Demonologia górnicza

mgr Aleksandra KOŚMICKA
Muzeum w Wałbrzychu,
Oddziału Muzeum Przemysłu i Techniki
Demonologia górnicza
STRESZCZENIE
W pracy omówiono aspekty wierzeń i wyobrażeń demonicznych występujących w grupie
zawodowej górników. Zaprezentowano typologię demonów i istot nadprzyrodzonych wraz z
ich charakterystyką.
1. Czym są wierzenia, ich cel, funkcje i formy
Każde społeczeństwo, grupa zawodowa czy skonsolidowana zbiorowość ludzka posiada,
jako jeden z wyróżników własnej tożsamości grupowej, specyficzny system wierzeń,
obyczajów i przekonań. Górnicy nie stanowią wyjątku. Jako grupa zawodowa, dysponują
charakterystyczną strukturą wierzeniowo-folklorystyczną, kreującą i stanowiącą ich
świadomość. A świadomość, jak wiadomo, rozwija się na podstawie poznawania
otaczającego świata. Świata, w którym często zachodzą zjawiska niezrozumiałe, tajemnicze,
groźne. Identyfikacja i zrozumienie świata, zarówno dawniej, jak i dziś, opiera się na dwóch
zasadniczych procesach – myśleniu obrazowym (kojarzonym z myśleniem mitycznym,
naiwnym) oraz na myśleniu pojęciowym (racjonalnym, logicznym). W przeszłości w
przewadze znajdowało się myślenie obrazowe, czego wyrazem są np. mity, obrzędy, symbole
i wierzenia. Logiczny układ świata tym bardziej dominuje w społecznościach, im bardziej
rozwinięty jest system komunikacji werbalno-graficznej. Wierzenia, obrzędy, w końcu
obyczaje są przejawem pewnych emocji, świadomości oraz wiedzy. Lęk przed innością,
światem nieznanym czy strach przed żywiołami determinowały (i wciąż jeszcze, choć w
znacznie mniejszym stopniu, warunkują funkcjonowanie człowieka oraz społeczeństwa)
partycypację otaczającej rzeczywistości. Wszelkie stwory nadnaturalne, demony są
odzwierciedleniem ludzkiej wrażliwości, upostaciowaniem lęków, niebezpieczeństwa, sił
natury. Ale są również nośnikiem pewnej wiedzy, danego kanonu zachowań i składnikiem
elementarnej struktury wyróżniającej daną społeczność czy grupę zawodową. Sprawują
funkcję normatywną, dydaktyczną oraz eksplikacyjną.
2. Typologia wierzeń i istot nadprzyrodzonych
Właściwie niewiele przekazów, zarówno pisanych jak i ustnych, informuje nas dzisiaj
o demonologii górniczej dawnych ludów zamieszkujących tereny dzisiejszej Polski. Podobne
cechy istot nadprzyrodzonych znaleźć można zarówno u Słowian, jak i ludów germańskich
oraz w kręgu kultury antycznej. Przykładowo słowiańskie bóstwo ognia posiada wiele
analogii do greckiego Hefajstosa (utykanie, zamieszkiwanie pod ziemią, etc.), z kolei
wyobrażenia małych postaci, głównie antropomoficznych, zwanych w Polsce Krasnalkami
mają germańskie paralele.
Za największe słowiańskie bóstwo ognia uważano Wajana (Wojena, Hojena, Ohnia,
Chromka). Bóg ten wyobrażany był jako kulawy mocarz, odpowiedzialny za ogień w każdej
postaci – ogień słoneczny, ogień uczuć, żywioł ognia, itp. Za pomocników miał Ogniana,
demona namiętności wykuwającego pod ziemią kruszce oraz Ogniwaczka, demona płomienia
ludzkiego życia. Naczelnym bóstwem podziemnych bogactw był Pliwnik. Demiurg ten był
1
patronem kopalń złota, srebra i drogich kamieni. Przedstawiano go jako ognistego smoka,
którego żywiołem było powietrze. Jego siedmiu demonicznych górników (tzw. klęzarzy)
oddzielało skały od kruszców. Podobną postać smoka miała istota demoniczna zwana
Kałtkiem (Kołtkiem, Kołbogiem czy Kolbugiem), odpowiedzialna za obdarowywanie ludzi
różnymi dobrami. Jednym ze złych demonów strzegących skarbów pod ziemią był Skarbek.
Oprócz niego, pilnowaniem podziemnych klejnotów zajmowali się Lelkowie, dbający również
o sprawiedliwe rozdysponowanie dóbr pomiędzy ludzi. Bogiem ognia podziemnego był
Peklenc (Pekelny boh, Pekelny pan, Pekelny muż, Lakton), mający właściwość wypalania
kruszców. Symbolizował olbrzymią siłę, za sprawą której powstawały góry a ziemia ulegała
trzęsieniom. Był jednym z boskiej triady czczonej u Słowian (Wodan, Perun, Peklenc),
demiurgiem sprawiedliwości - karał za złe uczynki (pod wpływem jego gniewu zapadały się
nawet miasta). Żoną Peklenca była Nija (Ninga, Nijwa, Ninwa, Hodena), bogini miłosierdzia i
wiosny, porwana przez Peklenca do jego podziemnej siedziby, z której wychodziła na pół
roku. Na cześć Niji odbywał się obrzęd powitania wiosny, współcześnie reminiscencje tego
święta znajdują się w zwyczaju malowania pisanek i dzielenia się jajkiem podczas
Wielkanocy.
Wierzenia grupy zawodowej górników wywodzą się z kultury rolniczej. W zasadzie
można wydzielić dwa zasadnicze kręgi struktur wierzeniowych:
1. struktury o zasięgu agrarno-górniczym; w których wątki wierzeniowe miały formy i
funkcje zrozumiałe zarówno w grupie chłopskiej, jak i górniczej;
2. struktury wytworzone i funkcjonujące tylko w grupie górniczej.
Typowe dla kręgu wierzeń agrarno-górniczych są wątki podziemnej krainy, krainy
innej, przerażającej, która kojarzyła się przede wszystkim z piekłem. Bo przecież upadli z
nieba aniołowe dostali się pod powierzchnię ziemi stając się diabłami. Pod ziemię zapadały
się całe miasta, zamki, gospody lub źli ludzie – co było jedną z najokrutniejszych kar za złe
postępowanie. Ciekawą metamorfozę przeszło wyobrażenie piekła od czasów wierzeń
pogańskich do współczesnych. Niegdyś bóg piekła był bogiem sprawiedliwości, wprawdzie
karał, ale karał adekwatnie do popełnionej winy. Pod wpływem idei chrześcijańskich
podziemny demiurg nacechowany został złem; każde jego postępowanie emanowało grozą i
niegodziwością. Ale pod ziemią, oprócz piekielnej krainy, znajdowały się przeróżne skarby,
do których dostępu strzegły istoty demoniczne. W tradycji rolniczej znane było przekonanie,
iż to co znajduje się pod ziemią powinno tam pozostać. Wszelkie wykopane kamienie (jak np.
kruszce, węgiel) należały do innego świata, świata demonicznego, a jeśli cokolwiek się spod
ziemi wykradło, należało się liczyć z zemstą demonów. Niemniej zdarzały się przypadki
swobodnego wejścia ludzi pod ziemię – bezwarunkowo jednak musiały towarzyszyć im
duchy podziemi lub strażnicy skarbów, gdyż tylko te istoty miały właściwość otwierania wrót
do podziemi oraz pełniły role opiekunów żywych osób. Duchami podziemi zostawały dusze
ludzi, którzy pod ziemią zmarli. Mogły to być duchy potępieńcze. Typowa dla demonów
kręgu wierzeń agrarno-górniczych jest właściwość przekraczania granicy ziemia-podziemie (i
to w obie strony). Tylko demony mogły przeprowadzić przez ową granicę żywe istoty. Pełniły
funkcję transportera pomiędzy światami oraz funkcję apotropeiczną, gdyż zapewniały
bezpieczeństwo tym, którzy z nimi byli. Do zbioru demonów agrarno-górniczych dołączyć
należy również istoty zwane ubożami, Krasnalkami, Kotyhoroszami, Kotyhraszkami,
podziomkami. Stworzenia te były bardzo małe, można je było spotkać zawsze w pobliżu
ludzi. Należały raczej do grupy istot opiekuńczych. Być może z tego motywu
demonologicznego wykrystalizowały się inne formy podziemnych stworzeń, już typowych
dla kręgu wierzeń górniczych – Gnomy, Kobole, Koboldy, Krasnoludki.
Bardzo charakterystyczne dla kręgu wierzeń stricte górniczych są transformacje
postaci demonów podziemnych. Istoty nadprzyrodzone przedstawiane są antropomorficznie
lub zoomorficznie; jakkolwiek mogą zmieniać się jedne w drugie. Ciekawy jest również fakt
2
różnych form demonów w zależności od rodzaju górnictwa. Dla przykładu, górnicy rudni
widywali demony, które zwali biesami lub strażnikami, zjawiające się tam, gdzie
wydobywano rudę, znali również Mnicha, istotę podobną do człowieka ubranego w habit,
trzymającą w dłoni kaganek. Demon ten znany był z neutralności, jednak jego pojawienie
sygnalizowało niebezpieczeństwo. W zbiorze istot nadprzyrodzonych znalazł się też demon
płci żeńskiej – ale jest to najprawdopodobniej zapożyczony wątek z kopalń wielickich (św.
Kinga). Znaną w górnictwie rudnym istotą demoniczną jest Szarlej. Uważany niekiedy za
postać historyczną, która spowodować miała zniszczenie rudy srebra w kopalniach
bytomskich i całego miasta Bytomia. Warto jeszcze wspomnieć o Gnomach i Koboldach,
małych istotkach, raczej przyjaźnie ustosunkowanych do ludzi. Uważane były za strażników
kopalń, w których mieszkały. W górnictwie węglowym najbardziej znanym demonem był
Skarbnik (nazywany także Wojtkiem, Walentym, Zabrzeskim, itp.). Nazwa skarbnik oznaczała
pierwotnie kogoś, kto troszczy się o coś/kogoś, dogląda czegoś - najczęściej podziemnych
kruszców. Tradycja górnicza podaje kilka wersji narodzin tego demona – mógł nim zostać
górnik ukarany za niewłaściwe postępowanie i skazany na niekończące się wędrówki po
kopalni lub też, mógł zostać Skarbnikiem górnik, który ukochawszy podziemne miejsce
pracy, nie mógł się z nim rozstać nawet po śmierci, w końcu Skarbnik to ojciec św. Barbary,
strącony pod ziemię za zbrodnię popełnioną na córce. Bardzo często demon ten przybierał
formę niewidzialną. Mógł też zmienić się w zwierze (kozioł, koń, pies, mysz, mucha, pająk,
żaba) lub człowieka (sztygar, górnik). Przerażał wysokim wzrostem, jaśniejącymi oczami i
upiornym śmiechem. Postać Skarbnika pełniła dwie zasadnicze funkcje: normatywną oraz
pedagogiczną.
Na koniec wspomnieć należy o chrześcijańskich patronach górników. Najbardziej
popularny był kult św. Barbary oraz kult św. Kingi. Św. Barbara funkcjonuje jeszcze dziś
jako kluczowy element folkloru górniczego oraz przekonań religijnych górników. Występuje
jako patronka dobrej śmierci, która dba o żywych i o umarłych.
3. Dawniejsze wierzenia, dzisiejsze zabobony?
Wierzenia górnicze wraz z wyobrażeniami demonów i istot nadprzyrodzonych ulegały
wielu transformacjom. Zapewne jakaś ich część uległa zanikowi. Zapewne też powstaną w
przyszłości nowe wątki. Grupa zawodowa górników wciąż jest mocno skonsolidowana i
posiada wyraźnie określoną świadomość własnej odrębności. Takie przeświadczenie generuje
powstawanie nowych wątków demonologicznych oraz kultywowanie starych elementów
wierzeniowych – nawet w formie skomercjalizowanych zwyczajów i obrzędów czy
przesądów.
Literatura:
Simonides D. 1988: Wierzenia demonologiczne górników, [w:] Górniczy stan w wierzeniach,
obrzędach, humorze i pieśniach. Katowice, 375-408.
Janeczek Z. 1996: Górnicze varia. Katowice.
Ligęza J., Żywirska M. 1964: Zarys kultury górniczej. Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie.
Katowice.
Łysiak W. 1993: W kręgu wielkopolskich demonów i przekonań niedemonicznych.
Międzychód.
Szyc J. 1865: Słowiańscy bogowie. Warszawa.
Ziemba J. 1983: Stromą na dół drabiną. Z tradycji polskiego górnictwa. Katowice.
3
The Mining Demonology
The report discuss aspects of beliefs and demoniac imagination in professional group
of miner. It present demon typological with their characteristics.
4