Quo vadis, Bośnio? - eksperci.kj.org.pl

ANALIZY
Quo vadis, Bośnio?
Charakter Porozumienia
W dniach od 1 do 15 października br. w Bośni i
Hercegowinie (BiH) odbędzie się spis powszechny. Zebrane
dane dotyczyć będą stanu na 30 września[i]. O ile w większości
państw europejskich spis powszechny przeprowadza się
cyklicznie (zazwyczaj co 10 lat), tak w wypadku Bośni i
Hercegowiny będzie to pierwsze takie wydarzenie od
zakończenia wojny w byłej Jugosławii. Wynikało to z
niemożności osiągnięcia konsensusu pomiędzy głównymi siłami
politycznymi Bośni co do formy przeprowadzenia spisu, a także
treści samych pytań. Te natomiast mają żywotne znaczenie dla
każdego z narodów konstytucyjnych BiH, gdyż uzyskane wyniki
Na wstępie należy zaznaczyć, iż podstawowym celem
Porozumienia z Dayton było zakończenie walk pomiędzy
stronami konfliktu, tj. Bośniakami[1], Chorwatami i Serbami. W
związku z tym samo Porozumienie w swej treści jest niezwykle
ogólne i zdawkowe. Zdecydowanie większa cześć materii
została uregulowana w 11 załącznikach. Takie działanie miało
na celu najprawdopodobniej odciążyć główną część umowy od
kwestii bardziej spornych, tak by ewentualne niepowodzenie w
jakimś aspekcie nie rzutowało na sukces (bądź jego brak)
pozostałych elementów składowych.
będą miały znaczenie dla przyszłych reform gospodarczych i
socjalnych, a przede wszystkim – ustrojowych. Spis powszechny
należy więc postrzegać jako początek końca ustalonego w
Najważniejsza materia została uregulowana w załączniku
nr 4, w którym zawarto konstytucję Bośni i Hercegowiny. Jak
już zostało wspomniane wcześniej - celem nadrzędnym było
Dayton porządku.
doprowadzenie do końca wojny. Istotną rolę w tym aspekcie
odgrywał czas. Przedłużanie negocjacji mogłoby doprowadzić
Rys historyczny
do wznowienia działań zbrojnych i wzrostu liczby ofiar.
W związku z
Proces
rozpadu
Jugosławii,
tym konieczne było poświęcenie spójności
zapoczątkowany
przepisów konstytucyjnych na rzecz możliwości ich akceptacji
wystąpieniem z niej Chorwacji i Słowenii, przebiegał w sposób
przez wszystkie strony konfliktu. W następstwie tego ustawa
niezwykle chaotyczny i krwawy, wskutek czego przyjęło się go
zasadnicza BiH ma również charakter ogólny, nieprecyzyjny,
określać mianem „najbardziej okrutnego konfliktu w Europie
niektóre z jej postanowień są wprost ze sobą sprzeczne, przede
po zakończeniu II wojny światowej”[ii]. Największe żniwo
wszystkim zaś jest ona nieefektywna.
wojna zebrała w Bośni i Hercegowinie[iii], ze względu na jej
największe zróżnicowanie etniczne, językowe i religijne.
Najbardziej trafnie złożoność struktury społecznej w Bośni
uchwycił prof. Marek Waldenberg, nazywając ją „Jugosławią w
miniaturze”[iv].
Na początku należy wspomnieć, iż konstytucja BiH
wyróżnia 3 narody konstytucyjne -tj. Bośniaków, Chorwatów i
Serbów, którym gwarantuje pewne prawa. Do takich należą
czynne i bierne prawo wyborcze do Izby Narodów (będącej
drugą izbą bośniackiej Skupštiny), prawo posiadania swojego
Dzięki zaangażowaniu sił międzynarodowych, głównie
przedstawiciela w Prezydium (organ władzy wykonawczej, obok
ONZ i NATO, udało się zakończyć trwający 3,5 roku konflikt.
Rady Ministrów), a także prawo do obrony żywotnych
Oficjalnie porozumienie pokojowe zostało podpisane 14
interesów, gdyby takie mogły być naruszone proponowaną
grudnia 1995 r. w Paryżu, jednak negocjacje toczyły się w bazie
ustawą.
wojskowej w Dayton (USA), stąd samą umowę powszechnie
konieczność uzyskania zgody przynajmniej 1/3 przedstawicieli
nazywa się Porozumieniem z Dayton.
Federacji Bośni i Hercegowiny oraz Republiki Serbskiej przy
Do
innych
uprawnień
należy
między
uchwalaniu nowego prawa.
1
innymi
ANALIZY
Wskazane wyżej rozwiązania konstytucyjne to tylko
Zgoda co do konieczności zmiany jest jedynym
przykłady, których celem jest uświadomienie, iż twórcy ustawy
elementem łączącym wszystkie narody konstytucyjne. Brakuje
zasadniczej
na
jednocześnie możliwości znalezienia wspólnej płaszczyzny
konstytucyjnych
porozumienia, ze względu na „fundamentalną sprzeczność
dostępu do władzy. Świadczy o tym między innymi sama
interesów wspólnot etnopolitycznych”[v]. Podstawowa różnica
systematyka konstytucji, w której sposób powoływania i skład
wynika z wizji przyszłości państwa bośniackiego.
BiH
zagwarantowaniu
skupiali
każdemu
się
przede
z narodów
wszystkim
organów jest zawsze uregulowany na początku, a dopiero
później omawiany jest zakres ich kompetencji. Kwestia samego
Dla Serbów BiH to twór sztuczny, który najlepiej gdyby
podziału władzy (tj. zadań i kompetencji przypadających
nie istniał. Dobrze przedstawia to hasło kampanii wyborczej z
poszczególnym organom) jest rzeczą skomplikowaną, ze
2010 r. ich lidera, Milorada Dodika – „Serbia na zawsze,
względu
i
a Bośnia i Hercegowina dopóki musi”[vi]. Wg badań opinii
Hercegowina składa się bowiem z dwóch podmiotów,
publicznej z 2010 r. 81% Serbów biorących udział w ankiecie
tj. Federacji Bośni i Hercegowiny (zamieszkałej głównie przez
jest za odłączeniem RS od BiH i połączeniem jej z macierzą,
Bośniaków i Chorwatów) oraz Republiki Serbskiej (Serbowie).
którą jest Republika Serbii[vii]. Chorwaci prezentują podobną
Ta pierwsza natomiast składa się z 10 kantonów. Zarówno
postawę, gdyż nie są zadowoleni z obecnej struktury
jednak w ramach FBiH, jak i RS podstawową jednostką
terytorialnej. W związku z dominacją Bośniaków na poziomie
terytorialną jest gmina.
FBiH chcą utworzenia własnego, osobnego podmiotu w ramach
na
osobliwą
strukturę
terytorialną.
Bośnia
BiH[viii]. Koncepcję tę popiera 72% Chorwatów[ix]. Niemożność
Taki podział powoduje rozbicie kompetencji pomiędzy
pełnego stanowienia o własnym narodzie spowodowała wśród
wiele szczebli, co przy zawiłym sposobie podejmowania decyzji,
nich silną falę emigracji do macierzy, to znaczy do Republiki
przerośniętej
funkcjonowaniu
Chorwacji. Jej skala najprawdopodobniej będzie się zwiększać
mechanizmów demokratycznych, a także skonfliktowanych
w związku z wejściem tego państwa do UE. Dla Bośniaków
elitach politycznych skutkuje ciągłym paraliżem państwa.
natomiast istnienie BiH jest jedyną perspektywą gwarantującą
administracji,
słabym
im przetrwanie i niezależność. Dążą oni do umacniania struktur
Spis powszechny i jego znaczenie
centralnych kosztem autonomii podmiotów składowych, chcąc
w ostatecznym kształcie doprowadzić do unitarnej struktury
Żaden z trzech narodów konstytucyjnych nie jest
państwa, co ma zagwarantować jego większą efektywność[x].
zadowolony z obecnego systemu i nie chce go podtrzymywać w
takiej formie. O konieczności podjęcia reform, w tym zwłaszcza
W perspektywie wprowadzania zmian kluczowe
ustrojowych, przypomina Unia Europejska – jest to jeden z
znaczenie będą mieć wyniki spisu powszechnego, który
wymogów uzyskania przez BiH oficjalnego statusu państwa
zostanie przeprowadzony w tym roku. Dotychczas główne siły
kandydującego. Ponadto Europejski Trybunał Praw Człowieka
polityczne
orzekł, w związku ze sprawą Sejdić i Finci przeciwko Bośni i
przeprowadzenie bądź chciały go sobie podporządkować, tak
Hercegowinie, że niektóre przepisy konstytucji BiH naruszają
by wynik był dla konkretnego narodu jak najkorzystniejszy. Brak
prawa człowieka, zwłaszcza w zakresie reprezentacji obywateli,
możliwości wypracowania porozumienia w tym zakresie
którzy nie identyfikują się z żadnym z trzech głównych
skutkował
narodów.
z ostatniego spisu powszechnego z roku 1991. Bośniacy i
w Bośni
starały
koniecznością
się
odwoływania
zablokować
się
do
jego
danych
Chorwaci sprzeciwiali się dotychczas umieszczeniu w ramach
2
ANALIZY
ewentualnego nowego spisu pytań dotyczących narodowości,
bośniackie
języka
byłoby
uświadomienia członków swojej grupy etnicznej o tym, jak
etnicznych.
powinni zadeklarować swoją narodowość w ramach przyszłego
i
religii.
Ci
to legitymizowaniem
pierwsi
argumentowali,
powojennych
czystek
iż
Chorwaci natomiast obawiali się, że wynik nowego spisu
rozpoczęły
kampanie
informacyjne
w
celu
spisu[xiii].
potwierdziłby oficjalnie mniejszościowy charakter tego narodu
w ramach FBiH, a to mogłoby pogrzebać ich autonomię.
Serbowie
tymczasem
prezentują
odmienną
Drugim ważnym problemem jest kwestia obawy
postawę.
niektórych obywateli przed ujawnianiem swojej narodowości.
Przeprowadzenie nowego spisu powszechnego jest dla nich
Jak trafnie zauważa Dana McKelvey, dotyczy to zwłaszcza
korzystne, gdyż potwierdziłoby ich dominację ramach RS. To z
mniejszości romskiej w BiH, która niejednokrotnie jest tam
kolei legitymowałoby istnienie tego podmiotu jako osobnej
stygmatyzowana,
jednostki w ramach BiH, a być może byłoby nawet podstawą do
mieszkających „nie w swojej” jednostce, tj. Serbów w Federacji
ogłoszenia secesji.
Bośni
a
i Hercegowiny
także
oraz
narodów
Bośniaków
konstytutywnych
i
Chorwatów
zamieszkałych w Republice Serbskiej. Ponadto w BiH wciąż są
Jednak wskutek nasilającego się kryzysu gospodarczego,
obywatele, którzy nie wrócili do swoich domów w obawie
a także uwarunkowania dalszej pomocy ze strony wspólnoty
przed dyskryminacją ze strony sąsiadów, którzy są innej
międzynarodowej wdrożeniem reform, elity polityczne BiH
narodowości i stanowią obecnie na tym terenie większość[xiv].
wypracowały porozumienie umożliwiające przeprowadzenie
spisu.
Wnioski
Spis – pierwsze problemy
Spis powszechny, który zostanie przeprowadzony we
wrześniu tego roku, należy postrzegać jako ważny punkt
Jednym z pierwszych problemów, który powstał po
wyjścia dla przyszłych reform. Szczególne znaczenie ma on dla
wyznaczeniu daty spisu, była kwestia metody zbierania danych.
obecnie przyjętych rozwiązań instytucjonalnych, opartych na
Specjaliści EUROSTATu, który jest instytucją wspomagającą
formule etnicznej. O konieczności reformy ustrojowej mówi
bośniackie władze w przeprowadzeniu spisu, rekomendowali,
nawet Bruce Hitchner, który był autorem bośniackiej
by pytania dotyczące narodowości miały charakter otwarty.
konstytucji[xv]. Przyczyn obecnego kryzysu w państwie
Temu rozwiązaniu są natomiast przeciwni głównie liderzy
bośniackim należy doszukiwać się właśnie w rozwiązaniach
ugrupowań bośniackich, którzy chcieliby wprowadzenia 4 opcji
instytucjonalnych, które umożliwiają skonfliktowanym ze sobą
do wyboru: Bośniak, Chorwat, Serb albo inny[xi]. Propozycja ta
elitom skuteczne blokowanie niekorzystnych dla swoich grup
wynika z obawy rozdrobnienia się populacji bośniackiej -
narodowych reform.
niektórzy
jej
członkowie
nadal
określają
się
mianem
Muzułmanów, czyli tak jak nazywano tę grupę narodową
Spis jest istotny również dla tych wszystkich obywateli,
jeszcze na początku rozpadu Jugosławii. W momencie
którzy nie identyfikują się z trzema narodami konstytucyjnymi,
zawężenia możliwości odpowiedzi tylko do kilku kategorii
a których konstytucja BiH przyjęła nazywać Innymi. Do nich
wzrastają szanse, iż te osoby wybiorą opcję bośniacką.
należą mniejszości narodowe takie jak np. romska czy
Ostatecznie jednak zdecydowano się wprowadzić w zakresie
żydowska, obywatele pochodzący z rodzin mieszanych, którzy
przynależności etnicznej/narodowej, a także kwestiach języka i
nie identyfikują się jednoznacznie z żadną grupą narodową, a
wiary
pytania
półotwarte[xii].
Jednocześnie
organizacje
także wszyscy ci, którzy w ogóle odrzucają przynależność
3
ANALIZY
narodową ze względu na wysokie upolitycznienie tej kategorii
w BiH. Podczas najbliższego spisu wszyscy oni będą mogli
[vi] K. Krysieniel, W cieniu Dayton; Bośnia i Hercegowina
między etnokracją i demokracją konsocjalną, Wydawnictwo
Sejmowe, Warszawa 2012, s. 358.
pokazać swoją siłę, co również będzie mieć znaczenie dla
przyszłych bośniackich reform.
[vii] Ibidem, s. 351.
Radosław Niedzielski
[viii] M. Szpala, Bośnia i Hercegowina – postępująca erozja
instytucji
państwa,
Ośrodek
Studiów
Wschodnich,
BEST 2011, źródło internetowe:
http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2011-0330/bosnia-i-hercegowina-postepujaca-erozja-instytucjipanstwa
[1] Za Bośniaków w ramach tej analizy uważa się naród, który
wcześniej (tj. w ramach Jugosławii) określano mianem
Muzułmanów. Takie wyróżnienie jest konieczne, gdyż słowem
Bośniak określa się również obywatela Bośni i Hercegowiny,
bez względu na jego pochodzenie etniczne/narodowe.
[ix] K. Krysieniel, W cieniu Dayton…, op. cit., s. 351.
[x] W. Stanisławski, M. Szpala, op. cit., s. 5.
[xi] Bosnia needs to speed up preparations for possible Oct
census,
źródło
internetowe:
http://dalje.com/enworld/bosnia-needs-to-speed-up-preparations-for-possibleoct-census/460599.
[i] Council of Ministers of Bosnia and Herzegovina, Council of
Ministers of Bosnia and Herzegovina Holds Its 36th Session,
źródło
internetowe:
http://www.vijeceministara.gov.ba/saopstenja/sjednice/saopst
enja_sa_sjednica/default.aspx?id=14240&langTag=en-US.
[ii] M. Williams, Perceptions of the war in Bosnia, Chatman
House,
źródło
internetowe:
http://www.chathamhouse.org/sites/default/files/public/Inter
national%20Affairs/Blanket%20File%20Import/inta078.pdf.
[iii] Na podstawie danych Międzynarodowego Trybunału
Karnego dla byłej Jugosławii, źródło internetowe:
http://www.icty.org/sid/322.
[iv] M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii. Jugosłowiańskie
lustro międzynarodowej polityki, Wydawnictwo SCHOLAR,
Warszawa 2005, s. 148.
[xii] Council of Ministers of Bosnia and Herzegovina, Council of
Ministers of BIH Holds Its 46th Session Devoted to Census,
źródło
internetowe:
http://www.vijeceministara.gov.ba/saopstenja/sjednice/saopst
enja_sa_sjednica/default.aspx?id=14854&langTag=en-US.
[xiii] M. Zuvela, Bosnia delays first postwar census as regions
fail
to
cooperate,
źródło
internetowe:
http://www.reuters.com/article/2013/01/23/us-bosniacensus-idUSBRE90M1AH20130123.
[xiv] Dana McKelvey, Bosnia Prepares for First Post-War
Census, Pulitzer Center on Crisis Reporting, źródło internetowe:
http://pulitzercenter.org/reporting/bosnia-first-post-warcensus-Roma-Bosniak-Croat-Serb
[xv] Bosnia – the challenges of constitutional reform, wywiad
TransConflict z Brucem Hitchnerem, źródło internetowe:
http://www.transconflict.com/2010/11/bosnia-the-challengesof-constitutional-reform-161/.
[v] W. Stanisławski, M. Szpala, Bośniacki chaos. Źródła kryzysu
politycznego we współczesnej Bośni i Hercegowinie, Prace
Ośrodka Studiów Wschodnich, Warszawa 2009, s. 26.
4