Problemy współczesnych nastolatków. Ochrona zdrowia

Problemy współczesnych nastolatków.
Ochrona zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży.
Z danych statystycznych gromadzonych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) wynika, że około
50% wszystkich zaburzeń zdrowia psychicznego prowadzących do nadużywania środków
psychoaktywnych, agresji i przemocy oraz innych zachowań antyspołecznych, rozmaitych wykroczeń
i ogólnego zaniedbania zaczyna się w okresie dojrzewania.
U 10–20% dorastających identyfikuje się problemy ze zdrowiem psychicznym. Podobne wyniki
uzyskano w badaniach polskich nastolatków. Badania mokotowskie wskazują, iż około 19% uczniów
negatywnie oceniało własne zdrowie psychiczne, czyli informowało o tym, że w ciągu ostatniego
miesiąca zdarzyło im się 14 lub więcej dni pogorszonego samopoczucia.
Specjaliści są zgodni, że wczesne lata życia mają wielki wpływ na zdrowie psychiczne oraz dobre
funkcjonowanie poznawcze, emocjonalne i społeczne człowieka.
Poważne zaburzenia psychiczne w okresie adolescencji:
Depresja
Depresja jest chorobą o niejasnej etiologii , najczęściej mówi się o współzależności trzech czynników:
biologicznych (geny), psychologicznych (konstrukcja psychiczna dziecka) i środowiskowych (więzi
społeczne, wychowanie). Najczęściej u dzieci depresja pojawia się w odpowiedzi na traumatyczne
doświadczenie, np. utratę bliskiej osoby, przemoc fizyczną lub seksualną, zaniedbywanie, przemoc
rówieśniczą.
Depresja często współwystępuje z innymi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak np. zaburzenia
odżywiania się, towarzyszy samookaleczeniom oraz jest jedną z najczęstszych przyczyn
podejmowania prób samobójczych przez dzieci i młodzież. Dzieci z ciężką postacią choroby
somatycznej, szczególnie przewlekle chore (np. cukrzyca, astma) i dzieci z niepełnosprawnością są
narażone na rozwój depresji.
Według danych NFZ z 2014 r. na depresję cierpi ok 2% dzieci w Polsce, jednak może to być liczba
zaniżona z powodu niewłaściwie postawionej diagnozy. Depresja może dotykać nawet co trzeciego
nastolatka. Podobnie jak w populacji osób dorosłych na depresję częściej chorują dziewczęta niż
chłopcy.
Depresja wiąże się z obniżeniem nastroju zarówno u dzieci i młodzieży, jak i u dorosłych. Jednak
często obraz depresji u tych dwóch grup może być znacząco różny. Depresja u dzieci i młodzieży
często wiąże się ze wzrostem drażliwości, więc mogą pojawić się zachowania agresywne,
buntownicze, autodestrukcyjne, zachowania ryzykowne. Dzieci cierpią na zaburzenia koncentracji,
lęki, często wycofują się z kontaktów z rówieśnikami. Nierzadko na próbę rozmowy o doświadczanych
trudnościach reagują agresywnie. Młodsze dzieci częściej przejawiają różnorodne dolegliwości
somatyczne (bóle brzucha, głowy, problemy ze snem), regres rozwojowy. U starszych dzieci możemy
zaobserwować głównie zmianę zachowania.
Ze względu na nietypowy i bardzo zróżnicowany obraz depresji u dzieci i młodzieży objawy choroby
często nie są ze stanem depresyjnym. Dzieci narażone są na błędną diagnozę (np. zaburzenia
zachowania, ADHD, fobia szkolna) i nie otrzymują profesjonalnej pomocy.
1
Samouszkodzenia
Samouszkodzenia to celowe zadawanie bólu lub ran swojemu ciału, pozbawione intencji
samobójczej. Autodestruktywność może mieć charakter bezpośredni (cięcie się, przypalanie,
szczypanie, wyrywanie włosów), może również przybrać formę pośrednią (zaburzenia odżywiania się,
bardzo nasilone zachowania ryzykowne, pozbawianie się snu).
Nastolatek dokonujący samookaleczeń najczęściej nie chce się zabić, tylko przerwać ból psychiczny.
Większość z uszkadzających się nastolatków nie spełnia pełnych kryteriów diagnostycznych żadnej
choroby psychicznej. Samouszkodzenia przynoszą natychmiastową – choć niezdrową - chwilową ulgę,
uspokojenie i poczucie kontroli oraz dają stymulację do życia (pozwalają znów poczuć się żywym) –
stanowią rodzaj samopomocy. Samookaleczanie się jest zachowaniem sekretnym i powtarzającym
się. Ulga towarzysząca takim działaniom daje odczucie błogostanu - nastolatek może czuć się jak
„na haju” i chcieć doświadczyć tego uczucia ponownie. Samouszkodzenia najczęściej są dokonywane
w samotności i utrzymywane w tajemnicy przez nastolatki (przed dorosłymi, niekoniecznie zawsze
przed rówieśnikami). Mają tendencje do utrzymywania się i społecznego „zarażania” (jeśli w grupie
rówieśniczej ktoś się okalecza istnieje zagrożenie, że kolejne osoby użyją tego sposobu do radzenia
sobie z emocjami).
Warto pamiętać, że osoby samookaleczające się mogą mieć myśli samobójcze - są narażone na
popełnienie samobójstwa aż 18 razy bardziej niż osoby, które tego nie robią.
Bardzo trudno ocenić skalę rozpowszechnienia samouszkodzeń nie wymagających interwencji lekarza
(NSSI- Non Suicidal Self Injuries) ponieważ osoby okaleczające się zazwyczaj ukrywają swoje działania.
Badania prowadzone w ostatnich latach wskazują na wzrastającą częstotliwość występowania
samouszkodzeń (niektórzy badacze podają 150% wzrost występowania w ciągu ostatnich dwudziestu
lat). W Polsce istnieje bardzo niewiele badań dotyczących samookaleczeń w populacji ogólnej.
Szacuje się, że samouszkodzenia dotyczą 13% nastolatków, w tym najczęściej u 12-14 letnich dzieci.
Dziewczęta do 16 r.ż. dokonują samouszkodzeń czterokrotnie częściej niż chłopcy.
Zaburzenia odżywiania się
Zaburzenia odżywiania się są chorobą o bardzo złożonych przyczynach (genetycznych, rodzinnych,
społecznych i kulturowych). Bardzo często są odpowiedzią na doświadczany przez nastolatka brak
kontroli nad własnym życiem w obliczu zmian związanych z dojrzewaniem i duży lęk przed
dorosłością. Manipulowanie ciałem jest jedynym dostępnym dla nich sposobem na odzyskanie
kontroli.
W postaci klinicznej (anoreksja, bulimia, kompulsywne objadanie się) nie występują często (1-2,5%
w populacji ogólnej), są jednak bardzo poważnymi chorobami psychicznymi o jednym z najwyższych
wskaźników śmiertelności. Bardzo często wśród młodych dziewcząt (i coraz częściej chłopców)
występują różnego rodzaju problemy z odżywianiem, nie spełniające wszystkich kryteriów
diagnostycznych, ale równie poważne i mogące stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia.
Podobnie jak w przypadku samouszkodzeń zachowania związane z zaburzonym odżywianiem się
mają tendencję do „zarażania” i wzbudzają silne emocje i często brak zrozumienia w otoczeniu
2
chorego dziecka. Warto pamiętać, że osoby chorujące na zaburzenia odżywiania się często dokonują
samookaleczeń.
Wsparcie
Najważniejszymi elementami pomocy nastolatkom jest zapewnienie im właściwej diagnozy,
adekwatnej do ich potrzeb pomocy psychologicznej (w tym pracy nad konstruktywnym radzeniem
sobie z napięciem psychicznym – jest to zadanie rodziców), wsparcie rodziny i grupy rówieśniczej.
Zadaniem szkoły nigdy nie powinno być prowadzenie terapii ze względu na konieczność ścisłej
współpracy z lekarzem psychiatrą lub lekarzem rodzinnym.
Na poziomie szkoły pomocą jest dbanie o pozytywny klimat szkoły, stanowczy brak przyzwolenia
na agresję i przemoc, umiejętność rozpoznania niepokojących sygnałów przez cały personel szkolny
oraz umiejętność podjęcia wczesnej interwencji. Szkoła powinna zadbać o wskazówki dla rodziców
(jakie są potrzeby i obszary trudności dziecka, jakie mogą podjąć działania wspierające, przygotować
plan wspierania dziecka w nauce i funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej), przygotować nauczycieli
do dostosowania wymagań edukacyjnych. W pracy z uczniem doświadczającym trudności ważne jest
zapewnienie bezpiecznej relacji z osobą z personelu szkolnego, z którą dziecko może być w stałym
kontakcie (podzielić się aktualnym nastrojem, posiedzieć i wyciszyć się w sytuacji dużego napięcia,
zastanowić się, jak może lepiej radzić sobie ze stresem itp.)
Niebezpieczne zachowania w sieci: reagowanie – profilaktyka
(samookaleczenia, anoreksja, samobójstwa, pornografia).
Główne kategorie zagrożeń bezpieczeństwa dzieci i młodzieży online:
Kontakt ze szkodliwymi treściami (promowanie anoreksji, samookaleczeń, narkotyków, itp.)
Niebezpieczne kontakty
Seksting
Pornografia dziecięca
Nękanie za pośrednictwem sieci (cyberprzemoc)
Prostytucja dziecięca
Nadużywanie Internetu/uzależnienie
Badania wskazują, iż 40% wszystkich dzieci miało styczność z co najmniej jednym z wymienionych
zagrożeń!
24 proc. młodych internautów miało kontakt z treściami potencjalnie zagrażającymi rozwojowi
społecznemu dzieci, tworzonymi przez innych użytkowników (np. nienawiść, samobójstwo,
samouszkodzenia, anoreksja, narkotyki).
17 proc. dzieci otrzymało wiadomości (np. e-maile) z podtekstem seksualnym.
15 proc. dzieci widziało w Internecie materiały jednoznacznie związane z seksem.
Treści przekazywane na stronach internetowych w praktyce nie podlegają kontroli. Wynika to z faktu,
że tworzone są one na własnych serwerach użytkowników i dostępne dla wszystkich, którzy zechcą
odwiedzić daną stronę. Strony prezentujące szkodliwe i niebezpieczne treści bardzo często są
3
atrakcyjne i poszukiwane przez młodych ludzi – różnego rodzaju wyniszczające diety, zachęcanie do
stosowania substancji zwiększających masę mięśniową, zaproszenie do wstąpienia do sekt. Kontakt
dzieci i młodzieży z treściami tego typu może spowodować długotrwałe negatywne konsekwencje
emocjonalne oraz poznawcze. Może skutkować fałszywym postrzeganiem świata, podważyć poczucie
bezpieczeństwa lub zbudować przekonanie, że patologiczne zachowania są normą.
Strony PRO-ANA - promocja anoreksji
Pro-ana promuje anoreksję, chociaż oficjalnie wspiera tylko dążenie do perfekcji, osiągnięcia
zamierzonych celów. Ruch pro-ana jest bardzo aktywny w Internecie, popularny szczególnie
wśród dziewcząt, które odchudzając się zakładają blogi opisujące ich wysiłki w osiągnięciu niskiej
wagi ciała. Blogi prezentują tzw. thinspiracje, czyli zdjęcia wychudzonych modelek, aktorek jako
ideały do naśladowania. Autorki blogów komunikują się miedzy sobą, tworzą platformy wymiany
myśli i doświadczeń, np. na własnych, zamkniętych przed niezarejestrowanymi użytkownikami forach
dzielą się swoimi sposobami na ukrywanie przed rodziną niejedzenia, maskowania spadku wagi,
dietami 500 kalorii itp.
Strony promujące samobójstwa i samookaleczenia
Na całym świecie funkcjonują strony www poświęcone problematyce samobójstw. Treści samobójcze
obecne są na rozmaitych forach dyskusyjnych, często także w blogach ludzi młodych. Strony tego
typu zawierają porady jak skutecznie i szybko odebrać sobie życie, jak napisać testament, jak
pożegnać się z bliskimi. Można tam znaleźć również opisy dokonanych prób samobójczych. Internet
jako medium docierające do milionów użytkowników ponosi szczególną odpowiedzialność za
relacjonowanie samobójstw. Opisywanie i ukazywanie poszczególnych przypadków samobójczych
może prowadzić do tzw. „efektu Wertera”, czyli do naśladownictwa danego przypadku przez
młodzież oraz wzrostu liczby samobójstw w danym okresie. Szczególnie silny wpływ wywierają
samobójstwa, w których uczestniczą osoby znane (celebryci). Strony internetowe promują również
tzw. pakty samobójcze, w których dochodzi do wzajemnego umawiania się na popełnienie aktu
samobójczego przez kilka osób, w czym Internet odgrywa rolę podstawowego komunikatora.
Inne strony mogą zachęcać do zachowań autodestrukcyjnych, jak samookaleczanie, dzięki nim można
się dowiedzieć, w jaki sposób skrzywdzić siebie. Strony te jednocześnie utwierdzają dzieci
w przekonaniu, że tego typu zachowania są jedynym właściwym wyjściem z problematycznej sytuacji.
Mogą zawierać wskazówki, w jaki sposób ukryć te zachowania przed rodziną i przyjaciółmi.
Seksualizacja dzieci.
Konsekwencje dla procesów rozwojowych.
Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego seksualizacja ma miejsce gdy:
Wartość osoby wynika z jej atrakcyjności seksualnej lub zachowania – do tego stopnia,
że wyklucza inne cechy;
Osoba jest dopasowywana do normy, według której atrakcyjność fizyczna (wąsko
zdefiniowana) oznacza bycie seksownym;
Osoba jest uprzedmiotowiona pod względem seksualnym, czyli staje się dla innych raczej
przedmiotem seksualnego wykorzystywania niż osobą zdolną do podejmowania niezależnych
decyzji i działań;
4
Seksualność jest narzucona osobie w niewłaściwy sposób.
Przedmiotem seksualizacji mogą stać się wszyscy – zarówno dziewczęta, jak i chłopcy, kobiety
i mężczyźni. Jednak to dziewczęta i młode kobiety są najbardziej narażone na zjawisko seksualizacji.
Badania pokazują, że kobiety i dziewczęta częściej niż mężczyźni i chłopcy są uprzedmiotawiane
i seksualizowane w różnego typu mediach (w tym w telewizji, magazynach, mediach sportowych
i teledyskach), w reklamie i w produktach kierowanych do dzieci.
Seksualizacja kobiet jest szczególnie widoczna w świecie reklamy. Kobiety w reklamach częściej niż
mężczyźni są pokazywane rozebrane, ukazywane jako bardziej seksowne i przedstawione jako
obiekty seksualne. Kobiety prezentuje się w reklamach jako „ozdobnik” (np. stojące w kuszącej pozie
obok samochodu). Traktuje się je raczej jako dodatek do produktu niż jako osobę, będącą jego
aktywnym konsumentem lub użytkownikiem. Badania wskazują, że takie uprzedmiotowienie
seksualne dotyczy dużo częściej kobiet niż mężczyzn, występujących w reklamach.
Produkty przeznaczone dla dzieci i młodzieży, ubrania i kosmetyki również wykorzystywane są
w procesie seksualizacji coraz młodszych dzieci. Produkty te są jednym ze źródeł socjalizacji na
poziomie społecznym i mogą kształtować rozwój dziecka na różne sposoby. Przykładem tu mogą być,
popularne już wśród 4-latek, lalki Bratz, które przedstawiają grupę nastolatek, interesujących się
modą, muzyką, chłopcami i wyglądem. Stringi wzorowane na stroju striptizerek są obecnie
oferowane w sklepach dla dzieci i nastolatków. Sklepy z zabawkami sprzedają zestawy perfum
i kosmetyków dla dziewcząt, a wielkie koncerny tworzą odpowiedniki popularnych perfum w wersji
dla małych dziewczynek.
Proces seksualizacji prowadzi do samouprzedmiotowienia, w wyniku którego dziewczęta uczą się
myśleć i traktować swoje ciało jako przedmiot pożądania innych osób, uczą się traktować siebie jako
przedmioty, które się ogląda i ocenia za ich wygląd.
Konsekwencje samouprzedmiotowania:
Mniejsze wykorzystywanie swoich możliwości poznawczych i angażowanie się w proces
kształcenia
Niezadowolenie z własnego ciała, niepokój o wygląd
Niska samoocena
Problemy psychiczne: zaburzenia odżywiania, depresja
http://fdds.pl/wpcontent/uploads/2016/05/Trojanowska_P_2014_Seksualizacja_dzieci_i_mlodziezy.pdf
http://twojasprawa.org.pl/
http://www.centrumzaburzenodzywiania.pl/
http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide/en/suicideprev_teach_polish.pdf
http://promocjazdrowiawpracy.pl/wp-content/uploads/2014/01/Promocja-zdrowia-psychicznegopodr%C4%99cznik.pdf
5