Porosty grupy skalnej „Trzy Siostry” w Górach

Fragm. Flor. Geobot. Polonica 12(2): 393–397, 2005
Porosty grupy skalnej „Trzy Siostry” w Górach Bialskich (Sudety)
KATARZYNA SZCZEPAŃSKA
SZCZEPAŃSKA, K. 2005. Lichens of the group of rocks “Trzy Siostry” in the Góry Bialskie Mts
(Sudety Mts). Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 12(2): 393–397. Kraków. PL ISSN
1640-629X.
ABSTRACT: A list of 50 lichen species recorded on the group of rocks called “Trzy Siostry” (Bialskie Mts, Sudety Mts) is presented. Among the recorded lichens, 43 were growing on the siliceous
rocks and 7 on the soil or epilithic mosses. Some of them (Lecanora orosthea, Pleopsidium chlorophanum, Rhizocarpon hochstetteri, Sarcogyne privigna and Trapelia geochroa) are very rare or
endangered in Poland.
KEY
WORDS:
epilithic lichens, Sudety Mts, SW Poland
K. Szczepańska, Zakład Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej, Instytut Biologii Roślin, Uniwersytet Wrocławski, ul. Kanonia 6/8, PL-50-328 Wrocław, Polska, e-mail: [email protected]
WSTĘP
„Trzy Siostry” to niewielka grupa skalna położona w Sudetach Wschodnich, w północnej
części Gór Bialskich. Znajduje się ona na północno-zachodnim zboczu góry Gołogrzbiet
(940 m n.p.m.), na wysokości 820 m, w pobliżu Bialskiej Pętli, powyżej tzw. Starej Drogi
Kresowej (kwadrat Fb38 na zmodyfikowanej siatce ATPOL – por. CIEŚLIŃSKI & FAŁTYNOWICZ 1993). Jest to wąska, skalna grzęda o długości ok. 33 m, rozciągająca się z północnego-zachodu na południowy-wschód, podzielona głębokimi szczelinami na trzy wyraźnie
odrębne części (STAFFA 1993). Skały zbudowane są z gnejsów gierałtowskich, osiągają
w najwyższym punkcie wysokość względną 19 m i są wyraźnie odchylone od osi pionowej
w kierunku południowo-zachodnim. Jest to najwyższa w Górach Bialskich grupa skalna
i zarazem jedyna, której górne partie wystają ponad wierzchołkami drzew. Jej otoczenie
stanowi obecnie monokultura świerkowa.
MATERIAŁ I METODY
Prace terenowe prowadzono w sierpniu 2004 r. Materiał oznaczano na podstawie klucza NOWAKA i TOBOLEWSKIEGO (1975), opracowań WIRTHA (1995), PURVISA i in. (1992) oraz monografii różnych rodzajów.
Porosty z rodzaju Lepraria zidentyfikowano za pomocą chromatografii cienkowarstwowej TLC (WHITE
& JAMES 1985).
394
Fragm. Flor. Geobot. Polonica 12(2), 2005
Nazewnictwo porostów przyjęto zgodnie z listą FAŁTYNOWICZA (2003).
Kategorie zagrożenia porostów (EN, VU, NT, LC, DD) podano według CIEŚLIŃSKIEGO i in. (2003)
oraz KOSSOWSKIEJ (2003).
Materiały zielnikowe złożono w Herbarium Uniwersytetu Wrocławskiego (WRSL).
WYKAZ
GATUNKÓW
Acarospora fuscata, Aspicilia laevata kategoria VU (Polska);
Buellia aethalea;
Candelariella vitellina, Chrysothrix chlorina, Cladonia coniocraea, C. digitata, C. macilenta, Cystocoleus ebeneus;
Diploschistes scruposus;
Lecanora cenisia, L. intricata, L. orosthea DD (Polska), L. polytropa, L. rupicola subsp. subplanata,
Lecidea fuscoatra, Lepraria membranacea, L. neglecta, L. rigidula;
Melanelia fuliginosa, Micarea lignaria NT (Sudety);
Neofuscelia loxodes;
Opegrapha gyrocarpa VU (Polska);
Parmelia omphalodes EN (Polska), VU (Sudety), P. saxatilis, Parmeliopsis ambigua, Placynthiella
icmalea, Pleopsidium chlorophanum EN (Polska i Sudety), Polysporina simplex, Porpidia cinereoatra LC
(Polska), VU (Sudety), P. macrocarpa LC (Polska), VU (Sudety), P. tuberculosa, Protoparmelia badia
NT (Polska), Pseudevernia furfuracea;
Rhizocarpon geographicum, Rh. hochstetteri EN (Polska), Rh. lecanorinum VU (Polska), Rh. obscuratum, Rh. polycarpum;
Sarcogyne privigna VU (Polska), Schaereria fuscocinerea DD (Polska), Scoliciosporum umbrinum;
Trapelia coarctata, T. geochroa DD (Sudety), T. placodioides, Trapeliopsis granulosa; Umbilicaria
deusta LC (Polska), U. hirsuta VU (Polska), U. polyphylla LC (Polska i Sudety);
Xanthoparmelia conspersa
OMÓWIENIE WYNIKÓW
Na skałach „Trzy Siostry” stwierdzono 50 gatunków porostów; 43 z nich rosły bezpośrednio na skale, a 7 pozostałych (Cladonia coniocraea, C. digitata, C. macilenta, Micarea
lignaria, Placynthiella icmalea, Trapelia geochroa i Trapeliopsis granulosa) na mchach
lub na cienkiej warstwie ziemi zalegającej w szczelinach i na poziomych półkach skalnych.
Na uwagę zasługuje tu zwłaszcza Trapelia geochroa, gatunek wysokogórski znany w Polsce wyłącznie z Sudetów (KÖRBER 1855; STEIN 1879; EITNER 1901) oraz z Tatr (ALSTRUP
& OLECH 1992). Wśród porostów rosnących na skale znalazły się trzy gatunki epifityczne
(Melanelia fuliginosa, Parmeliopsis ambigua, Pseudevernia furfuracea), które sporadycznie tylko przechodzą na inne podłoża.
W obrębie całej grupy skalnej wyróżnić można kilka mikrosiedlisk o zróżnicowanych
warunkach ekologicznych (ekspozycji, zacienieniu, wilgotności) i – co za tym idzie – o różnym składzie gatunkowym zasiedlających je porostów.
Wystające ponad las i dobrze oświetlone części szczytowe zajmują porosty światłolubne
z kilkoma gatunkami wyraźnie dominującymi, takimi jak: Acarospora fuscata, Rhizocarpon
geographicum, Rh. lecanorinum, Schaereria fuscocinerea, Umbilicaria deusta i U. poly-
K. Szczepańska: Porosty w Górach Bialskich
395
phylla. Wyłącznie na szczycie zanotowano również pojedyncze, niewielkie plechy Candelariella vitellina i Xanthoparmelia conspersa.
Południowo-wschodnie ściany „Trzech Sióstr”, dzięki pochyleniu i mocnemu zacienieniu przez rosnące w bliskim sąsiedztwie świerki, pozostają stale wilgotne. Zbiorowiska
porostów są tutaj ubogie i zdominowane przez gatunki z rodzaju Lepraria. W mniejszych
ilościach rosną: Diploschistes scruposus, Opegrapha gyrocarpa, Parmelia omphalodes
i P. saxatilis. Miejsca wyraźnego spływu wody deszczowej porastają czarne murawki
Cystocoleus ebeneus, niezbyt częstego w Sudetach porostu, znanego przede wszystkim
z Gór Stołowych (TOBOLEWSKI 1955). W miejscach nieco jaśniejszych zanotowano kilka
plech Rhizocarpon hochstetteri. Jest to gatunek rzadki, występujący głównie w wysokich
górach, na dobrze oświetlonych blokach skalnych. W Polsce podawany był z nielicznych
stanowisk, przede wszystkim z Karpat Zachodnich (BIELCZYK 2003) oraz z Sudetów
(KÖRBER 1855; STEIN 1879; EITNER 1895, 1901, 1911).
Północno-zachodnia strona „Trzech Sióstr” jest znacznie bardziej doświetlona dzięki
większemu oddaleniu drzew oraz bardziej sucha, ponieważ przewieszenie i podcięcie skalnej ściany ogranicza spływ wody. Rośnie tutaj większość odnotowanych gatunków. Największe powierzchnie porastają: Lecanora cenisia, L. orosthea i Umbilicaria hirsuta. Do
bardzo rzadkich i interesujących gatunków należy Lecanora orosthea, której jedyne znane
z Polski stanowiska pochodzą wyłącznie z Sudetów (FLOTOV 1849; KÖRBER 1855; STEIN
1879), w tym z Gór Bialskich – z okolic Bielic i z Doliny Wilczki (FABISZEWSKI 1968).
Specyficzne siedliska, jakimi są szczeliny skalne, zajmują plechy drobnych gatunków,
takich jak: Chrysothrix chlorina, Polysporina simplex, Sarcogyne privigna i Trapelia placodioides. Na uwagę zasługuje zwłaszcza Sarcogyne privigna, rzadki, światłolubny i kserotermiczny gatunek (WIRTH 1995), który podawany jest z nielicznych stanowisk w Polsce
(FAŁTYNOWICZ 2003), w tym z jednego na Śląsku (FLOTOV 1849).
Najbardziej interesującym porostem, jaki stwierdzono na północno-zachodniej ścianie
środkowej ze skał, jest Pleopsidium chlorophanum. Jest to gatunek o zasięgu arktyczno-alpejskim, w Polsce notowany na kilku stanowiskach w górach wysokich, tj. w Tatrach (MOTYKA
1964; ALSTRUP & OLECH 1992) i w Karkonoszach (KÖRBER 1855; STEIN 1879) oraz na Przedgórzu Sudeckim w Masywie Ślęży (Kossowska – informacja ustna). Na „Trzech Siostrach”
znaleziono kilkanaście niewielkich, bardzo młodych plech, zajmujących dobrze oświetlony
i suchy fragment skały. Prawdopodobnie liczba plech jest znacznie większa, jednak dostęp do
nich jest ograniczony ze względu na dużą wysokość i mocne przewieszenie ściany skalnej.
„Trzy Siostry” są grupą skalną niezwykle cenną pod względem lichenologicznym. Jako
jedyne w Górach Bialskich stwarzają wielu interesującym, rzadkim i zagrożonym w Polsce
porostom dogodne warunki siedliskowe. Wśród 50 odnotowanych gatunków, aż 17 znajduje
się łącznie na „Czerwonej liście porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce” (CIEŚLIŃSKI
i in. 2003) oraz na „Czerwonej liście porostów zagrożonych w polskiej części Sudetów”
(KOSSOWSKA 2003). Wiele z tych gatunków należy do bardzo rzadkich w Sudetach Wschodnich, a niektóre, np. Aspicilia laevata, Parmelia omphalodes, Sarcogyne privigna mają tutaj
swoje jedyne stanowiska na terenie całych Gór Bialskich. Większość rzadszych gatunków,
m.in. Cystocoleus ebeneus, Pleopsidium chlorophanum, Trapelia geochroa jest nowych
zarówno dla Gór Bialskich, jak i dla sąsiadującego z nimi Masywu Śnieżnika.
396
Fragm. Flor. Geobot. Polonica 12(2), 2005
Większość porostów porastających skałę jest w dobrej kondycji i nie wykazuje oznak
obumierania. Wyjątek stanowią tutaj duże gatunki listkowate (Xanthoparmelia conspersa,
Neofuscelia loxodes, Umbilicaria sp.), które w niektórych miejscach są wyraźnie niszczone
przez wchodzących na skały turystów. Znaczna część cenniejszych gatunków zajmuje jednak przewieszone, północno-zachodnie ściany i dzięki ograniczonemu do nich dostępowi,
nie wydają się zagrożone.
Podziękowania. Serdecznie dziękuję dr Marii Kossowskiej za sprawdzenie poprawności oznaczeń.
Praca finansowana ze środków na naukę w latach 2005–2007 w ramach projektu 2 P04C 097 29.
LITERATURA
ALSTRUP V. & OLECH M. 1992. Checklist of the lichens of the Tatra National Park, Poland. – Zesz. Nauk.
Uniw. Jagiell. Pr. Bot. 24: 185–206.
BIELCZYK U. 2003. The lichens and allied fungi of the Polish Carpathians – an annotated checklist. s. 342.
W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
CIEŚLIŃSKI S., CZYŻEWSKA K. & FABISZEWSKI J. 2003. Czerwona lista porostów wymarłych i zagrożonych
w Polsce. – W: K. CZYŻEWSKA (red.), Zagrożenie porostów w Polsce. – Monogr. Bot. 91: 14–49.
CIEŚLIŃSKI S. & FAŁTYNOWICZ W. (red.) 1993. Atlas of geographical distribution of lichens in Poland. 1:
1–67. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
EITNER E. 1895. Nachträge zur Flechtenflora Schlesien. – Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cultur 73: 2–26.
EITNER E. 1901. II Nachtrag zur Schlesischen Flechtenflora. – Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cultur 78: 5–27.
EITNER E. 1911. Dritten Nachtrag zur Schlesischen Flechtenflora. – Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cultur 88(1):
20–60.
FABISZEWSKI J. 1968. Porosty Śnieżnika Kłodzkiego i Gór Bialskich. – Monogr. Bot. 26: 1–115.
FAŁTYNOWICZ W. 2003. Lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland. An annotated checklist. s. 445.
W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
FLOTOV J. 1849. Lichenes Florae Silesiae. I. – Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cultur 27: 98–135.
KÖRBER G. W. 1855. Systema Lichenum Germaniae. Die Flechten Deutschland, inbesondere Schlesiens.
s. 459. Breslau.
KÖRBER G. W. 1865. Parerga lichenologica. Ergänzungen zum Systema Lichenum Germaniae. s. 501.
Breslau.
KOSSOWSKA M. 2003. Czerwona lista porostów zagrożonych w polskiej części Sudetów. – W: K. CZYŻEWSKA (red.), Zagrożenie porostów w Polsce. – Monogr. Bot. 91: 203–220.
MOTYKA J. 1964. Porosty (Lichenes). 4.2. Umbilicariaceae, Acarosporaceae, Thelocarpaceae. s. 415.
Flora polska. Rośliny zarodnikowe Polski i ziem ościennych. Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa.
NOWAK J. & TOBOLEWSKI Z. 1975. Porosty polskie. Opisy i klucze do oznaczania porostów w Polsce
dotychczas stwierdzonych lub prawdopodobnych. s. 1177. Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa – Kraków.
PURVIS O. W., COPPINS B. J., HAWKSWORTH D. L., JAMES P. W. & MOORE D. M. (red.) 1992. The Lichen
flora of Great Britain and Ireland. s. 710. Natural History Museum Publications, London.
STAFFA M. 1993. Słownik geografii turystycznej Sudetów. 16 – Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie. s. 374.
Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa.
K. Szczepańska: Porosty w Górach Bialskich
397
STEIN B. 1879. Flechten. W: Cohn‘s Kryptogamen-Flora von Schlesien. – Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cultur
2(2): 1–400.
TOBOLEWSKI Z. 1955. Porosty Gór Stołowych. – Pr. Komis. Biol. Pozn. Tow. Przyj. Nauk 16(1): 3–98.
WHITE F. J. & JAMES P. W. 1985. A new guide to microchemical techniques for the identyfication of lichen
substances. – Br. Lichen Soc. Bull. 57: 1–41.
WIRTH V. 1995. Die Flechten Baden-Württembergs. II Aufl. 1, 2. s. 1006. Verl. E. Ulmer, Stuttgart.
SUMMARY
The group of three siliceous rocks “Trzy Siostry” is situated on the wooded Gołogrzbiet hill (940 m a.s.l.)
in the Bialskie Mts (Sudety Mts, SW Poland). Within the group of rocks one can distinguish several microhabitats with different ecological conditions (insolation, humidity, exposure). As a result, each microhabitat
contains different lichen species.
There were found 50 lichen taxa, during the field studies, carried out in 2004 year. Among the recorded
lichens, 43 were growing on the rocks and 7 on the soil or epilithic mosses. Many of the lichens are recorded for the first time from the Bialskie Mts. Some species, for example: Lecanora orosthea, Sarcogyne
privigna and Trapelia geochroa are very rare in the Poland, the others, like Parmelia omphalodes, Pleopsidium chlorophanum and Rhizocarpon hochstetteri are endangered.
Przyjęto do druku: 14.12.2004 r.