ dynamicznym wzrostem sprzeda˝y. Umowy zawierane bez jednoczesnej obecnoÊci obu stron, oprócz niewàtpliwych korzyÊci mogà stwarzaç równie˝ zagro˝enia praw i interesów konsumenta. Rzecznik Ubezpieczonych odbiera niepokojàce sygna∏y klientów przede wszystkim w trakcie prowadzonych przez ekspertów biura dy˝urów telefonicznych. Rzadko zdarza si´ bowiem, i˝ klient niezadowolony z samego sposobu funkcjonowania infolinii czy strony internetowej ubezpieczyciela sk∏ada pisemnà skarg´. Telefoniczne sygna∏y nie pozostajà jednak bez echa i Rzecznik Ubezpieczonych sukcesywnie sygnalizuje poszczególnym ubezpieczycielom istnienie konkretnych nieprawid∏owoÊci. G∏ównym problemem w odniesieniu do sprzeda˝y direct wydaj´ si´ brak szczegó∏owych regulacji prawnych, a czasem niestety równie˝ sprzecznoÊç zapisów poszczególnych ustaw wprowadzajàca chaos i skutkujàca problemami praktycznymi. Obecnie brak bowiem jednolitej regulacji prawnej w tym zakresie – jest ona rozbita pomi´dzy trzy C P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 ustawy: ustaw´ o Êwiadczeniu us∏ug drogà elektronicznà1, ustaw´ o ochronie niektórych praw konsumentów2 (która zawiera m. in. regulacje dotyczàce zawierania umów na odleg∏oÊç) oraz kodeks cywilny. Regulacje prawne nie wskazujà jednoznacznie obowiàzków zak∏adu ubezpieczeƒ np. w zakresie dor´czania ogólnych warunków umowy przy zawarciu umowy przez telefon czy dokumentu ubezpieczenia oraz faktycznego momentu zawarcia takiej umowy, jak równie˝ w wielu przypadkach nie okreÊlajà sankcji za niezastosowanie odpowiedniej normy prawnej. Zakup ubezpieczenia za poÊrednictwem kana∏u direct wymaga od klienta wi´kszej samodzielnoÊci w wyborze odpowiedniej oferty i w∏aÊciwym wype∏nieniu wniosku ubezpieczeniowego. Podstawowym b∏´dem przy promocji produktów ubezpieczeniowych wydaje si´ podkreÊlanie ceny produktu, jako jedynego w zasadzie czynnika wp∏ywajàcego na wybór konsumenta. O ile w odniesieniu do ubezpieczeƒ obowiàzkowych, których warunki okreÊlane sà ustawowo takie informacje reklamowe mo˝na uznaç za dopuszczalne, o tyle w odniesieniu do umów dobrowolnych nie to powinno byç g∏ównà informacjà przekazywanà konsumentom w reklamach. Nale˝y pami´taç, i˝ przeci´tny konsument nie posiada szczegó∏owej wiedzy na temat ubezpieczeƒ do- browolnych i samodzielnie nie jest w stanie porównaç oferty kilku ubezpieczycieli. W przypadku sprzeda˝y ubezpieczeƒ za poÊrednictwem kana∏u direct to klient musi wybraç np. odpowiedni wariant ubezpieczenia, co oznacza, i˝ powinien on posiadaç przynajmniej podstawowe informacje na temat rodzajów oferowanych na rynku produktów ubezpieczeniowych. Z pewnoÊcià osoby, które majà nik∏e poj´cie o ubezpieczeniach nie b´dà w stanie (a nawet nie powinny) samodzielnie zawrzeç umowy ubezpieczenia przez internet ani skutecznie porównaç ofert poszczególnych zak∏adów ubezpieczeƒ i faktycznie jedynym porównywalnym dla nich wskaênikiem b´dzie w∏aÊnie cena. Takie osoby powinny wi´c korzystaç z mo˝liwoÊci zawarcia umowy ubezpieczenia np. przez telefon, gdy˝ ta droga zapewnia bezpoÊredni kontakt z przedstawicielem zak∏adu ubezpieczeƒ, dzi´ki czemu mo˝na uzyskaç wi´cej informacji w interesujàcej klienta kwestii. System infolinii przerzuca te˝ na przedstawiciela zak∏adu ubezpieczeƒ ci´˝ar prawid∏owego wype∏nienia wniosku ubezpieczeniowego, co jest niezmiernie wa˝ne, gdy˝ nieprawid∏owe wype∏nienie takiego wniosku mo˝e ostatecznie prowadziç nawet do odmowy wyp∏aty odszkodowania przez zak∏ad ubezpieczeƒ. Jednak równie˝ ubezpieczyciele powinni odpowiednio przedstawiç szczegó∏y swojej oferty przede wszystkim po to, aby w przypadku zaistnienia zdarzenia ubezpieczeniowego uniknàç konfliktów z klientem wynikajàcych wy∏àcznie z faktu, i˝ klient zawierajàc umow´ ubezpieczenia by∏ przekonany o innym jej zakresie. Nale˝y pami´taç, ˝e w odniesieniu do ubezpieczeƒ do25 browolnych ka˝dy zak∏ad ubezpieczeƒ ma w swojej ofercie inny produkt – ubezpieczenie AC jest ró˝ne w zale˝noÊci od zak∏adu ubezpieczeƒ. Przy wyborze ubezpieczenia AC nie mo˝na kierowaç si´ wy∏àcznie jego cenà – najwa˝niejszy jest zakres ubezpieczenia, a wi´c lista sytuacji, w których ubezpieczyciel wyp∏aci odszkodowanie oraz lista wy∏àczeƒ odpowiedzialnoÊci tzn. sytuacje, w których odszkodowanie z pewnoÊcià nie przys∏uguje. Ubezpieczenie AC mo˝e mieç wàski zakres – np. odszkodowanie b´dzie wyp∏acone tylko w przypadku kradzie˝y pojazdu (a wi´c w przypadku po˝aru klient nie otrzyma odszkodowania) mo˝e mieç równie˝ zakres bardzo szeroki i ubezpieczyç nasz pojazd od wszystkich ryzyk (tzw. ubezpieczenia all risks). Tanie ubezpieczenie zazwyczaj b´dzie mia∏o wàski zakres, lub b´dzie przewidywa∏o udzia∏ klienta w kosztach naprawy (tj. udzia∏ w∏asny, franszyz´). Wa˝ne jest aby ubezpieczyciele byli w stanie przekonaç klienta do zakupu ubezpieczenia nie tylko stosujàc argument ceny, ale przede wszystkim jakoÊci swojego produktu. Z kolei sprzeda˝ produktów za poÊrednictwem telefonu, choç jak si´ wydaje jest korzystniejsza dla konsumenta ze wzgl´du na bezpoÊredni kontakt z przedstawicielem ubezpieczyciela, to jednak, jak okazuje si´ w praktyce, nie jest sposobem sprzeda˝y wolnym od wad. Cechà infolinii jest to, i˝ obs∏uguje jà wielu pracowników, wi´c za ka˝dym razem konsument ∏àczy si´ z innà osobà. Ka˝dorazowo jest wi´c zmuszony od nowa przedstawiaç konsultantowi swoje potrzeby, a zdarza si´ nawet, i˝ otrzymuje ró˝ne informacje w tej samej kwestii. Problem nasila si´ w odniesieniu do tzw. obs∏ugi posprzeda˝owej, gdy g∏ównym centrum kontaktu klienta w przypadku likwidacji szkody jest infolinia. Informacje przekazywane konsumentowi telefonicznie sà oparte na tych, zapisanych w sieci komputerowej i cz´sto w kontakcie z konsultantem trud26 no uzyskaç bardziej szczegó∏owe dane, co znacznie utrudnia komunikacj´ i wyegzekwowanie okreÊlonych dzia∏aƒ ubezpieczyciela. Trzeba podkreÊliç, i˝ coraz cz´Êciej klienci skar˝à si´ na taki sposób organizacji dzia∏alnoÊci ubezpieczyciela, podkreÊlajàc m. in. brak kontaktu z odpowiednio kompetentnà osobà np. likwidatorem konkretnej szkody. Mo˝liwoÊç telefonicznego kontaktu z przedstawicielami ubezpieczyciela jest dla poszkodowanego niezmiernie wa˝na. Istotna jest równie˝ kompetencja osób, z którymi klient si´ kontaktuje. Z pewnoÊcià wprowadzenie ogólnej infolinii, która zapewnia mo˝liwoÊç szybkiego zg∏oszenia szkody i uzyskania podstawowych informacji zwiàzanych z jej likwidacjà jest nieocenionà pomocà we wst´pnej fazie likwidacji szkody i wp∏ywa na szybkoÊç prowadzonego post´powania. Po zg∏oszeniu szkody, jej zarejestrowaniu i przydzieleniu odpowiedniemu likwidatorowi, sprawnoÊç post´powania zale˝y jednak równie˝ od bezpoÊredniego kontaktu klienta z likwidatorem. System, w którym klient nie mo˝e w momencie po∏àczenia z infolinià (centralà) zostaç prze∏àczony do odpowiedniego likwidatora szkody mo˝e niepotrzebnie wyd∏u˝aç post´powanie likwidacyjne, a ponadto wzbudzaç niezadowolenie klientów, którzy cz´sto potrzebujà natychmiastowej pomocy, ale równie˝ nie sà przyzwyczajeni do systemu „oddzwaniania”. Klienci wskazujà na niedostatecznà szybkoÊç reakcji ubezpieczyciela, w tym m. in. na fakt, i˝ po zg∏oszeniu proÊby o po∏àczenie z likwidatorem, przekazanej w trakcie rozmowy z konsultantem infolinii, likwidatorzy oddzwaniajà z du˝ym opóênieniem lub po wielu ponagleniach. W konsekwencji, likwidator lub osoba odpowiedzialna za danà szkod´ kontaktuje si´ z poszkodowanym dopiero po kilku dniach. Z pewnoÊcià nale˝y stwierdziç, i˝ samo wprowadzenie systemu oddzwaniania likwidatorów szkód jest ze swej istoty regu∏à opóêniajàcà pewne procesy, gdy˝ wymaga zg∏oszenia przez poszkodowanego ch´ci rozmowy z likwidatorem poprzez ogólnà infolini´, przekazanie takiego zg∏oszenia do odpowiedniego likwidatora i ostatecznie, podj´cie decyzji przez likwidatora o oddzwonieniu. Niemo˝noÊç kontaktu z likwidatorem szkody powoduje, ˝e klienci cz´sto szukajà pomocy o konsultantów infolinii, którzy nie zawsze majà odpowiednià wiedz´ na interesujàcy klienta temat. Niestety konsumenci coraz cz´Êciej skar˝à si´ na niekompetencj´ konsultantów telefonicznych oraz wprowadzanie w b∏àd poprzez przekazywanie nieprawdziwych informacji. Osoby ubezpieczone w towarzystwach dzia∏ajàcych w systemie direct skar˝à si´ ponadto na k∏opoty z powiadomieniem towarzystwa o szkodzie w odpowiednim terminie (problem z dodzwonieniem si´ na infolini´), choç jest to problem zg∏aszany znacznie rzadziej. Zdarza si´ bowiem, i˝ ogólne warunki ubezpieczenia przewidujà obowiàzek zawiadomienia ubezpieczyciela o szkodzie w ciàgu np. 24 godzin od zdarzenia. Natychmiastowa potrzeba kontaktu telefonicznego z ubezpieczycielem jest ponadto niezb´dna w przypadku korzystania z us∏ugi assistance czy te˝ ubezpieczenia kosztów leczenia podczas pobytu za granicà. Problem z dodzwonieniem si´ w takiej sytuacji do zak∏adu ubezpieczeƒ mo˝e niekiedy skutkowaç odmowà wyp∏aty odszkodowania przez zak∏ad ubezpieczeƒ. Obecne przepisy regulujàce umowy zawierane na odleg∏oÊç sà szczàtkowe, a w wielu przypadkach niestety sprzeczne z innymi przepisami ogólnymi. Tak jest np. w odniesieniu do prawa do odstàpienia od umowy zawieranej na odleg∏oÊç. Prawo to, szczególnie chronione równie˝ przez ustawodawstwo europejskie, w Polsce powoduje powstanie wielu problemów praktycznych. Kwestia ta jest szczególnie wa˝na w odniesieniu do ubezpieczeƒ obowiàzkowych zawieranych za poÊrednictwem telefonu czy in- P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH ternetu, gdzie od kilku lat istnieje spór co do prawa odstàpienia konsumenta od umowy. Problematyczna sta∏a si´ kwalifikacja dokumentów ubezpieczenia wygenerowanych elektronicznie, które nie zawierajà pieczàtek ani podpisów. Niektóre organy uznawa∏y takie dokumenty za niewa˝ne. Nie jest równie˝ jasna sytuacja agentów ubezpieczeniowych – czy mogà oni wykonywaç swojà dzia∏alnoÊç za poÊrednictwem telefonu i internetu, skoro ustawa o poÊrednictwie ubezpieczeniowym nak∏ada na nich pewne obowiàzku, które mogà byç wykonane jedynie przy bezpoÊrednim kontakcie (np. okazanie pe∏nomocnictwa). Przy zawieraniu ubezpieczenia w systemie direct konsument powinien pami´taç o dok∏adnym zapoznaniu si´ z ofertà. Ró˝ne zak∏ady ubezpieczeƒ oferujà ró˝ne warianty ubezpieczenia np. do obowiàzkowego ubezpieczenia OC „dodajàc” ubezpieczenia dobrowolne takie jak ubezpieczenie nast´pstw nieszcz´Êliwych wypadków (NNW), pomocy drogowej (Assistance) czy ochrony prawnej (OP). Nale˝y pami´taç, i˝ wykupienie tych dodatkowych ubezpieczeƒ nie jest obowiàzkowe, a wp∏ywa na cen´ ca∏oÊci sk∏adki ubezpieczeniowej. Cz´sto te „dodawane” ubezpieczenia majà bardzo ograniczony zakres (np. przy ubezpieczeniu NNW wyp∏ata Êwiadczenia nast´puje tylko w przypadku trwa∏ego inwalidztwa). Zdarza si´ te˝, i˝ sumy gwarancyjne takich ubezpieczeƒ sà niskie, co daje klientowi tylko iluzorycznà ochron´. Ponadto zdarza si´, i˝ pomimo posiadania takiego „gratisowego” ubezpieczenia i zaistnienia wypadku ubezpieczeniowego klient nie zg∏asza swojego roszczenia do ubezpieczyciela, gdy˝ nie wie, bàdê nie pami´ta, ˝e ma takà mo˝liwoÊç. W przypadku ubezpieczenia autocasco warunki cz´sto przewidujà udzia∏ w∏asny, co w konsekwencji prowadzi do wyp∏aty ni˝szego, ni˝ oczekiwane, odszkodowania, ale tak˝e do obni˝enia sk∏adki ubezpieczeniowej. Zdarza si´, i˝ ubezpieczenie autocasco obejmuje wy∏àcznie uszkodzenie pojazdu, natomiast nie obejmuje ryzyka kradzie˝y, co powoduje, i˝ klient musi zawrzeç dodatkowe ubezpieczenie (KR). Warto wi´c szczegó∏owo zapoznaç si´ z ogólnymi warunkami ubezpieczenia (OWU), a nie tylko zaznaczaç na stronie internetowej, i˝ klient zapozna∏ si´ z ich treÊcià. Cz´sto zdarza si´, i˝ przesy∏ane polisy ubezpieczeniowe zawierajà istotne b∏´dy (np. w numerze rejestracyjnym pojazdu, nazwisku w∏aÊciciela, okresie ubezpieczenia itp.) a klient zmuszony jest wyjaÊniaç ca∏à kwesti´, co skutkuje poniesieniem dodatkowych kosztów np. rozmów telefonicznych, korespondencji czy ostatecznie wizyty w oddziale zak∏adu ubezpieczeƒ. System sprzeda˝y direct w Polsce dopiero rozpoczyna podbój serc konsumentów. Niewàtpliwie nale˝y bacznie przyglàdaç si´ temu kana∏owi, aby w najbli˝szym czasie móc postawiç odpowiednie diagnozy i ewentualnie dopracowaç regulacje prawne w tym zakresie. n Ma∏gorzata Wi´cko Biuro Rzecznika Ubezpieczonych 1 Ustawa z dnia 18 lipca 2002 r. o Êwiadczeniu us∏ug drogà elektronicznà (Dz.U. nr 144, poz. 1204 z póên. zm.). 2 Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialnoÊci za szkod´ wyrzàdzonà przez produkt niebezpieczny (Dz.U. nr 22, poz. 271 z póên. zm.). Osoby uprawnione do zadoÊoçuczynienia z art. 446 § 4 k.c. 3 sierpnia 2009r. minà∏ rok od wprowadzenia zmiany w przepisach w kodeksie cywilnym. Ustawodawca doda∏ do art. 446 § 4 k.c., który stanowi, ˝e: „sàd mo˝e tak˝e przyznaç najbli˝szym cz∏onkom rodziny zmar∏ego odpowiednià sum´ tytu∏em zadoÊçuczynienia pieni´˝nego za doznanà krzywd´”1. ednak judykatura i praktyka przez ten czas nie skrystalizowa∏y przes∏anek przyznania zadoÊçuczynienia ani nie usystematyzowa∏y kr´gu osób uprawnionych do otrzymania zadoÊçuczynienia, co w praktyce stwarza znaczne problemy. ZadoÊç- J P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 uczynienie nale˝y si´ cz∏onkom najbli˝szej rodziny zmar∏ego poszkodowanego, a nie ka˝dej osobie bliskiej. W uzasadnieniu do zadoÊçuczynienia zaznaczono, ˝e kràg osób uprawnionych jest identyczny jak kràg osób uprawnionych do stosownego odszkodowania. Zatem nale˝y zaliczyç tutaj g∏ównie dzieci, ma∏˝onka i rodziców zmar∏ego. Poj´cie najbli˝szych nale˝y jednak oceniaç nie wed∏ug kryterium czysto formalnego, jakim jest stopieƒ pokrewieƒstwa, ale na podstawie istniejàcego faktycznie stosunku bliskoÊci pomi´dzy osobami pozostajàcymi we wzajemnych relacjach rodzinnych, z tego te˝ wzgl´du mo˝na do tego kr´gu zaliczyç ojczyma, macoch´ i dalszych zst´pnych i wst´pnych, a tak˝e zwiàzki nieformalne np. konkubinat pod warunkiem wykazania, ˝e ze zmar∏ym wiàza∏y ich wi´zy ÊciÊle 27 emocjonalne2. Artyku∏ 446 § 3 k.c. nie zawiera ˝adnych wskazówek co do strony podmiotowej poj´cia „najbli˝szy cz∏onek rodziny”. W wyroku z dnia 18.11.1961 r.3, Sàd Najwy˝szy stwierdzi∏, ˝e art. 166 k.z. operuje poj´ciem rodziny w szerszym znaczeniu, akcentujàcym raczej – z punktu widzenia doznanej krzywdy moralnej – faktyczny uk∏ad stosunków rodzinnych, a nie formalnà kolejnoÊç pokrewieƒstwa. Ponadto Sàd Najwy˝szy wskaza∏, ˝e najbli˝szym cz∏onkiem rodziny – w zale˝noÊci od sytuacji – niekoniecznie musi byç najbli˝szy krewny. To zapatrywanie stanowi – w ocenie sk∏adu orzekajàcego – potwierdzenie stanowiska, ˝e pokrewieƒstwo nie stanowi podstawowego ani te˝ wy∏àcznego kryterium bliskoÊci oraz przynale˝noÊci do rodziny. Jak wynika z treÊci art. 446 § 3 k.c. uprawniony musi byç cz∏onkiem rodziny. Chodzi tu o poj´cie rodziny, jako pewnej komórki zwiàzanej zarówno wi´zami uczuciowymi, jak i wspólnoÊcià gospodarczà, gdy˝ tylko cz∏onkowie takiej komórki mogà odczuç znaczne pogorszenie swej sytuacji ˝yciowej wskutek zgonu poszkodowanego. Ocena, kto jest najbli˝szym cz∏onkiem rodziny, zale˝y od okolicznoÊci, niekoniecznie za takiego cz∏onka rodziny uznany byç musi najbli˝szy krewny. Decydowaç tu b´dzie bliskoÊç kontaktu danego cz∏onka rodziny ze zmar∏ym, stopieƒ ∏àczàcych ich uczuç, powiàzania gospodarcze. Te elementy przewa˝ajà nad bliskoÊcià pokrewieƒstwa4. Definicja rodziny Z poj´ciem osoby najbli˝szej zwiàzane jest poj´cie rodziny, funkcjonowania rodziny, wi´zi fizycznej i emocjonalnej. W obowiàzujàcym stanie prawnym, definiujàc poj´cie „rodziny” mo˝na u˝yç nast´pujàcych kryteriów: pokrewieƒstwo, ma∏˝eƒstwo, przysposobienie5. Rodzina to grupa osób po∏àczonych ze sobà wi´zià ma∏˝eƒstwa, pokrewieƒstwa, powinowactwa lub adopcji – w porównaniu z innymi zbiorowoÊciami spo∏ecznymi wyró˝28 nia si´ intymnoÊcià stosunków jednoczàcych jej cz∏onków i trwa∏oÊcià zwiàzków emocjonalnych6. Rodzina z istoty swojej posiada struktur´ osobowà. Ka˝dy cz∏owiek w niej jest wa˝ny, nie ze wzgl´du na rol´ jakà spe∏nia, na korzyÊci jakie przynosi, ale jest wa˝ny po prostu ze wzgl´du na to, ˝e jest. W∏aÊnie dlatego rodzina stanowi g∏´boki uk∏ad mi´dzy ludzki, o ró˝nej intensywnoÊci odniesieƒ wzajemnych, posiada silne wi´zy mi´dzy osobowe. Rodzina jest jednostkà, gdzie istnieje poj´cie bytowania, ˝ycia, dzia∏ania na zasadzie wzajemnego daru z siebie, wzajemnego obdarowywania si´ cz∏owieczeƒstwem. Rodzina to inaczej bardzo dojrza∏a i g∏´boka wspólnota ludzi7. Stanowi baz´ i punkt odniesienia osoby ludzkiej. Rodzina poprzez wymiar opiekuƒczy, moralny, wychowawczy, edukacyjny sprzyja zdrowiu i jego rozwojowi8. W literaturze przedmiotu rodzina rozpatrywana jest jako system, w którym rodzice sà pomostem ∏àczàcym dzieci ze Êwiatem doros∏ych. Takie ujmowanie rodziny ma okreÊlone cele, sposoby zaspakajania potrzeb poszczególnych cz∏onków rodziny jak i realizacji podstawowych zadaƒ spo∏ecznych. Rodzina stanowi integralnà struktur´, a zmiana tej struktury lub przesuni´cie jej skutkuje zburzeniem ca∏ego systemu, który postrzegany jest jako proces ko∏owy, bez widocznego poczàtku i koƒca, gdzie cz∏onkowie rodziny oddzia∏ujà na siebie za pomocà sprz´˝eƒ zwrotnych, w których zachowania osób wzmacniajà si´ wzajemnie9. W normalnej rodzinie granice podsystemów sà tak definiowane, ˝e zapewniajà ich cz∏onkom funkcjonowanie bez nacisków, a jednoczeÊnie kontakt. W takiej strukturze jest zachowana hierarchia w∏adzy, która jest rodzicom potrzebna, aby mogli chroniç i stabilizowaç system rodzinny. Rodzina poprzez wymiar opiekuƒczy, moralny, wychowawczy, edukacyjny sprzyja rozwojowi dziecka. Ka˝da nowa sytuacja w rodzinie wymaga reorganizacji, dostosowania do aktualnie istniejàcej sytuacji, co rodzi wi´ksze lub mniejsze problemy, ale zawsze pozostawia pewien wydêwi´k negatywny. W zwiàzku z tak szerokim spektrum postrzegania rodziny nale˝y zapewniç szczególnà ochron´ i pomoc tym, którzy stracili osob´ bliskà wskutek czynu niedozwolonego10. W obecnym stanie prawnym nie istnieje legalna definicja poj´cia „rodziny”. Mo˝na przyjàç, ˝e w przewa˝ajàcej wi´kszoÊci akty prawne zaliczajà do rodziny ma∏˝onków, ich dzieci wspólne, dzieci drugiego ma∏˝onka, dzieci przysposobione, przyj´te na wychowanie w ramach rodziny zast´pczej, dzieci znajdujàce si´ pod opiekà (prawnà), a niekiedy nawet dzieci obce przyj´te na wychowanie i utrzymanie, jeÊli rodzice nie ˝yjà lub nie mogà zapewniç im utrzymania, albo te˝ zostali pozbawieni lub ograniczeni we w∏adzy rodzicielskiej. Najszersze poj´cie rodziny przewiduje ustawa Ordynacja podatkowa11 i art. 691 k.c. Tak˝e poj´cia „najbli˝szy, bliski domownik” zosta∏y sprecyzowane tylko w nielicznych aktach prawnych, a ich znaczeniu zosta∏ nadany – z regu∏y – sens odpowiadajàcy celom ustawy, w której zosta∏y u˝yte. Dlatego dla potrzeb interpretacji tak˝e tego poj´cia u˝ywa si´ wyk∏adni celowoÊciowej12. Za rodzin´ w Êwietle ustawy o pomocy spo∏ecznej (art. 6 pkt 14) uwa˝a si´ osoby spokrewnione lub niespokrewnione pozostajàce w faktycznym zwiàzku, wspólnie zamieszkujàce i gospodarujàce13. Tak˝e w rozumieniu § 3 art. 527 k.c. ustalenie kogo nale˝y objàç poj´ciem osoby bliskiej zale˝y od konkretnych okolicznoÊci faktycznych. Zaliczeniu do tych osób w pierwszym rz´dzie obok bliskich cz∏onków rodziny podlegaç b´dà przyjaciele, koledzy, zaufani pracownicy, podw∏adni itp.14. Kogo zalicza si´ do kr´gu najbli˝szych cz∏onków rodziny? Konkretyzacja tego, kto jest w danym wypadku najbli˝szym cz∏onkiem rodziny nale˝y do sàdu orzekajàcego15, przy czym niekoniecznie b´dzie nim najbli˝szy krewny. Decydowaç tu b´dà takie czynniki jak: bliskoÊç kontaktu danego cz∏onka P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH rodziny ze zmar∏ym, stopieƒ ∏àczàcych ich uczuç, powiàzania gospodarcze, te elementy czasami mogà przewa˝aç nad bliskoÊcià pokrewieƒstwa16. Za najbli˝szego cz∏onka rodziny stosownie do okolicznoÊci poszczególnego wypadku mo˝na uznaç i nale˝y uznaç babk´ w stosunku do wnuka, je˝eli ten stale i dobrowolnie dostarcza∏ babce Êrodki utrzymania i móg∏by jeszcze ich dostarczaç nawet tylko przez pewien okres, to mo˝na przyjàç, ˝e na skutek Êmierci wnuka nastàpi∏o znaczne pogorszenie jej sytuacji ˝yciowej w rozumieniu art. 446 § 3 k.c. Do osób uprawnionych per analogiam mo˝na te˝ zaliczyç wnuka, gdy by∏ on wychowywany i utrzymywany przez dziadków. Potwierdza to Sàd Najwy˝szy w orzeczeniu z dnia 5.08.1970 r.17, w którym stwierdza: je˝eli dziecko pozama∏˝eƒskie by∏o wychowywane i utrzymywane przez dziadków, to okolicznoÊç, ˝e matka ˝yje i jest zdolna do alimentacji dziecka, nie stoi na przeszkodzie do uznania, i˝ Êmierç dziadka znacznie pogorszy∏a sytuacj´ ˝yciowà dziecka oraz do zasàdzenia na rzecz tego dziecka odszkodowania przewidzianego w art. 446 § 3 k.c. Przepis art. 446 § 3 k.c. nale˝y interpretowaç w powiàzaniu z art. 446 § 2 k.c. Z jednej strony „najbli˝szy cz∏onek rodziny” ma w´˝szy zakres ni˝ wyra˝enie „osoba bliska”, z drugiej natomiast strony z regu∏y ka˝da osoba, wzgl´dem której cià˝y∏ na zmar∏ym ustawowy obowiàzek alimentacyjny, nale˝y do kr´gu „osób najbli˝szych”. Przy uwzgl´dnieniu tej okolicznoÊci znaczne pogorszenie sytuacji ˝yciowej mo˝e wyst´powaç w odniesieniu do jednej i drugiej kategorii osób, o których jest mowa w art. 446 § 2 k.c. Gdy chodzi o osob´ bliskà, której zmar∏y stale i dobrowolnie dostarcza∏ Êrodków utrzymania, nale˝y mieç na wzgl´dzie ocen´ zasadnoÊci stosownego odszkodowania w Êwietle zasad wspó∏˝ycia spo∏ecznego18. Zatem stosowne odszkodowanie nale˝y si´ cz∏onkom najbli˝szej rodziny zmar∏ego poszkodowanego, a nie ka˝dej osobie bliskiej, do kr´gu których na- P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 le˝y zaliczyç g∏ównie dzieci, ma∏˝onka i rodziców zmar∏ego. Opowiadajàc si´ za rozszerzajàcà wyk∏adnià poj´cia „najbli˝szy cz∏onek rodziny” Sàd Okr´gowy wskaza∏, ˝e do osób tych nale˝y zaliczyç – oprócz wspó∏ma∏˝onka – tak˝e krewnych, powinowatych i przysposobionych, konkubenta oraz jego krewnych, w tym dzieci tylko jednego lub drugiego z nich, a tak˝e dzieci wspólne19. Rozwój konkubinatu, który znalaz∏ trwa∏e miejsce w systemie ocen i norm moralnych wspó∏czesnego spo∏eczeƒstwa, ma swoje êród∏o w przeobra˝eniach ustrojowych i gospodarczych, a tak˝e kulturowych, zw∏aszcza w ÊwiadomoÊci spo∏eczeƒstwa. W zwiàzku z tym zaprezentowano wyk∏adni´ poj´cia „najbli˝szego cz∏onka rodziny” z argumentacjà, która nie w pe∏ni uwzgl´dnia znaczenie, jakie – w nast´pstwie zachwiania podstawowej formy rodziny opartej na pokrewieƒstwie – odgrywa kryterium wspólnoty ekonomicznej, okreÊlanej jako pozostawanie we wspólnym gospodarstwie domowym, wspólnym zamieszkaniu, faktycznym po˝yciu itp.20. Osobà uprawnionà w znaczeniu najbli˝szego cz∏onka rodziny jest te˝ dziecko pocz´te w chwili Êmierci ojca, ale urodzone po jego Êmierci. Nasciturus ma warunkowà zdolnoÊç prawnà i jeÊli urodzi si´ ˝ywe musi byç traktowane na równi z dzieçmi urodzonymi przed Êmiercià ojca. Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e wskutek Êmierci ojca nastàpi∏o znaczne pogorszenie jego sytuacji21. Poj´cie najbli˝szych nale˝y jednak oceniaç nie wed∏ug kryterium czysto formalnego, jakim jest stopieƒ pokrewieƒstwa, ale na podstawie istniejàcego faktycznie stosunku bliskoÊci pomi´dzy osobami pozostajàcymi we wzajemnych relacjach rodzinnych, z tego te˝ wzgl´du mo˝na do tego kr´gu zaliczyç dalszych zst´pnych i wst´pnych22. Stosownie do okolicznoÊci konkretnej sprawy za najbli˝szego cz∏onka rodziny mo˝na uznaç równie˝ macoch´, zw∏aszcza wtedy, gdy uzasadniajà to pozytywnie oceniane w Êwietle zasad wspó∏˝ycia spo∏ecz- nego stosunki ∏àczàce macoch´ i pasierba. W tym zakresie nale˝y braç pod uwag´ równie˝ unormowanie zawarte w art. 144 § 2 k.r.o. Zgodnie z tym macocha mo˝e byç uznana za osob´ b´dàcà najbli˝szym cz∏onkiem rodziny zmar∏ego, uprawnionà do zadoÊçuczynienia przewidzianego w art. 166 k.z, gdy opiekowa∏a si´ nim jak swoim synem. Kontynuacj´ tego kierunku orzecznictwa stanowi wypowiedê Sàdu Najwy˝szego w wyroku z dnia 10.12.1969 r.23, stwierdzajàca, ˝e w Êwietle art. 446 § 3 k.c. – podobnie jak w Êwietle art. 166 k.z. – konkretyzacja tego, kto jest w danym wypadku cz∏onkiem rodziny nale˝y do sàdu orzekajàcego. Przy okreÊlaniu kr´gu cz∏onków najbli˝szej rodziny nale˝y odwo∏aç si´ do art. 27 k.r.o., który stanowi ˝e za cz∏onka najbli˝szej rodziny nale˝y uznaç równie˝ dziecko pozostajàce pod pieczà rodziny zast´pczej24. Warto tak˝e przypomnieç, i˝ pomimo pojawiajàcych si´ wyroków w przedmiotowej kwestii do chwili obecnej dyskusyjna jest w doktrynie mo˝liwoÊç przyznania odszkodowania konkubinie, wychowankom zmar∏ego, jego narzeczonej. Jedni autorzy uwa˝ajà, ˝e do rodziny w rozumieniu przepisu art. 446 § 3 k.c. nale˝y te˝ zaliczyç wychowanków, narzeczonych, konkubentów, je˝eli ich zwiàzek ma charakter dostatecznej trwa∏oÊci i cechuje si´ dostatecznie silnà wspólnoÊcià gospodarczà. Natomiast inni twierdzà, ˝e do rodziny nie nale˝à: konkubenci, wychowankowie zmar∏ego, narzeczeni i z tego wzgl´du nie sà oni osobami uprawnionymi na podstawie art. 446 § 3 k.c. Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e przepis art. 185 k.p.k. obejmuje stosunki szczególnej bliskoÊci, które nie majà oparcia formalnego w normie prawnej. Konieczne jest jednak, aby stosunek taki mia∏ charakter osobisty. Bazujàc na tej wyk∏adni nale˝y uznaç, ˝e „narzeczeƒstwo” w chwili obecnej jest stosunkiem faktycznym, nieregulowanym normami prawnymi. Stan ten bardzo ró˝nie jest traktowany przez przedstawicieli ró˝nych grup i warstw spo∏ecz29 nych. Widzi si´ w nim stan poprzedzajàcy zawarcie ma∏˝eƒstwa albo trwa∏y zwiàzek o charakterze konkubinatu, w którym strony po∏àczone sà wi´zià emocjonalnà, seksualnà i ekonomicznà, ale z ró˝nych wzgl´dów zwiàzku tego nie formalizujà i nie zawierajà ma∏˝eƒstwa, albo wreszcie (mniej lub bardziej) przelotny stosunek bliskoÊci emocjonalnej, niekoniecznie manifestujàcy si´ we wspólnym po˝yciu, charakterystyczny dla kultury m∏odzie˝owej25. Nieformalny charakter narzeczeƒstwa powoduje, ˝e osoby pozostajàce w takim stosunku niekoniecznie zamieszkujà razem, niekoniecznie prowadzà wspólne gospodarstwo, niekoniecznie znajà wzajemnie swoich krewnych, nawet najbli˝szych. Zresztà – jak dowodzà badania socjologiczne – taki stan dotyczy równie˝ zwiàzków ma∏˝eƒskich, zw∏aszcza w wielkich aglomeracjach miejskich26. Istotne jest jednak to, ˝e o tym, kto jest najbli˝szym cz∏onkiem rodziny zmar∏ego, decyduje uk∏ad faktyczny stosunków rodzinnych pomi´dzy zmar∏ym a tymi osobami27. Uwagi koƒcowe Nowe przepisy nie precyzujà poj´cia najbli˝szych cz∏onków rodziny pozostawiajàc pewnà swobod´ sàdom orzekajàcym. OczywiÊcie priorytety wa˝noÊci osób bliskich mo˝na zmodyfikowaç i uzale˝niç od konkretnego przypadku. W dalszym ciàgu pozostaje otwarta tak˝e kwestia przyznania zadoÊçuczynienia parom homoseksualnym28. Z jednej strony nie mam wàtpliwoÊci, ˝e w przypadku sta∏ego zwiàzku gejowskiego lub lesbijskiego Êmierç jednego z partnerów jest dla drugiego lub drugiej strony krzywdà porównywalnà na p∏aszczyênie straty wspó∏ma∏˝onka. Ale z drugiej strony u˝yte w przepisie poj´cie rodziny, w mojej ocenie, zwiàzków homoseksualnych, nawet sta∏ych, nie obejmuje. Zatem taka osoba po stracie ˝yciowego partnera zadoÊçuczynienia nie otrzyma. I ˝adna „umowa cywilnoprawna” w tym przypadku nie pomo˝e, bo 30 przepis na chwil´ obecnà mówi wyraênie o rodzinie. Bioràc pod uwag´ Konstytucje RP Êrodowiska te mog∏yby domagaç si´ uznania wprowadzonego przepisu za niekonstytucyjny. Albo po prostu b´dà dà˝y∏y do rozszerzenia poj´cia rodziny, powo∏ujàc si´ choçby na wi´ê uczuciowà i wspólnot´ ekonomicznà. Temat ten jednak pozostaje otwarty do dalszej dyskusji. n mgr Edyta RyÊ doktorantka na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu 1 Ustawa z dnia 23 kwietnia 196 r. – Kodeks Cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z póên. zm.). 2 E. RyÊ, Poj´cie osoby najbli˝szej w Êwietle art. 446 k.c. (w:) Rozprawy Ubezpieczeniowe nr 5 (2/2008), s. 91-102 3 Wyrok SN z dn. 18.11.1961 r., 2 CR 325/61, opubl. OSNCP 1963, nr 2, poz. 32. 4 S. Garlicki, OdpowiedzialnoÊç cywilna za nieszcz´Êliwe wypadki, Warszawa 1971, s. 474. 5 E. RyÊ, (w:) op. cit. 6 B. Tobiasz–Adamczyk, Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby, wyd. UJ, Kraków 1998, s. 68. 7 A. Frossard, Rozmowy z Janem Paw∏em II, 1982, s. 138-139. 8 T. B. Kulik, Edukacja zdrowotna w rodzinie i w szkole, Oficyna Wydawnicza Fundacji Uniwersyteckiej, Stalowa Wola, 1997, s 71. 9 M. RyÊ, Systemy rodzinne, Centrum metodyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej, Warszawa 2001, s 8-9, s 1116. 10 E. RyÊ, (w:) op. cit. 11 Ordynacja podatkowa z dnia 9.8.1997 r., Dz.U. n r 137, poz. 926 ze zm. 12 Wyrok SN z 13.04.2005 r. (IV CK 648/04, opubl. OSNIC rok 2006, nr 3, poz. 54, s. 93.). 13 Wyrok SA z 16.12.2005 r. (I SA/Wa 502/05, Legalis.). 14 Wyrok SA z 10.01.1995 r. (I Acr 1014/94, opubl. OSA rok 1995, nr 2, poz. 6, s. 33.). 15 Orzeczenie SN z dn. 10.12.1969, (III PRN 88/69, OSNCP 1970/9, poz. 160.). 16 S. Garlicki, op. cit. 17 Orzeczenie SN z dn. 5.08.1980 r., (II CR 313170, opubl. OSNCP 1971/3, poz. 56.). 18 Wyrok SN z 17.09.1973 r., (II CR 446/73, opubl. Legalis.). 19 Wyrok SN z 13.04.2005 r. (IV CK 648/04, opubl. OSNIC rok 2006, nr 3, poz. 54, str. 93.). 20 Tam˝e. 21 Orzeczenie SN z dn. 4.04.1996 r., (II PR 139/66, opubl. OSNCP 1966/9, poz. 158.). 22 Orzeczenie SN z 10.12.1969r., (III PRN 77/69, opubl. OSN 1970, nr 9, poz. 160). 23 Tam˝e. 24 Wyrok SN z 13.04.2005 r., (IV CK 648/04, opubl. OSNC 2006, nr 3, poz. 54.). 25 E. RyÊ, (w:) op. cit. 26 Postanowienie SN – Izba Karna z 22.02.2006r., (III KK 222/05, opubl. OSNIK rok 2006, nr 5, poz. 46, str. 20.). 27 G. Bieniek (w:), Komentarz do kodeksu cywilnego. Zobowiàzania, Warszawa 1999, s. 423 . 28 A. Daszewski Od stosownego odszkodowania do zadoÊçuczynienia pieni´˝nego za krzywd´ dla najbli˝szych cz∏onków rodziny zmar∏ego (w:) Prawo Asekuracyjne nr 4 (57)/2008. P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH Roszczenie zwrotne zak∏adu ubezpieczeƒ Zgodnie z definicjà zawartà w Wielkiej Encyklopedii Prawa, regres jest to „zwrotne dochodzenie. Ma ono miejsce wówczas, gdy d∏u˝nik odpowiedzialny za d∏ug w dalszej kolejnoÊci lub tylko cz´Êciowo zaspokoi wierzyciela, a nast´pnie dochodzi od wspó∏d∏u˝ników nale˝nych od nich cz´Êci d∏ugu. Regres wyst´puje zw∏aszcza w zobowiàzaniach solidarnych1.” oj´cie regresu pochodzi od ∏aciƒskiego regressus, co oznacza powrót, cofni´cie si´, ucieczk´, zwrócenie si´ do czegoÊ, poszukiwanie na kimÊ szkody, wynagrodzenie strat, roszczenie do poprzednika, ˝àdanie odszkodowania. W prawie polskim brak jest definicji normatywnej tego poj´cia, a tak˝e syntetycznego opracowania poÊwi´conego problematyce regresu. W doktrynie formu∏owano wiele definicji regresu. Jednà z nich jest definicja podawana przez W. Czachórskiego, okreÊlajàca regres jako roszczenie jakie wynika z faktu dokonania zap∏aty przez jednà z osób wspó∏odpowiedzialnych za d∏ug wobec wierzyciela lub z faktu przyj´cia zap∏aty przez jednego ze wspó∏uprawnionych i ma za przedmiot dokonanie repartycji ci´˝aru d∏ugu lub korzyÊci wynikajàcych z zap∏aty. Roszczenie zwrotne (in. roszczenie regresowe, regres), jako prawo ˝àdania przez d∏u˝nika zwrotu spe∏nionego Êwiadczenia od pozosta∏ych d∏u˝ników, kodeks cywilny okreÊla bli˝ej w przypadku zobowiàzaƒ solidarnych (art. 376 k.c.). Jednak we wszystkich przypadkach istnienia odpowiedzialnoÊci solidarnej jest oczywiste, i˝ ka˝dy d∏u˝nik, który spe∏ni Êwiadczenie solidarne ma prawo domagaç si´ zwrotu tego Êwiadczenia od pozosta∏ych wspó∏d∏u˝ników, w cz´Êciach okreÊlonych umowà mi´dzy d∏u˝nikami, bàdê wynikajàcych z ustawy. Roszczenie P P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 regresowe ma na celu roz∏o˝enie ci´˝aru d∏ugu w stosunku wewn´trznym mi´dzy d∏u˝nikami2. Bardzo istotnà cechà roszczenia zwrotnego jest fakt, i˝ wyst´puje ono jedynie w pieniàdzu, a momentem jego powstania jest moment spe∏nienia Êwiadczenia przez jednego z d∏u˝ników, bàdê moment zap∏aty cudzego d∏ugu. Sàd Najwy˝szy w orzeczeniu z dnia 1 czerwca. 1973 r. stwierdzi∏, i˝ o powstaniu roszczenia regresowego decyduje nie chwila wyrzàdzenia szkody przez bezpoÊredniego sprawc´, lecz chwila jej naprawienia przez jednego z d∏u˝ników solidarnych3. Dlatego te˝ nie jest mo˝liwe dochodzenie roszczeƒ regresowych, które powstanà dopiero w przysz∏oÊci, co potwierdza judykatura. Dodaç nale˝y, i˝ roszczenie regresowe ma charakter akcesoryjny, gdy˝ jego istnienie uzale˝nione jest od istnienia i spe∏nienia zobowiàzania pierwotnego4. Nale˝y równie˝ zauwa˝yç, i˝ odpowiedzialnoÊç regresowa mi´dzy d∏u˝nikami nie jest odpowiedzialnoÊcià solidarnà – jest nià wy∏àcznie odpowiedzialnoÊç wobec poszkodowanego, która ustaje z chwilà spe∏nienia Êwiadczenia przez jednego z d∏u˝ników. Wprawdzie orzecznictwo odnotowa∏o poglàd odmienny, oceniony jako nietrafny (orzeczenie SN z dnia 12 lipca 68 r.), stanowisko to zosta∏o jednoznacznie zakwestionowane przez orzeczenia póêniejsze5. Ustanowienie prawa regresu s∏u˝yç ma ÊciÊle okreÊlonym celom. Z uwagi na te cele mo˝na wyró˝niç funkcj´ kompensacyjnà, represyjnà i prewencyjno-wychowawczà roszczenia zwrotnego. Funkcja kompensacyjna jest podyktowana koniecznoÊcià stworzenia warunków, w których osoba, która sp∏aci cudzy materialnie d∏ug b´dzie mog∏a odzyskaç wyp∏acone kwoty. Funkcja represyjna ma na celu na∏o˝enie na sprawc´ sankcji ekonomicznej, która jest jednà z sankcji o znacznym stopniu dolegliwoÊci, tym bardziej i˝ zwolnienie z obowiàzku naprawienia szkody osoby za nià odpowiedzialnej jest sprzeczne zarówno z nakazami prawa jak i moralnymi. Funkcja prewencyjno – wychowawcza zaÊ pomaga sk∏oniç sprawc´ szkody do zachowania wi´kszej starannoÊci i zapobiegliwoÊci w dzia∏aniach, które mogà prowadziç do wyrzàdzenia szkody. Roszczenie zwrotne w przypadku umowy ubezpieczenia uregulowane zosta∏o w art. 828 k.c. Art. ten jest przepisem szczególnym do art. 518 k.c., który reguluje kwesti´ wstàpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela, wymieniajàc enumeratywnie przes∏anki subrogacji, po spe∏nieniu których osoba trzecia, która sp∏aca wierzyciela, nabywa sp∏aconà wierzytelnoÊç. Skutkiem wstàpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela jest, pomimo zaspokojenia dotychczasowego wierzyciela, dalsze trwanie stosunku zobowiàzaniowego. Stosunek ten bowiem nie wygasa, lecz nast´puje zmiana podmiotu po stronie wierzyciela. Do skutecznej subrogacji mo˝e dojÊç je˝eli pomimo zmiany wierzyciela zachowana zostanie to˝samoÊç zobowiàzania. Stosownie do art. 518 § 1 pkt 4 k.c. podstawà wstàpienia w prawa zaspokojonego wierzyciela mo˝e byç przepis szczególny, przewidujàcy takà mo˝liwoÊç. Przepisem takim jest art. 828 § 1 k.c. Stanowi on, i˝ je˝eli nie umówiono si´ inaczej, z dniem zap∏aty odszkodowania przez ubezpieczyciela roszczenie ubezpieczajàcego przeciwko osobie trzeciej odpo31 wiedzialnej za szkod´ przechodzi z mocy prawa na ubezpieczyciela do wysokoÊci zap∏aconego odszkodowania. Stosownie do § 2 powo∏anego artyku∏u, wyjàtkiem od tej zasady sà roszczenia ubezpieczajàcego przeciwko osobie, z którà ubezpieczajàcy pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym – wówczas ubezpieczycielowi roszczenie zwrotne do tej osoby nie przys∏uguje, chyba ˝e wyrzàdzi∏a ona szkod´ umyÊlnie. Z przepisu tego wynika, i˝ prawo regresu mo˝na ograniczyç lub wy∏àczyç, nie mo˝na go jednak rozszerzyç na osoby pozostajàce z ubezpieczajàcym we wspólnym gospodarstwie domowym w przypadku, gdy nie mo˝na im przypisaç winy umyÊlnej. Zdaniem dr. Marcina Orlickiego, ograniczenie prawa regresu w stosunku do osób odpowiedzialnych za szkod´, a pozostajàcych z poszkodowanym we wspólnym gospodarstwie domowym, s∏u˝y zabezpieczeniu interesów poszkodowanego. W przypadku bowiem skierowania przez ubezpieczyciela do sprawcy szkody roszczenia o zwrot wyp∏aconego odszkodowania, roszczenie to zosta∏oby zaspokojone ze Êrodków pieni´˝nych wspólnych dla poszkodowanego i sprawcy z racji ∏àczàcej ich wi´zi ekonomicznej wynikajàcej z pozostawania we wspólnym gospodarstwie domowym i w konsekwencji odbi∏oby si´ niekorzystnie równie˝ na samym poszkodowanym, co w konsekwencji oznacza iluzorycznoÊç posiadanego ubezpieczenia majàtkowego6. Nie sposób nie podzieliç tej opinii, jednak równoczeÊnie zauwa˝yç trzeba, i˝ pomimo dostrze˝enia przez ustawodawc´ tej zale˝noÊci, wprowadzi∏ on jednak prawo regresu w przypadku umyÊlnego wyrzàdzenia szkody przez osob´ pozostajàcà we wspólnym gospodarstwie domowym, co jednak oznacza negatywne nast´pstwa dla poszkodowanego dysponujàcego wspólnymi ze sprawcà Êrodkami. Ze wzgl´du na istnienie zasady ochrony interesów poszkodowanego nawet w przypadku wyrzàdzenia szkody przez osob´ pozostajàcà z nim we wspólnym gospodarstwie domowym, umyÊlne wyrzàdzenie 32 szkody przez t´ osob´ równie˝ – tak jak jest to przy nieumyÊlnym wyrzàdzeniu szkody – nie powinno ujemnie wp∏ywaç na stan majàtku samego poszkodowanego, w przeciwnym razie bowiem poszkodowany, obcià˝ony zostaje negatywnymi skutkami zachowania sprawcy. Rozumiejàc intencj´ ustawodawcy zastosowania represji wobec sprawcy dzia∏ajàcego umyÊlnie, nie sposób jednak zaakceptowaç nast´pstwa tego rozwiàzania, którym jest jednoczesne „ukaranie” równie˝ i poszkodowanego za to, ˝e szkoda zosta∏a mu wyrzàdzona umyÊlnie. W takiej sytuacji naruszona zostaje jednak wspomniana wczeÊniej zasada ochrony interesów poszkodowanego. Nadto zauwa˝yç nale˝y, i˝ prawo regresu do osoby pozostajàcej z poszkodowanym we wspólnym gospodarstwie domowym w przypadku wyrzàdzenia przez nià szkody umyÊlnej zosta∏o wprowadzone dopiero nowelizacjà kodeksu cywilnego dokonanà ustawà z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 82, poz. 557), która wesz∏a w ˝ycie w dniu 10 sierpnia 2007 r. – w poprzednim stanie prawnym interes poszkodowanego by∏ chroniony zarówno w przypadku nieumyÊlnego wyrzàdzenia szkody, jak i noszàcego cechy umyÊlnoÊci. Tym bardziej zatem jest niezrozumia∏e wprowadzenie ograniczenia tej ochrony w przypadku umyÊlnoÊci dzia∏ania sprawcy. Jak ju˝ zosta∏o powiedziane, art. 828 k.c. jest przepisem szczególnym do art. 518 k.c. Ustanawia on odr´bny przypadek wstàpienia w prawa zaspokojonego wierzyciela w drodze subrogacji ustawowej, co oznacza, i˝ roszczenia ubezpieczajàcego przeciwko osobie trzeciej odpowiedzialnej za szkod´ przechodzà na ubezpieczyciela z mocy samego prawa do wysokoÊci dokonanej zap∏aty i przez sam fakt zap∏aty. W momencie zap∏aty odszkodowania przez zak∏ad ubezpieczeƒ ubezpieczajàcy traci roszczenie do sprawcy w tym w∏aÊnie zakresie. Ma to na celu zapobie˝enie sytuacji, w której ubezpieczajàcemu b´dà przys∏ugiwa∏y kumulatywnie dwa roszczenia: jedno do zak∏adu ubezpieczeƒ z tytu∏u umowy ubezpieczenia, drugie zaÊ do sprawcy szkody. Prowadzi∏oby to bowiem do bezpodstawnego wzbogacenia po stronie ubezpieczajàcego. PodkreÊliç tak˝e trzeba, i˝ roszczenie regresowe zak∏adu ubezpieczeƒ jest w zasadzie tym samym roszczeniem, które przys∏uguje poszkodowanemu. Dlatego te˝ tu równie˝ obowiàzuje zasada wykazania zasadnoÊci tego roszczenia, tak˝e w kontekÊcie jego wysokoÊci. Przepis ten dotyczy wy∏àcznie roszczeƒ ubezpieczajàcego (ubezpieczonego) wobec sprawcy szkody, nie ma natomiast zastosowania w przypadkach umowy ubezpieczenia OC. W ubezpieczeniu tym bowiem to nie ubezpieczajàcemu przys∏uguje roszczenie o naprawienie szkody, lecz do niego w∏aÊnie – lub do jego ubezpieczyciela – kierowane sà z tego tytu∏u roszczenia. W umowie ubezpieczenia OC wyst´pujà jednak przypadki, w których mo˝na stosowaç prawo regresu, jednak jego podstawà prawnà sà przepisy szczególne. W odniesieniu do ubezpieczenia OC posiadacza pojazdu przepis taki zawarty jest w ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiàzkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. nr 124, poz. 1152 ze zm.). Umowa ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, zapewniajàc poszkodowanemu odszkodowanie, zwalnia jednoczeÊnie sprawc´ kolizji z obowiàzku wydatkowania odpowiednich kwot w celu pokrycia strat poniesionych przez poszkodowanego. Jednak fakt, i˝ zak∏ad ubezpieczeƒ przejmuje obowiàzek wyp∏acenia odszkodowania z uwagi na zawartà z posiadaczem pojazdu umow´ ubezpieczenia nie zwalnia kierujàcego pojazdem z odpowiedzialnoÊci cywilnej za wyrzàdzenie szkody. Zak∏ad ubezpieczeƒ bowiem przejmuje jedynie p∏atnoÊci nie zaÊ odpowiedzialnoÊç cywilnà sprawcy szkody. Dlatego te˝ poszkodowany ma wybór do kogo b´dzie kierowa∏ roszczenie o odszkodowa- P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH nie: do zak∏adu ubezpieczeƒ, w którym posiadacz pojazdu mechanicznego, którym jecha∏ sprawca szkody zawar∏ umow´ OC, czy te˝ bezpoÊrednio do samego kierujàcego pojazdem. Mechanizm ten wynika z istnienia dwu ró˝nych podstaw odpowiedzialnoÊci ubezpieczyciela i sprawcy szkody. Podstawà odpowiedzialnoÊci gwarancyjnej zak∏adu ubezpieczeƒ jest bowiem umowa ubezpieczenia OC zawarta z ubezpieczajàcym, odpowiedzialnoÊç zaÊ kierujàcego wynika bezpoÊrednio z przepisów kodeksu cywilnego, który w art. 436 wskazuje zasady odpowiedzialnoÊci kierujàcego w przypadku pope∏nienia przez niego czynu niedozwolonego. Ustawa o ubezpieczeniach obowiàzkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych w art. 34 ust. 1 stanowi, i˝ „z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przys∏uguje odszkodowanie, je˝eli posiadacz lub kierujàcy pojazdem mechanicznym sà obowiàzani do odszkodowania za wyrzàdzonà w zwiàzku z ruchem tego pojazdu szkod´, której nast´pstwem jest Êmierç, uszkodzenie cia∏a, rozstrój zdrowia bàdê te˝ utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia”. Oznacza to, i˝ odpowiedzialnoÊç zak∏adu ubezpieczeƒ zaistnieje dopiero wówczas, gdy wystàpià przes∏anki odpowiedzialnoÊci za wyrzàdzenie szkody stwierdzone na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Zasada akcesoryjnoÊci odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ doznaje jednak pewnych ograniczeƒ. Ustawa bowiem w art. 38 ust. 1 enumeratywnie wy- mienia przes∏anki braku odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ. OdpowiedzialnoÊç ta wy∏àczona b´dzie w przypadku szkód: 1) polegajàcych na uszkodzeniu, zniszczeniu lub utracie mienia, wyrzàdzonych przez kierujàcego posiadaczowi pojazdu mechanicznego; dotyczy to równie˝ sytuacji, w której posiadacz pojazdu mechanicznego, którym szkoda zosta∏a wyrzàdzona, jest posiadaczem lub wspó∏posiadaczem pojazdu mechanicznego, w którym szkoda zosta∏a wyrzàdzona; 2) wynik∏ych w przewo˝onych za op∏atà ∏adunkach, przesy∏kach lub baga˝u, chyba ˝e odpowiedzialnoÊç za powsta∏à szkod´ ponosi posiadacz innego pojazdu mechanicznego ni˝ pojazd przewo˝àcy te przedmioty; 3) polegajàcych na utracie gotówki, bi˝uterii, papierów wartoÊciowych, wszelkiego rodzaju dokumentów oraz zbiorów filatelistycznych, numizmatycznych i podobnych; 4) polegajàcych na zanieczyszczeniu lub ska˝eniu Êrodowiska. Wprowadzenie obowiàzkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych mia∏o przede wszystkim na celu zapewnienie poszkodowanym Êwiadczeƒ nale˝nych z tytu∏u wyrzàdzonej im szkody. Nierzadko bowiem osoby odpowiedzialne za szkod´ nie dysponowa∏y wystarczajàcymi Êrodkami finansowymi, by zapewniç poszkodowanemu zaspokojenie wszystkich jego roszczeƒ. By∏o to szczególnie dotkliwe w przypadku szkód na osobie, których skutkiem by∏a koniecznoÊç wyp∏aty Êwiadczeƒ ciàg∏ych i d∏ugoterminowych. Ubezpieczenie to jednoczeÊnie chroni interes ekonomiczny samego sprawcy, poniewa˝ wyp∏ata odszkodowania przez zak∏ad ubezpieczeƒ zwalnia go z tego obowiàzku. W pewnych jednak przypadkach sprawca szkody nie b´dzie zwolniony z osobistego pokrycia strat poniesionych przez poszkodowanego. Zak∏ad ubezpieczeƒ, wype∏niajàc zobowiàzanie wynikajàce z zawartej umowy ubezpieczenia OC wyp∏aci wprawdzie osobie poszkodowanej odszkodowanie, jednak b´dzie mu przys∏ugiwa∏o roszczenie do sprawcy szkody o jego zwrot. WysokoÊç tego roszczenia odpowiada wysokoÊci wyp∏aconego odszkodowania. Sytuacje, w których takie roszczenie ubezpieczycielowi przys∏uguje wskazane sà w art. 43 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiàzkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. nr 124, poz. 1152 ze zm.). Sà to przypadki, gdy kierujàcy pojazdem: 1) wyrzàdzi∏ szkod´ umyÊlnie lub w stanie po u˝yciu alkoholu albo pod wp∏ywem Êrodków odurzajàcych, substancji psychotropowych lub Êrodków zast´pczych w rozumieniu przepisów o przeciwdzia∏aniu narkomanii; 2) wszed∏ w posiadanie pojazdu wskutek pope∏nienia przest´pstwa; 3) nie posiada∏ wymaganych uprawnieƒ do kierowania pojazdem mechanicznym, z wyjàtkiem przypadków, gdy chodzi∏o Umowa ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, zapewniajàc poszkodowanemu odszkodowanie, zwalnia jednoczeÊnie sprawc´ kolizji z obowiàzku wydatkowania odpowiednich kwot w celu pokrycia strat poniesionych przez poszkodowanego. Jednak fakt, i˝ zak∏ad ubezpieczeƒ przejmuje obowiàzek wyp∏acenia odszkodowania z uwagi na zawartà z posiadaczem pojazdu umow´ ubezpieczenia nie zwalnia kierujàcego pojazdem z odpowiedzialnoÊci cywilnej za wyrzàdzenie szkody. Zak∏ad ubezpieczeƒ bowiem przejmuje jedynie p∏atnoÊci nie zaÊ odpowiedzialnoÊç cywilnà sprawcy szkody. P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 33 o ratowanie ˝ycia ludzkiego lub mienia albo o poÊcig za osobà podj´ty bezpoÊrednio po pope∏nieniu przez nià przest´pstwa; 4) zbieg∏ z miejsca zdarzenia. Niewàtpliwie uzasadnionym i dobrym rozwiàzaniem jest ustanowienie odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ wobec poszkodowanych w przypadku wyrzàdzenia szkody w powy˝ej wskazanych przypadkach. JednoczeÊnie na aprobat´ zas∏uguje ustanowienie przez ustawodawc´ tak˝e prawa regresu wobec kierujàcego pojazdem. Mia∏o to na celu wprowadzenie zarówno represji wobec osób, które wyrzàdzi∏y szkod´ w okolicznoÊciach powszechnie nieakceptowanych, stanowiàcych przest´pstwo lub wykroczenie, jak i Êrodka zapobiegawczego nie tylko w stosunku do tego kierujàcego, ale tak˝e do wszystkich innych kierujàcych pojazdami mechanicznymi. Wartym podkreÊlenia jest fakt, i˝ powstanie roszczenia zwrotnego zak∏adu ubezpieczeƒ co do zasady nie jest uzale˝nione od wystàpienia zwiàzku przyczynowego adekwatnego pomi´dzy dzia∏aniem sprawcy szkody, a zdarzeniem, które jà wywo∏a∏o. Roszczenie regresowe powstaje tu bowiem z samego faktu, i˝ wskazane w ustawie dzia∏ania w ogóle mia∏y miejsce. Istnieje jednak wyjàtek od tej zasady – przyjmuje si´ bowiem w doktrynie, i˝ zwiàzek taki winien istnieç w przypadku umyÊlnego wyrzàdzenia szkody. Jednà z przes∏anek umo˝liwiajàcych kierowanie do sprawcy szkody roszczenia regresowego jest wyrzàdzenie szkody w przypadku, gdy kierujàcy nie posiada∏ wymaganych uprawnieƒ do kierowania pojazdem mechanicznym. W dzia∏alnoÊci zak∏adów ubezpieczeƒ mo˝na by∏o zauwa˝yç kierowanie roszczenia zwrotnego do osób, które w chwili wyrzàdzenia szkody nie mog∏y okazaç dokumentu prawa jazdy. Zdaniem ubezpieczycieli, jest to jednoznaczne z wyrzàdzeniem szkody w trakcie prowadzenia pojazdu bez wymaganych uprawnieƒ. Stanowi34 sko takie nale˝y jednak zakwestionowaç. Kwesti´ uprawnieƒ do prowadzenia pojazdu regulujà przepisy ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. prawo o ruchu drogowym (tj. Dz.U. z 2005 r., nr 108, poz. 908 z póên. zm.). Art. 87 ust. 1 ustawy stanowi, i˝ kierujàcym mo˝e byç osoba, która osiàgn´∏a wymagany wiek i jest sprawna pod wzgl´dem fizycznym i psychicznym oraz spe∏nia jeden z nast´pujàcych warunków: 1) posiada wymagane umiej´tnoÊci do kierowania w sposób niezagra˝ajàcy bezpieczeƒstwu ruchu drogowego i nienara˝ajàcy kogokolwiek na szkod´ oraz wymagany dokument stwierdzajàcy uprawnienie do kierowania pojazdem; 2) odbywa, w ramach szkolenia, nauk´ jazdy odpowiednio przystosowanym pojazdem pod nadzorem instruktora; 3) zdaje egzamin paƒstwowy odpowiednio przystosowanym pojazdem pod nadzorem egzaminatora. Spe∏nienie zatem powy˝szych warunków przesàdza o posiadaniu uprawnieƒ do kierowania pojazdem. JednoczeÊnie stosownie do art. art. 88 ust. 1 ustawy dokumentem stwierdzajàcym uprawnienie do kierowania pojazdem silnikowym jest prawo jazdy okreÊlonej kategorii. Oznacza to, i˝ kierowanie pojazdem bez mo˝liwoÊci okazania prawa jazdy nie jest równoznaczne z brakiem uprawnieƒ do kierowania, lecz brakiem dokumentu stwierdzajàcego ich posiadanie. Innà z przes∏anek umo˝liwiajàcych kierowanie przez zak∏ad ubezpieczeƒ roszczenia zwrotnego do sprawcy szkody jest zbiegni´cie z miejsca zdarzenia. Zagadnienie to jest cz´sto dyskutowane i budzi wiele emocji. Zauwa˝yç trzeba, i˝ prawo cywilne nie zawiera definicji legalnej poj´cia „zbiegni´cie z miejsca zdarzenia”, dlatego te˝, zgodnie z zasadami wyk∏adni, nale˝y przyjàç wyk∏adni´ j´zykowà, w pierwszym rz´dzie wed∏ug dyrektywy j´zyka prawniczego. Oznacza to koniecznoÊç przyj´cia definicji za- wartej w orzecznictwie. Orzecznictwo zaÊ jasno wskazuje, i˝ zbiegni´ciem z miejsca zdarzenia jest takie zachowanie, które ma na celu uniemo˝liwienie zidentyfikowania kierujàcego i unikni´cie przez niego odpowiedzialnoÊci. Istnieje bogate orzecznictwo, potwierdzajàce powy˝sze rozumienie tego poj´cia. Ju˝ w 1968 r., w wyroku z dnia 27 sierpnia 1968 r., sygn. akt RW 948/68, Sàd Najwy˝szy stwierdzi∏, i˝ „o ucieczce kierowcy z miejsca wypadku mo˝na mówiç wtedy, gdy oddala si´ on z miejsca wypadku, by uniknàç zidentyfikowania go, by utrudniç ustalenie przyczyny wypadku bàdê te˝ by uniknàç ewentualnej odpowiedzialnoÊci za spowodowanie wypadku”. Stanowisko takie Sàd Najwy˝szy potwierdzi∏ m.in. w orzeczeniu z dnia 18 listopada 1998 r., sygn. akt II CKN 40/98, w orzeczeniu z dnia 15 marca 2001, sygn. akt III KKN 492/99, w orzeczeniu z dnia 27 marca 2001, sygn. akt IV KKN 175/00, a tak˝e w orzeczeniu z dnia 30 marca 2005 r., sygn. akt WA 3/05. Równie˝ w uchwale z dnia 25 sierpnia 1994 r., sygn. akt III CZP 107/94, w uzasadnieniu Sàd Najwy˝szy zauwa˝y∏. i˝ „o zbiegni´ciu kierowcy mo˝na z regu∏y mówiç wówczas, gdy oddala si´ on z miejsca wypadku wbrew obowiàzujàcym przepisom, czy te˝ by uniemo˝liwiç zidentyfikowanie go i pociàgni´cie do odpowiedzialnoÊci”. Jednym z orzeczeƒ zawierajàcych definicj´ zbiegni´cia z miejsca zdarzenia jest wskazany wy˝ej wyrok SN z dnia 27 marca 2001, sygn. akt IV KKN 175/00. W wyroku tym Sàd wyrazi∏ opini´, i˝ „momentem decydujàcym o przyj´ciu, ˝e sprawca zbieg∏ z miejsca zdarzenia, jest ustalenie, ˝e oddalajàc si´ z miejsca zdarzenia, czyni∏ to z zamiarem unikni´cia odpowiedzialnoÊci, w szczególnoÊci w celu uniemo˝liwienia identyfikacji, roli, jakà odegra∏ w zdarzeniu, oraz stanu, w jakim znajdowa∏ si´ w chwili wypadku”. Z orzeczenia tego jasno wynika, i˝ fakt zbiegni´cia z miejsca zdarzenia musi zostaç udowodniony, co oznacza koniecznoÊç udowodnie- P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH nia dzia∏ania w zamiarze unikni´cia odpowiedzialnoÊci – takie stanowisko Sàdu jest potwierdzeniem le˝àcego po stronie zak∏adu ubezpieczeƒ ci´˝aru dowodu, wynikajàcego z art. 6 k.c. Powy˝sze rozumienie poj´cia „zbiegni´cie z miejsca zdarzenia” znalaz∏o potwierdzenie tak˝e w orzeczeniu z dnia 18 listopada 1998 r., sygn. akt II CKN 40/98. W uzasadnieniu bowiem Sàd stwierdzi∏, i˝ „Zawarte w umowie ubezpieczenia s∏owo „zbieg∏”, którego synonimem mo˝e byç s∏owo „uciek∏”, u˝yte zosta∏o celowo, aby nie ka˝de oddalenie si´ kierowcy z miejsca wypadku, czasami usprawiedliwione okolicznoÊciami zdarzenia, powodowa∏o utrat´ ochrony ubezpieczeniowej. Aby zatem przypisaç kierowcy zachowanie okreÊlone w analizowanym przepisie, nale˝a∏oby wykazaç, i˝ kierowca „szybko”, w celu jego niezauwa˝enia, opuÊci∏ miejsce wypadku bez zamiaru powrotu. Tylko takie bowiem zachowanie daje si´ okreÊliç jako zbiegni´cie z miejsca wypadku”. Ocena, czy w danym zdarzeniu dosz∏o do zbiegni´cia z miejsca zdarzenia wymaga ka˝dorazowo nale˝ytego przeanalizowania stanu faktycznego i nierzadko stwarza jednak du˝e problemy. Zdarza si´, i˝ sprawca wypadku oddala si´ twierdzàc, i˝ nie zauwa˝y∏ powsta∏ego uszkodzenia – cz´sto ma to miejsce np. w przypadku tzw. szkód parkingowych. W takich sytuacjach ubezpieczyciele nabierajà podejrzeƒ, i˝ kierujàcy pojazdem znajdowa∏ si´ pod wp∏ywem alkoholu, co oznacza spe∏nienie kolejnej przes∏anki umo˝liwiajàcej skierowanie do sprawcy szkody roszczenia regresowego. Roszczenie regresowe zak∏adu ubezpieczeƒ – tak jak ka˝de inne roszczenie – stosownie do art. 6 k.c., wymaga wykazania zasadnoÊci tego roszczenia zarówno co do okolicznoÊci jego powstania, jak i jego rozmiarów. I choç przes∏anki umo˝liwiajà- ce kierowanie tego roszczenia do sprawcy szkody sà jak najbardziej s∏uszne, to jednak zasada regulujàca kwestie ci´˝aru dowodu winna byç zachowana. n Ewa Kiziewicz Biuro Rzecznika Ubezpieczonych 1 J. Radwanowicz (w:) Wielka Encyklopedia Prawa, red. E. Smoktunowicz, Wyd. Prawo i Praktyka Gospodarcza, Bia∏ystok 2000 r. 2 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrzàdzenie szkody przez kilka osób, Wyd. Praw., Warszawa 1978, s. 139. 3 Orzeczenie SN z dnia 1 czerwca 73 r., sygn. akt II PR 97/73, OSPiKA 1974, nr 4, poz. 84. 4 T. Sangowski, Regres ubezpieczeniowy, PWE, Warszawa 1977, s. 21. 5 E. ¸´towska (w:), System prawa cywilnego, Prawo Zobowiàzaƒ. t. III, cz. 1, Zak∏ad Narodowy im. Ossoliƒskich, PAN, Instytut Nauk Prawnych, Wroc∏aw 1974, s. 339. 6 M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia. Komentarz do nowelizacji kodeksu cywilnego, wyd. Wolters Kluwer Polska; Warszawa 2008, str. 124. Poj´cie kierujàcego pojazdem w obowiàzkowym ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych godnie z art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiàzkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. nr 124, poz. 1152 z póên. zm.) z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przys∏uguje odszkodowanie, je˝eli posiadacz lub kierujàcy pojazdem mechanicznym sà obowiàzani do odszkodowania za wyrzàdzonà w zwiàzku z ruchem tego pojazdu szkod´, której nast´pstwem jest Êmierç, uszkodzenie cia∏a, rozstrój zdrowia bàdê te˝ utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia. Przepis ten okreÊla zakres ochrony ubezpieczeniowej wynikajàcej w umowy obowiàzkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, wskazujàc mi´dzy innymi, ˝e zak∏ad Z P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 ubezpieczeƒ ponosi odpowiedzialnoÊç nie tylko w przypadku wyrzàdzenia szkody przez posiadacza pojazdu, ale tak˝e przez ka˝dà innà osob´ kierujàcà pojazdem. Wskazany przepis, jak równie˝ pozosta∏e normy zawarte w przywo∏anej ustawie nie definiujà poj´cia kierujàcego pojazdem. Na tym tle rodzi∏y si´ wàtpliwoÊci interpretacyjne. Powstawa∏y one w szczególnoÊci w sytuacji, gdy do wypadku komunikacyjnego dochodzi∏o w sytuacji, gdy pasa˝er pojazdu swoim zachowaniem polegajàcym w szczególnoÊci na szarpni´ciu kierownicà, czy te˝ zaciàgni´ciem hamulca r´cznego, bàdê te˝ na wykonywaniu innych czynnoÊci przypisanych osobie, która prowadzi pojazd. Pojawia∏o si´ w takich sprawach pytanie, czy pasa˝er, który zak∏óca w podobny sposób tok jazdy, mo˝e byç uznany za kierujàcego pojazdem mechanicznym, zgodnie z cytowanym art. 34 ust. 1 ww. ustawy. Te wàtpliwoÊci pot´gowa∏o brzmienie art. 35 ustawy, w myÊl którego ubezpieczeniem odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych jest obj´ta odpowiedzialnoÊç cywilna ka˝dej osoby, która kierujàc pojazdem mechanicznym w okresie trwania odpowiedzialnoÊci ubezpieczeniowej, wyrzàdzi∏a szkod´ w zwiàzku z ruchem tego pojazdu. Kwesti´ t´ rozstrzygnà∏ Sàd Najwy˝szy w wyroku z dnia 13 sierpnia 2008 r., sygn. akt I CSK 56/08 niepubl., w którym orzek∏, ˝e siedzàcy na przednim siedzeniu pasa˝er, który przez szarpni´cie kierownicà zmienia kierunek jazdy pojazdu mechanicznego, nie jest kierujàcym tym pojazdem, a za spowodowanà 35 przez niego szkod´ nie przys∏uguje odszkodowanie z ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych. W sprawie, którà rozstrzyga∏ Sàd Najwy˝szy przyczynà wypadku komunikacyjnego by∏o gwa∏towne pociàgni´cie za kierownic´ przez siedzàcego obok kierowcy pasa˝era. Uznano te˝, ˝e kierowca pojazdu nie ponosi∏ winy za spowodowanie tego wypadku, a zatem nie ponosi∏ równie˝ odpowiedzialnoÊci cywilnej za szkod´ wyrzàdzonà ruchem pojazdu innym osobom, wobec czego wy∏àczona zosta∏a odpowiedzialnoÊç ubezpieczyciela, który z tytu∏u ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej odpowiada wy∏àcznie w granicach odpowiedzialnoÊci sprawcy szkody. Co w wyroku z dnia 14 marca 2003 r., V CKN 1733/00, niepubl. Potwierdzi∏ Sàd Najwy˝szy uznajàc, ˝e powstanie odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadacza lub kierowcy pojazdu za szkod´ wyrzàdzonà ruchem pojazdu innym podmiotom pociàga za sobà równie˝ obowiàzek wyp∏aty przez zak∏ad ubezpieczeƒ Êwiadczeƒ z tytu∏u ubezpieczenia OC w granicach odpowiedzialnoÊci posiadacza lub kierowcy pojazdu mechanicznego. Odes∏anie ustawy do obowiàzujàcego prawa stanowi odwo∏anie si´ do przepisów Kodeksu cywilnego regulujàcych odpowiedzialnoÊç cywilnà tych osób (art. 435 k.c. do art. 437 k.c.). One te˝ rozstrzygajà, kiedy przy ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych zachodzi wypadek ubezpieczeniowy. Sàd ustali∏ tak˝e, i˝ pasa˝er, który pociàgnà∏ za kierownic´ nie by∏ osobà trzecià, za którà posiadacz pojazdu ponosi odpowiedzialnoÊç (art. 436 § 1 k.c.). Wykluczono ponadto, ˝e pasa˝er móg∏by zostaç uznany za posiadacza pojazdu, gdy˝ nie w∏ada∏ nim w ˝aden sposób ani jako posiadacz samoistny, ani jako zale˝ny, ani nawet jako dzier˝yciel. O odpowiedzialnoÊci ubezpieczyciela, wywodzonej z treÊci przytoczonych w skardze przepisów art. 34 ust. 1 i art. 35 ustawy o ubezpieczeniach obowiàzkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyj36 nym i Polskim Biurze ubezpieczycieli Komunikacyjnych, mo˝na by zatem mówiç tylko wtedy, gdyby uznaç go za osob´, która w chwili wypadku kierowa∏a pojazdem. Dostrzegajàc brak zdefiniowania w ustawie o ubezpieczeniach obowiàzkowych poj´cia „kierujàcy pojazdem” Sàd Najwy˝szy uzna∏, ˝e poj´cie to zosta∏o u˝yte w ustawie dla przeciwstawienia takiej osoby posiadaczowi pojazdu, odpowiedzialnoÊç bowiem z tytu∏u ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej powstaje nie tylko wtedy, gdy szkod´ wyrzàdzi∏ posiadacz, ale tak˝e inna osoba, która faktycznie kierowa∏a samochodem, nawet taka, która nie zosta∏a przez niego upowa˝niona. Warunkiem jednak powstania ochrony ubezpieczeniowej jest to, aby taka osoba kierowa∏a pojazdem. W celu rozstrzygni´cia spornej kwestii Sàd Najwy˝szy si´gnà∏ nast´pnie do ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2005 r. nr 108, poz. 908 z póên. zm.). W art. 2 pkt 20 tej ustawy poj´cie „kierujàcego” zdefiniowano jako osob´, która kieruje pojazdem lub zespo∏em pojazdów, a tak˝e osob´, która prowadzi kolumn´ pieszych, jedzie wierzchem albo p´dzi zwierz´ta pojedynczo lub w stadzie. Z kolei zgodnie z art. 2 pkt 17 ustawy Prawo o ruchu drogowym kierujàcy jest uczestnikiem ruchu, podobnie jak pieszy, a tak˝e inne osoby przebywajàce w pojeêdzie lub na pojeêdzie znajdujàcym si´ na drodze. W rozumieniu zatem ustawy Prawo o ruchu drogowym kierujàcym by∏a osoba, która siedzia∏a za kierownicà, a zarówno ona, jak i pozosta∏e osoby znajdujàce si´ w pojeêdzie by∏y uczestnikami ruchu. Zgodnie z ww. ustawà „kierujàcy” jest poj´ciem w´˝szym ni˝ „uczestnik ruchu”. Sad Najwy˝szy uzna∏, z czym nie sposób si´ nie zgodziç, i˝ za „kierujàcego” pojazdem nale˝y uznaç osob´, która prowadzi pojazd, kieruje nim, decyduje o jego ruchu, zatrzymaniu, pr´dkoÊci i kierunku jazdy, zachowuje nad pojazdem kontrol´. Takà osobà nie jest siedzàcy obok pasa˝er, nawet je˝eli porusza kierownicà, niezale˝nie od tego, czy taka czynnoÊç stanowi pomoc czy przeszkadza w zachowaniu kontroli nad pojazdem, i w ten sposób zmienia kierunek jazdy. Siedzàcy obok kierujàcego pasa˝er nie mo˝e kontrolowaç ruchu pojazdu, gdy˝ nie ma dost´pu do peda∏ów hamulca ani przyspieszenia, oraz nie ma pe∏nej widocznoÊci. Sàd Najwy˝szy zastrzeg∏ jednoczeÊnie, ˝e za wyjàtkowà w tym zakresie nale˝y uznaç pozycj´ instruktora nauki jazdy, który – chocia˝ zajmuje miejsce pasa˝era – sprawuje pe∏nà kontrol´ nad ruchem pojazdu ze wzgl´du na konieczne zmiany konstrukcyjne, jak np. dodatkowy peda∏ sprz´g∏a i hamulca, dodatkowe lusterko wsteczne. Siedzàcy na przednim siedzeniu pasa˝er, który przez szarpni´cie kierownicà zmienia kierunek jazdy pojazdu mechanicznego, nie mo˝e byç uznany za kierujàcego tym pojazdem, a za spowodowanà przez niego szkod´ nie przys∏uguje odszkodowanie z ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych (art. 34 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiàzkowych). Pasa˝er taki nie jest równie˝ „ka˝dà osobà, która kierujàc pojazdem mechanicznym” wyrzàdzi∏a szkod´ w zwiàzku z ruchem tego pojazdu, a szkoda wyrzàdzona przez niego nie jest obj´ta ubezpieczeniem, o jakim mowa w art. 35 ustawy. Przepisy ustawy o ubezpieczeniach obowiàzkowych, UFG i PBUK zapewniajà poszkodowanym szeroki zakres ochrony ubezpieczeniowej, w szczególnoÊci przez obowiàzkowy charakter ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, mo˝liwoÊç bezpoÊredniego dochodzenia roszczenia od zak∏adu ubezpieczeƒ, a tak˝e przez obj´cie ubezpieczeniem szkód wyrzàdzonych przez ka˝dà osob´ kierujàcà pojazdem, bez wskazywania na êród∏o uprawnienia do dysponowania nim. Za osob´ kierujàcà nie mo˝e byç jednak uznany pasa˝er, który przez wykonywanie pewnych czynnoÊci próbuje wp∏ywaç na ruch pojazdu. n Anna Dàbrowska Biuro Rzecznika Ubezpieczonych P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH Ubezpieczenia na ziemiach polskich pod zaborem austriackim (cd) tym czasie na arenie dzia∏alnoÊci spo∏eczno-gospodarczej Galicji pojawi∏ si´ Franciszek Trzecieski, rzecznik utworzenia towarzystwa ubezpieczeniowego opartego na wzajemnoÊci. Trzecieski by∏ oficerem wojsk polskich z roku 1831, kawalerem orderu Virtuti Militari, wybitnym patriotà i dzia∏aczem spo∏ecznym. Powstanie krakowskie i rabacja ch∏opska z Jakubem Szelà na czele odwlok∏y sprawy ubezpieczeniowe. W ramach represji popowstaniowych, decyzjà trzech zaborców, Rzeczpospolita Krakowska zosta∏a w 1846 roku wcielona do Austrii i jako Wielkie Ksi´stwo Krakowskie wesz∏a w sk∏ad kraju koronnego Galicji i Lodomerii. W P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39 Tzw. Wiosna Ludów i uw∏aszczenie ch∏opów w 1848 r. spowodowa∏y pozytywne zmiany w stosunkach spo∏eczno-gospodarczych, wyraêny by∏ tak˝e rozwój ekonomiczny, Galicja i Lodomeria zacz´∏y wchodziç na tory gospodarki pieni´˝nej. Stworzy∏o to sprzyjajàce warunki do dalszych prób powo∏ania ubezpieczeƒ. Franciszek Trzecieski ponowi∏ swój projekt na zgromadzeniu ogólnym Towarzystwa Rolniczego we Lwowie w roku 1850. Zgromadzenie przyj´∏o inicjatyw´ z uznaniem. Specjalnie powo∏ana komisja by∏a jednak zdania, ˝e bardziej w∏aÊciwe by∏oby powo∏anie organizacji ubezpieczeniowej opartej na przymusie. I tak sformu∏owany projekt (wbrew poglàdom F. Trzecieskiego) przed∏o˝ony zosta∏ w roku 1853 rzàdowi gubernialnemu we Lwowie. F. Trzecieski postanowi∏ dzia∏aç na w∏asnà r´k´. Pomóg∏ mu tragiczny po˝ar Mielca w roku 1856, który strawi∏ ca∏e miasto. Nie by∏ to zresztà precedens. Przecie˝ po po˝arze Londynu w 1668 r. powsta∏o pierwsze towarzystwo ogniowe w Anglii, równie˝ po˝ar K´t w Galicji w roku 1798 i LitomyÊla w Czechach w roku 1814, pobudzi∏ rzàd centralny w Wiedniu do zabiegania o wprowadzenie ubezpieczeƒ. F. Trzecieski pisa∏ memoria∏y i odezwy, nawiàzujàc do przypadku po˝aru w Mielcu. Swój program streÊci∏ w dziesi´ciu punktach, opracowa∏ statut, a w nim mi´dzy innymi. postulowa∏, by towarzystwo mia∏o charakter „(...) instytucji dobrowolnej, nie obliczonej na zysk, majàcej na celu jak najtaƒsze ubezpieczanie w∏aÊcicieli krajowych od szkód zrzàdzonych przez ogieƒ na budynkach i ruchomoÊciach gospodarskich”. F. Trzecieski projekt swój wzorowa∏ na statucie Dolnoaustriackiego Towarzystwa Wzajemnego Ubezpieczeƒ Ogniowych, pierwszego w Austrii. Mimo energicznych wysi∏ków realizacja projektu przeciàga∏a si´ w czasie. W 1859 roku program postulowanego towarzystwa po raz kolejny zosta∏ przedstawiony w specjalnej odezwie. Trzeba jednak pami´taç, ˝e w Galicji i Lodomerii, jako cz´Êci monarchii austriacko-w´gierskiej, obowiàzywa∏y przepisy wydawane przez cesarza. W zakresie tworzenia nowej organizacji (towarzystwa) moc prawnà mia∏ patent cesarski z 26 listopada 1852 r. o stowarzyszeniach. W latach póêniejszych dzia∏alnoÊç zak∏adów ubezpieczeniowych regulowa∏y rozporzàdzenia ministra spraw wewn´trznych (z 5 maja 1896 r., ze zmianami wprowadzonymi w roku 1917, a wi´c w czasie I wojny Êwiatowej). Dramatyczne wprost, wieloletnie dà˝enia do powo∏ania towarzystwa ubezpieczeniowego na ziemiach polskich pod zaborem austriackim koƒczà si´ dopiero w roku 1860. Po opracowaniu kolejnego projektu statutu dla Galicyjskiego Towarzystwa Wzajemnego Zabezpieczenia od Szkód Ogniowych, w dniu 1 marca 1860 roku odby∏o si´ pierwsze jego walne zgromadzenie. Przewodniczàcym wybrano wybitnego dzia∏acza spo∏ecznego Leona Go∏aszewskiego zast´pcà Adama ksi´cia Sapieh´. Zgromadzenie trwa∏o trzy dni, przyj´to statut, który przed∏o˝ony zosta∏ rzàdowi do zatwierdzenia. Wreszcie w dniach 26-29 listopada 1860 roku odby∏o si´ zgromadzenie konstytucyjne i powo∏ano formalnie Towarzystwo Ubezpieczeƒ od Ognia w Krakowie. W statucie, z inicjatywy Jana hr. Za∏uskiego, za god∏o Towarzystwa przyj´to postaç Êw. Floriana, patrona od ognia. I w ten sposób, mimo wielu oporów, po latach staraƒ, po37 wsta∏a pierwsza na terenie zaboru austriackiego polska instytucja asekuracyjna, która z∏otymi zg∏oskami wpisa∏a si´ w histori´ polskich ubezpieczeƒ i przez d∏ugie lata by∏a najbardziej znanym towarzystwem ubezpieczeniowym, nazywanym popularnie Floriankà. W przyj´tym statucie podkreÊlono, ˝e choç twórcami Towarzystwa sà ziemianie, to cz∏onkami mogà byç tak˝e „dzier˝awcy, fabrykanci i duchowni”. Na wniosek Êrodowisk gospodarskich uzupe∏niono list´ cz∏onków tak˝e o w∏oÊcian, a nast´pnie mieszczan. Mo˝e warto jeszcze dodaç, ˝e statut nie ogranicza∏ zakresu ubezpieczeƒ do nieruchomoÊci (co by∏o bardziej powszechne w ówczesnych towarzystwach), ale obejmowa∏ nimi tak˝e majàtek ruchomy. W ten sposób Florianka nabra∏a charakteru ogólnokrajowego (oczywiÊcie w granicach zaboru austriackiego), ogarniajàc swoim zasi´giem Galicj´ i Lodomeri´ z Wielkim Ksi´stwem Krakowskim. Na rozwój Florianki mia∏a tak˝e wp∏yw przychylnoÊç trzykrotnego namiestnika Galicji Agenora Go∏uchowskiego. Organem wykonawczym Towarzystwa by∏a Dyrekcja w Krakowie, pierwszym dyrektorem wybrano Henryka hrabiego Wodzickiego; organem kontrolujàcym sta∏a si´ Rada Nadzorcza, której prezesem zosta∏ Adam hrabia Potocki. Pierwszymi cz∏onkami Towarzystwa byli w∏aÊciciele wi´kszych posiad∏oÊci ziemskich. W ciàgu kilku lat istnienia Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeƒ od Ognia w Krakowie skonsolidowa∏o si´, zyska∏o podstawy finansowe, nabra∏o doÊwiadczeƒ. W 1864 roku, dzi´ki Towarzystwu, powsta∏a pierwsza w kraju ochotnicza stra˝ po˝arna w Krakowie. Zosta∏a ona ca∏kowicie wyposa˝ona w sprz´t z funduszy Towarzystwa, a jej organizacj´ oparto na wzorach zagranicznych. Do stra˝y, aby daç przyk∏ad i prze∏amaç oboj´tnoÊç spo∏eczeƒstwa, jako stra˝acy przystàpili ochotniczo dyrektorzy i urz´dnicy Towarzystwa Ubezpieczeƒ. Po dwóch latach stra˝ przekazano pod zarzàd miasta. 38 Obok wyposa˝ania stra˝y ogniowych w sprz´t, Florianka prowadzi∏a dzia∏ania przyczyniajàce si´ do wzrostu bezpieczeƒstwa ogniowego w kraju. Tworzone by∏y specjalne fundusze na popieranie wytwórni dachówek, na budow´ studzien i wodociàgów. Ponadto Florianka z osiàganych zysków wspiera∏a ró˝ne cele filantropijne, kulturalne i spo∏eczne. Z punktu widzenia narodowego, bardzo wa˝na by∏a tak˝e dzia∏alnoÊç Florianki o charakterze patriotyczno-narodowym. W∏aÊnie w jej biurach znajdowali zatrudnienie dyskryminowani w innych zaborach powstaƒcy z roku 1831 oraz 1863. Na listach urz´dników mo˝na odczytaç nazwiska osób, które utrwali∏y si´ w historii naszych dziejów porozbiorowych. Cz∏onkami Rady Nadzorczej Towarzystwa Ubezpieczeƒ w Krakowie przez wiele lat byli najwybitniejsi dzia∏acze Ma∏opolski, politycy, m´˝owie stanu, pos∏owie do Sejmu i Parlamentu. Wa˝nym krokiem w rozwoju dzia∏alnoÊci Florianki by∏o utworzenie w roku 1864 dzia∏u gradowego (od tego czasu w oficjalnej nazwie opuszczone zosta∏y s∏owa „od ognia”). W roku 1866 nastàpi∏o otwarcie nowego dzia∏u Towarzystwa – Kasy Oszcz´dnoÊci, pierwszej w Krakowie a czwartej w Galicji. Kapita∏ gwarancyjny Kasy Oszcz´dnoÊci w wysokoÊci 25 000 koron stworzono z funduszu rezerwowego Towarzystwa. Dzi´ki pomyÊlnemu rozwojowi nowych dzia∏ów Towarzystwa, zdecydowano si´ na dalsze rozszerzenie dzia∏alnoÊci. W roku 1869 uruchomiono jeszcze jeden dzia∏ ubezpieczeniowy – na ˝ycie, do którego najliczniej przystàpili urz´dnicy, potem w∏aÊciciele i dzier˝awcy ziemscy, ale tak˝e mieszczanie i rzemieÊlnicy. W latach 1872-1876 prezesem Towarzystwa by∏ Alfred hrabia Potocki, namiestnik Galicji i pose∏ do parlamentu wiedeƒskiego. W roku 1877 Florianka wprowadza w dziale ubezpieczeƒ na ˝ycie nowe formy: ubezpieczenia ludowe bez ogl´dzin lekarskich, ubezpieczenia pogrzebowe i inne. Zakres ubezpieczeƒ stale si´ rozszerza∏. We Floriance mo˝na by∏o ubezpieczyç si´ tak˝e za szkody spowodowane wybuchem kot∏ów parowych, za szkody spowodowane piorunem, od kradzie˝y, nieszcz´Êliwych wypadków, od ognia i wybuchu samochodów, od odpowiedzialnoÊci cywilnej, od st∏uczenia szyb, szkód wodociàgowych i innych. W roku 1889, na wniosek rady nadzorczej, w dziale ˝yciowym rozszerzono odpowiedzialnoÊç Towarzystwa tak˝e na wypadki samobójstw i Êmierci w pojedynku, pod warunkiem, ˝e ubezpieczenie trwa∏o co najmniej pi´ç lat. Florianka, opierajàc si´ na w∏asnych funduszach, odegra∏a tak˝e pionierskà rol´ w dziedzinie udzielania kredytów. Dzi´ki niej nastàpi∏ widoczny rozwój kooperatyw kredytowych. W roku 1870 rozpocz´∏o dzia∏alnoÊç towarzystwo zaliczkowe w Krakowie; w roku 1871 powsta∏y nast´pne we Lwowie i w kilku innych miastach prowincjonalnych. Towarzystwa te udziela∏y kredyty, zw∏aszcza rzemieÊlnikom, kupcom i ch∏opom, na rozwijanie dzia∏alnoÊci gospodarczej. Z inicjatywy dyrekcji Florianki nawiàzano Êcis∏e, wzajemne stosunki mi´dzy istniejàcymi towarzystwami zaliczkowymi. W roku 1874 zawarto mi´dzy nimi zwiàzek formalny przez powo∏anie Towarzystwa Wzajemnego Kredytu. Zwiàzek z Floriankà pozosta∏ jednak bardzo Êcis∏y, czego wyrazem by∏a wspólna organizacja zarzàdu, tj. wspólna dyrekcja i rada. O rosnàcym znaczeniu Krakowskiego Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeƒ (takà Florianka przyjmuje oficjalnà nazw´) Êwiadczà próby, z inicjatywy Henryka Kieszkowskiego, stworzenia zwiàzków reasekuracyjnych wszystkich austriackich towarzystw ubezpieczeniowych. W roku 1873 w Krakowie odby∏ si´ zjazd, na którym uchwalono nawiàzanie stosunków przez wymian´ i podzia∏ ryzyk mi´dzy towarzystwami wzajemnymi. n cdn. Marian Szcz´Êniak P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH Szanowni Paƒstwo, Drodzy Czytelnicy Monitora Ubezpieczeniowego! Wychodzàc na przeciw postulatom i oczekiwaniom Czytelników, redakcja przygotowuje elektronicznà wersj´ „Monitora Ubezpieczeniowego”, aby szybciej móg∏ on trafiaç do Paƒstwa. JeÊli sà Paƒstwo zainteresowani otrzymywaniem „Monitora Ubezpieczeniowego” w wersji elektronicznej, zapraszamy na stron´ internetowà Rzecznika Ubezpieczonych, www.rzu.gov.pl, gdzie w zak∏adce „Monitor Ubezpieczeniowy” mogà Paƒstwo dopisaç swój adres e-mailowy, na który b´dà wysy∏ane kolejne jego numery. Swoje zainteresowanie tà nowà formu∏à „Monitora Ubezpieczeniwoego” mo˝na równie˝ zg∏osiç na adres e-mailowy: [email protected]. Redakcja Monitora Ubezpieczeniowego
