ROZDZIAŁ 11 POLITYKA DOCHODÓW I JEJ ROLA W

Ryszard Barczyk
ROZDZIAŁ 11
POLITYKA DOCHODÓW I JEJ ROLA W KSZTAŁTOWANIU
PROCESÓW INFLACYJNYCH W POLSCE
Wprowadzenie
Państwo podejmując próby realizacji celów polityki stabilizacji koniunktury gospodarczej oprócz dyskrecjonalnych lub działających autonomicznie instrumentów polityki pieniężnej lub fiskalnej wykorzystuje także narzędzia polityki dochodów. O ile środki pieniężne
lub fiskalne wpływają bezpośrednio na kształtowanie się popytu na dobra konsumpcyjne lub
inwestycyjne, to działania w ramach polityki dochodów przede wszystkim oddziaływają na
dochody płacowe i pozapłacowe poszczególnych podmiotów gospodarczych. Ich wpływ na
zmiany popytu lub podaży rynkowej jest jedynie pośredni.
Działania prowadzone za pomocą polityki dochodów mają charakter komplementarny
w stosunku do innych przedsięwzięć polityki stabilizacji. Polityka ta realizuje bowiem nie
tylko cele stricte ekonomiczne ale również społeczno-polityczne. Są nimi zapewnienie tzw.
spokoju społecznego poprzez odpowiednią redystrybucję dochodu narodowego. Działania te
prowadzone pod hasłem sprawiedliwości redystrybucyjnej mają zahamować proces radykalizacji społecznej poszczególnych grup pracowników. Tym samym polityka dochodów powinna stabilizować nie tylko koniunkturę gospodarczą lecz także sytuację społeczno-polityczną.
Głównym celem rozważań jest prezentacja zakresu stosowania oraz zasad realizacji
polityki dochodów, a także empiryczna analiza zależności miedzy dynamiką procesów inflacyjnych, wynagrodzeń brutto i wydajności pracy w Polsce w latach 1993-2007. Otrzymane
wyniki będą podstawą oceny skuteczności polityki dochodów, zależnej od wydajności pracy,
w procesie kształtowania procesów inflacyjnych w naszym kraju.
Zjawiska te i zależności będą analizowane w okresie lat 1993-2007, a jego wybór jest
uwarunkowany dostępem do porównywalnych danych empirycznych, odzwierciedlających
dynamikę procesów inflacyjnych, wynagrodzeń brutto oraz wydajności pracy w gospodarce
polskiej.
Polityka dochodów jako instrument stabilizacji makroekonomicznej
Pojęcie i cele polityki dochodów
Jedynym z czynników ograniczających skuteczność realizowanej polityki stabilizacji
jest walka rozmaitych grup społecznych o możliwie wysoki udział w podziale dochodu narodowego. W tym przypadku szczególnie istotna jest walka między pracodawcami i pracobiorcami, gdyż bardzo często prowadzi ona do zakłóceń równowagi makroekonomicznej. Ich
konsekwencją może być występowanie wahań koniunkturalnych, a przede wszystkim inflacyjny wzrost cen. Głównym celem polityki dochodów jest zatem osłabienie walki w sferze
podziału i ograniczenie szybkości wzrostu cen. Dalszym jej celem jest oddziaływanie na
wzrost poszczególnych kategorii dochodów taki sposób aby ich wielkość gwarantowała
utrzymanie wartości pieniądza (Kern, 1983, s.113).
Pojęcie „polityka dochodów” jest rozmaicie interpretowane w literaturze przedmiotu
(Barczyk, Kowalczyk, 1994, s.87-91). W szerokim tego słowa znaczeniu w jego zakres
Polityka dochodów i jej rola w kształtowaniu procesów inflacyjnych w Polsce
105
wchodzi realizacja takich celów społeczno-gospodarczych jak: regulacja tempa wzrostu dochodów pieniężnych ludności, stabilizacja poziomu cen, zapewnienie sprawiedliwych proporcji w podziale dochodu narodowego oraz doskonalenie systemu płac i stosunków zachodzących między pracobiorcami i pracodawcami. Podstawowym argumentem społecznym, przemawiającym za prowadzeniem tak interpretowanej polityki dochodów jest postulat zachowania autonomii procesu gospodarowania i dążenie do równych korzyści, osiąganych w dokonującym się procesie wzrostu gospodarczego. Realizacja polityki dochodów płacowych jak i
pozapłacowych jest uzasadniona nie tylko względami społeczno-politycznymi ale przede
wszystkim ekonomicznymi. Dochody te w dominującym stopniu określają popyt rynkowy,
zarówno na produkty krajowe jak i zagraniczne. Chłonność rynku jest czynnikiem determinującym równowagę makroekonomiczną i tempo wzrostu gospodarczego. Zwiększenie dochodów płacowych przyczynia się jednakże do wzrostu kosztów produkcji i spadku rentowności, co w warunkach gospodarki rynkowej osłabia wzrost gospodarczy. Tym samym występuje sprzeczność między powiększaniem popytu na rynku wewnętrznym wskutek wzrostu
dochodów płacowych a dążeniem do zagwarantowania wzrostu rentowności produkcji.
W literaturze często spotykane jest także węższe ujęcie polityki dochodów, w którym
przyjmuje się, że płace odgrywają dominującą rolę w kształtowaniu siły nabywczej, a ponadto
dynamika płac może być stosunkowo łatwo poddawana kontroli, zwłaszcza, że są one współcześnie objęte umowami zbiorowymi między pracodawcami i pracobiorcami. W tym przypadku podkreśla się silny związek cen z kosztami produkcji, co oznacza, iż hamowanie wzrostu płac może przyczynić się do osłabienia dynamiki wzrostu cen. Polityka dochodów rozumiana jako: „…rozwiązania instytucjonalne zmierzające do bezpośredniego sterowania zmianami płac i cen w celu tłumienia inflacji lub zapobiegania jej pojawieniu się”. (Adam, 1991,
s. 449) może służyć ograniczeniu wzrostu cen już na etapie pierwotnego podziału dochodu
narodowego poprzez oddziaływanie na wysokość i dynamikę wzrostu płac bez konieczności
osłabienia tempa wzrostu gospodarczego i wzrostu bezrobocia.
W początkowym okresie realizacji polityki dochodów interpretowano ją jako jedynie
politykę w sferze płac. Ponieważ jednak wysokość stopy inflacji i intensywność wahań koniunkturalnych zależą nie tylko od dochodów płacowych lecz także od dochodów pozapłacowych (zyski, dochody z tytułu własności majątku, transfery), a jednocześnie wpływ państwa
na dochody płacowe może doprowadzić do sprzeciwu związków zawodowych realizowana
polityka dochodów obejmuje oddziaływanie państwa na wszystkie dochody podmiotów gospodarczych. Tym samym polityka ta determinuje kształtowanie się ogólnej koniunktury gospodarczej. (Müller, Röck, 1993, s.315).
Głównym podmiotem realizującym politykę dochodów jest państwo, które może w
sposób bezpośredni lub pośredni wpływać na zmiany dochodów. Przyjmując kryterium intensywności tego oddziaływania oraz organizacyjnego jego ukształtowania można wyróżnić
dwie główne strategie realizacji polityki dochodów: imperatywna (rozkazująca) polityka dochodów; postulatywno-współdziałająca polityka dochodów. (Friedrich, 1983, s. 193)1.
Zakres stosowania polityki dochodów
Nadrzędnym zadaniem jakie realizuje polityka dochodów jest kształtowanie wysokości dochodów poszczególnych grup w taki sposób aby ich zmiany nie doprowadziły do wzrostu cen. Ogół dochodów istniejących w gospodarce rynkowej może pochodzić z tytułu wykonywanej pracy lub z tytułu własności kapitału. Stąd też w ramach polityki dochodów można
wyróżnić oddziaływanie na płace i dochody pozapłacowe (zyski, dywidendy, procenty, dzier1
J.Adam określa te dwie strategie polityki dochodów jako: nieustawową (dobrowolna) i ustawową (przymusową) (Adam, 1991, s. 450-455).
106
Ryszard Barczyk
żawy itd.)
Polityka dochodów płacowych
Jednym z głównych zamierzeń polityki dochodów jest kształtowanie wysokości płac
pracowniczych w taki sposób aby nie prowadziły one do wzrostu cen. Najbardziej znaną koncepcją ukazującą możliwe zmiany płac, które nie będą prowadziły do wzrostu cen, jest polityka płac, niezależna od poziomu kosztów, a szczególnym jej wariantem jest polityka płac, zależna od wydajności pracy. Zgodnie z ta ideą przeciętne płace powinny wzrastać o procent,
który będzie równy wzrostowi wyniku produkcyjnego na jednego pracownika, tj. przyrostowi
wydajności pracy. Realizacja polityki płac, zależnej od wydajności, powinna umożliwiać
wzrost wynagrodzeń, przy czym nie będą powstawały, indukowane wzrostem kosztów lub
popytu, wzrosty cen. Warunkiem stabilizacji poziomu cen jest stałość poziomu kosztów, tym
samym przy formule kosztowej kształtowania cen nie będą występowały impulsy do ich
wzrostu.
Między ogólnogospodarczymi kosztami przeciętnymi a poziomem cen występuje relacja, którą można przedstawić jako stały narzut zysku, co można zapisać (Pätzold, 1991, s.
263):
1. P = a ⋅k
gdzie: P – poziom cen;
k – ogólnogospodarcze koszty przeciętne;
a – stały narzut zysku.
Ogólnogospodarcze koszty przeciętne składają się z przeciętnych kosztów pracy (k1 )
oraz przeciętnych kosztów kapitałowych (kk ), a stopa ich zmian może być zapisana w następującej postaci (Pätzold, 1991, s. 264):
2. wk = (wl - wπA ) + (wq - wπk)
gdzie: wk – stopa zmian ogólnogospodarczych kosztów przeciętnych;
wl – stopa zmian przeciętnej stawki płacy;
wπA – stopa zmian wydajności pracy;
wq – stopa zmian przeciętnych kosztów kapitałowych;
wπk – stopa zmian produkcyjności kapitału.
Warunkiem realizacji skutecznej polityki dochodowej, tj. polityki hamującej dynamikę
wzrostu cen, jest spełnienie warunku, iż:
3. wp = wk
gdzie; wp – stopa wzrostu cen.
Przy założeniu, że stopa zmian przeciętnych kosztów kapitałowych jest stała, tj. zakładając,
iż: wq - wπk = 0, wówczas warunek realizacji polityki płac, niezależnej od kosztów można
zapisać (Pätzold , 1991, s. 265):
4. wp = 0 jeżeli wl - wπA = 0 lub wl = wπA
Polityka dochodów i jej rola w kształtowaniu procesów inflacyjnych w Polsce
107
Powyższy warunek jest jednocześnie warunkiem określającym przypadek polityki płacowej , zależnej od wydajności pracy. Jeżeli stopa wzrostu płac – przy stałym poziomie cen –
jest zależna od wzrostu wydajności pracy i przy stałych pozostałych czynnikach wpływających na koszty, wówczas ogólnogospodarcze koszty przeciętne są również stałe. W ten sposób realizowana polityka płac, zależna od wydajności jest niezależna od poziomu kosztów
płacowych.
Jeżeli przeciętne koszty kapitałowe rosną, tj. jeżeli wq – wπK > 0 lub wq > wπK , wówczas przyrost płac musi być niższy od przyrostu wydajności pracy o wartość przyrostu kosztów kapitałowych.2 W przypadku odwrotnym, gdy przeciętne koszty kapitałowe maleją, tj.
jeżeli wq - wπK < 0 lub wq < w πK , wówczas przyrost płac powinien być wyższy aniżeli przyrost wydajności pracy o wartość spadku stopy kosztów kapitałowych.
Polityka płac zależna od wydajności pracy nie tylko warunkuje stałość ogólnogospodarczych kosztów przeciętnych ale także poprzez możliwy, realny wzrost produkcji i wynikający stąd wzrost dochodów płacowych ogranicza wzrost popytu konsumpcyjnego, przewyższającego wzrost realnej produkcji. Jeżeli pozostałe elementy popytu rynkowego, a więc
popyt inwestycyjny, popyt państwa, popyt zagranicy zmieniają się w zależności od zmian
wydajności pracy, to niezbędny warunek stabilizacji cen istniejący po stronie popytu jest
również spełniony. Tak więc polityka płac, zależna od wydajności pracy jest warunkiem
ograniczania inflacji popytowo-kosztowej i przy istniejących powyżej sformułowanych warunkach jest czynnikiem gwarantującym identyczny wzrost popytu i podaży rynkowej, przy
pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych, w tym także i pracy (Pätzold, 1991, s. 265).
Koncepcja polityki płac niezależnej od poziomu kosztów i będąca jej szczególnym
przypadkiem polityka płac zależna od wydajności jest atrakcyjna w sensie poznawczym
jednak jej praktyczna realizacja może ograniczyć wzrost cen przy istnieniu określonych warunków (Müller, Röck, 1993, s. 26-27).
Podwyżka stawek płac o wielkość równą przyrostowi przeciętnej wydajności pracy
oznacza, że w branżach w których wydajność wzrosła stosunkowo szybciej, przeciętne koszty
wytwarzania się zmniejszają, a w branżach w których wydajność pracy wzrosła wolniej aniżeli w całej gospodarce koszty produkcji rosną. Oznaczać to powinno, że w przedsiębiorstwach o wydajności pracy wyższej aniżeli przeciętne, ceny powinny zostać obniżone, a
wśród firm w których wydajność pracy wzrasta wolniej ceny powinny być podwyższane.
Przyrost cen w jednej grupie firm powinien być kompensowany spadkiem cen w drugiej grupie tak aby ogólny poziom cen w gospodarce nie ulegał zmianie. Warunek zmian cen w
przedsiębiorstwach w zależności od zmian wydajności pracy nie jest niestety w rzeczywistości gospodarczej możliwy do zrealizowania (Barczyk, Kowalczyk, 1994, s. 92).
Wzrost płac, zgodny z dynamiką przyrostu wydajności pracy oznacza, że nie mogą
być uwzględnione inne elementy, które mogą powodować wzrost kosztów pracy np. wskutek
skrócenia czasu pracy lub wzrostu dodatkowych świadczeń płacowych (zakładowe ubezpieczenia zdrowotne, zabezpieczenie socjalne). Jeżeli koszty pracy rosną, wówczas stawki wzrostu płac powinny być odpowiednio niższe.
W przypadku, gdy w wyniku negocjacji między związkami zawodowymi a związkami
pracodawców zostaną ustalone nowe, wyższe stawki płac, zgodne z dynamiką wzrostu wydajności pracy, wówczas rzeczywisty przyrost płac nie może być powodowany przez inne
czynniki. W rzeczywistości gospodarczej dzieje się bardzo często tak, że w fazie pomyślnej
koniunktury stawki płac rosną szybciej aniżeli wynegocjowane, natomiast w fazie niskiej
aktywności gospodarczej pracodawcy nie dotrzymują przyjętych warunków płacowych.
W przedstawionej koncepcji popyt konsumpcyjny pracowników może wzrastać przy
2
Jeżeli jest przyjmowana zmiana przeciętnych kosztów kapitałowych, to warunek określający politykę płacową
można zapisać: (wl = wπA – wq ).
108
Ryszard Barczyk
danym wzroście dochodów płacowych jedynie o wielkość równą dynamice wydajności pracy. Ten warunek nie jest spełniany w rzeczywistości gospodarczej, gdyż w zależności od tego
jakie oczekiwania dotyczące przyszłości posiadają gospodarstwa domowe ich konsumpcja
ulega zmianie. W takiej sytuacji wzrost płac zależny od wzrostu wydajności pracy w ograniczonym stopniu może determinować wzrost lub spadek popytu. W tych warunkach nie można wykluczyć wzrostu cen, który może być powodowany przez zmiany innych elementów
popytu na dobra i usługi, których zmiany są niezależne od zmian wydajności pracy.
Kolejny problem występujący w przypadku realizacji polityki płac zależnej od wydajności pracy jest związany z koniecznością ustalenia dokładnej prognozy zmian, zarówno wydajności pracy jak i cen. Jeżeli na początku danego roku na podstawie błędnej prognozy
wzrost płac zostanie ustalony na poziomie niższym niż przyrost wydajności pracy i cen,
wówczas zmniejszy się stopa płac, a wzrośnie stopa zysku, tj. udział zysku w dochodzie narodowym. W przypadku odwrotnym, gdy wzrost płac będzie zbyt wysoki i będzie on wyższy
aniżeli przyrost wydajności i cen, wówczas wzrośnie stopa płac a spadnie stopa zysku. Wahania stopy płac jak i stopy zysku mogą doprowadzić do wystąpienia wahań koniunkturalnych,
gdyż zmiany stopy płac będą indukowały fluktuacje popytu konsumpcyjnego, a zmiany stopy
zysku mogą doprowadzić do oscylacji popytu inwestycyjnego.
Wahania koniunkturalne, powodowane zmianami stopy płac i stopy zysku mogą również występować wówczas, gdy zmiany płac będą kształtowane na podstawie wzrostu wydajności i cen nie w roku bieżącym lecz w roku poprzednim. Może to oznaczać, że wzrost płacy
realnej w jednym roku będzie zbyt niski, a w drugim zbyt wysoki.
Na podstawie powyższych rozważań można stwierdzić, że koncepcja polityki płac,
zależnej od wydajności pracy, może przynosić pożądane rezultaty tylko wtedy, gdy budowane
prognozy będą dokładne. W przypadku gospodarek rynkowych jest bardzo trudno zbudować
poprawną prognozę na okres jednego roku. To może oznaczać, że umowy taryfowe dotyczące
polityki płac powinny być zawierane na okres półrocza lub nawet kwartału, gdyż dla tych
okresów jest możliwym zbudowanie dokładniejszej prognozy i tym samym ustalenie stawek
płac, odpowiadającym zmianom wydajności pracy. Zbyt częste zmiany stawek płac jest bardzo trudno stosować w praktyce, gdyż wymaga to ogromnych nakładów pracy o charakterze
administracyjnym.
Realizacja polityki płac opartej o dynamikę wydajności pracy jest bardzo często niemożliwa również ze względów konstytucyjnych. W wielu krajach występuje bowiem zapis w
konstytucji dotyczący autonomii w ustalaniu nowych taryf płac. Uczestnicy tych negocjacji,
tj. związki zawodowe i organizacje pracodawców nie mogą być zmuszani przez państwo do
realizacji polityki zgodnej z zasadami przedstawionymi powyżej. Państwo może jedynie
przekonywać, namawiać lub wywierać nacisk na uczestników negocjacji.
Polityka dochodów pozapłacowych
Polityka dochodów obejmuje nie tylko regulacje wynagrodzeń pracowników lecz także bezpośrednio wpływa na dochody pozapłacowe, a więc na zyski, dochody kapitałowe (dywidendy, procenty), dochody transferowe. Rozszerzenie zakresu działania polityki dochodowej na wszystkie rodzaje dochodów jest z jednej strony wynikiem dążenia państwa do realizacji symetrii socjalnej, tj. chęci zagwarantowania sprawiedliwego podziału dochodów i
utrzymania spokoju społecznego. Z drugiej strony ma przeciwdziałać inflacyjnemu wzrostowi
dochodów płacowych i pozapłacowych.
W procesie realizacji sprawiedliwego podziału dochodów związki zawodowe dążąc do
wzrostu płac swych członków muszą uwzględniać istniejące uwarunkowania ogólnogospodarcze, tj. muszą akceptować odpowiednią politykę w sferze zysków. Polityka dochodów
płacowych tylko wtedy będzie prowadziła do stabilizacji gospodarki gdy pozostałe kategorie
Polityka dochodów i jej rola w kształtowaniu procesów inflacyjnych w Polsce
109
dochodów, a w szczególności zyski będą zmieniały się w sposób stabilizujący. Tak więc, jeżeli jest realizowana polityka płacowa zależna od wydajności pracy, wówczas także powinna
być prowadzona polityka zysków, zależna od wydajności pracy. Ponieważ zmiany zysków,
przy danym poziomie kosztów, zależą od zmian cen, główne zadanie państwa w sferze zysków polega na prowadzeniu właściwej polityki cen. Innymi słowy, aby osiągnąć poziom płac
nominalnych, zależny od wydajności pracy i aby poziom ten był jednocześnie odpowiednim
poziomem realnym państwo, związki zawodowe i organizacje pracodawców powinny gwarantować odpowiedni poziom cen. Podwyżki cen będą dopuszczalne jedynie wtedy, jeżeli
będą istniały przedsiębiorstwa, które będą ceny obniżały. Ogólny poziom zysków będzie się
zwiększał wraz ze wzrostem wydajności pracy. Taki system kształtowania zysków, gwarantujący równowagę makroekonomiczną, jest w systemie gospodarki rynkowej, opartej o prywatną własność, niemożliwy do realizacji (Rosa, 1964, s. 25-26). Spowodowane jest to
przede wszystkim względami instytucjonalno-organizacyjnymi. Dobrowolna umowa socjalna
między związkami zawodowymi i związkami pracodawców dotycząca polityki cen jest nierealna. Również organizacje pracodawców nie są w stanie nakłonić poszczególne przedsiębiorstwa do realizacji cen i płac, uwzględniających zmiany wydajności pracy. Tego typu działania
można nieco łatwiej wprowadzać w życie wówczas, gdy gospodarka jest zmonopolizowana
lub skartelizowana. Kontrola kształtowania się zysków przedsiębiorstw przez państwo jest
możliwa albo poprzez bezpośredni nadzór sposobu kształtowania cen lub pośrednio poprzez
dążenie do utrzymania mechanizmu konkurencji. Tym samym realizowana przez państwo
polityka kontroli cen i polityka wspierania konkurencji są instrumentami, które mogą przyczyniać się do wzrostu efektów polityki dochodów pozapłacowych.
Innym instrumentem za pomocą którego państwo może wpływać na wysokość zysków
to polityka podatkowa. Jak pokazuje doświadczenie wprowadzenie opodatkowania zysków
jest stosunkowo trudne, gdyż przedsiębiorcy mogą część wypracowanych zysków ukrywać i
tym samym zmniejszać podstawę opodatkowania. Ponadto podatki od zysków wielkich firm
mogą być wliczane w ceny produktów finalnych, a więc mogą nimi być obciążani konsumenci.
Do dochodów otrzymywanych z tytułu własności kapitału należą dochody z dywidend,
odsetki od depozytów, dochody z wynajmu lub dzierżawy. Państwowa kontrola dochodów
otrzymywanych z dywidend może być prowadzona np. poprzez czasowe ograniczanie lub
zakaz ich wypłat. Wpływ na wysokość dywidend jest także możliwy za pomocą instrumentów podatkowych. Próby kształtowania przez państwo dochodów z tytułu odsetek od depozytów bankowych są bardzo często również nieskuteczne. Jeżeli państwo podejmuje tego
typu działania np. w fazie wysokiej aktywności gospodarczej po to. aby ograniczyć dynamikę
przyrostu popytu, wówczas z tym związane koszty są przerzucane na konsumentów lub kredytobiorców. Kontrola dochodów z tytułu wynajmu może być prowadzona przy pomocy instrumentów polityki podatkowej. Wliczanie tych dodatkowych obciążeń w opłaty wynajmu
bardzo często zależy od sytuacji rynkowej.
Stosunkowo najłatwiej państwo może kontrolować dochody z tytułu dokonywanych
transferów. W tym przypadku określa ono ich wysokość, czas ich wypłaty, a czasem także to,
na co te transfery są przeznaczone.
Fiskalne instrumenty polityki dochodów w Polsce w okresie transformacji
Jedną z ważniejszych sfer w jakiej dokonały się przemiany w ramach transformacji
gospodarki polskiej była polityka podatkowa. Zmiany tego systemu wystąpiły w trzech fazach
(Bałtowski, Miszewski, 2006, s. 256-258). Faza pierwsza, zrealizowana w latach 1989 – 91,
polegała na dostosowaniu istniejącego dotychczas systemu do potrzeb gospodarki okresu
przebudowy, jednak bez zasadniczych zmian jego istoty i części składowych. W latach 1992-
110
Ryszard Barczyk
93 dokonano zasadniczych przemian polityki podatkowej, opierając cały system na czterech
podatkach: dochodowym od osób fizycznych (PIT), dochodowym od osób prawnych (CIT),
podatku od towarów i usług(VAT) oraz na podatku akcyzowym. Trzecia faza to prace nad
dostosowaniem systemu podatkowego w naszym kraju do wymogów i standardów Unii Europejskiej.
W analizie polityki dochodów płacowych i pozapłacowych, wykorzystywanej w procesie przeciwdziałania procesom inflacyjnym najważniejszą rolę odgrywają podatki dochodowe od osób fizycznych, od osób prawnych oraz tzw. podatek od dochodów kapitałowych
Podatek dochodowy od osób fizycznych, będący podatkiem bezpośrednim, wszedł w
życie 1.01.1992 r. po 6-miesięcznym okresie vacatio legis (Dziennik Ustaw, 1991, nr 80,
poz.350). Zastąpił on istniejące wcześniej obciążenia fiskalne dochodów osób fizycznych:
podatek od wynagrodzeń, dochodowy, wyrównawczy, od płac oraz od działów specjalnych
produkcji rolnej. Podmiotem biernym w przypadku tego podatku jest podatnik na którym ciąży ograniczony lub nieograniczony obowiązek podatkowy. Przedmiotem opodatkowania są
kumulowane dochody (za wyjątkiem dochodów, które zostały zakwalifikowane do kategorii
zwolnień przedmiotowych) obliczane jako nadwyżka przychodów nad kosztami ich uzyskania. Przychody te mogą pochodzić z tytułu stosunku pracy, emerytur, rent, zasiłków, twórczości naukowej i artystycznej, pozarolniczej działalności gospodarczej, autorskich praw majątkowych, dochodów z najmu, dzierżawy itd. W podatku dochodowym od osób fizycznych
występują stawki silnie progresywne, a ich wysokość w latach 1992-93 wynosiła 20%, 30%,
40%. Od 1994 r. stawki te zostały podwyższone do poziomu 21%, 33%, 45%, a po czterech
latach ich obowiązywania, tj. w 1998 r. obniżono je do 19%, 30%, 40%. Stawki te obowiązują do chwili obecnej, przy czym od 1.01.2004 r. został wprowadzony jako opcja podatek
liniowy w wysokości 19% dla osób fizycznych, prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą.
Podatek dochodowy od osób prawnych wszedł w życie z mocą wsteczną z dniem
1.01.1992 (Dziennik Ustaw, 1992, nr 21, poz. 86). Płatnikami tego podatku są osoby prawne,
których osobowość wynika z wpisania do rejestru sądów powszechnych lub z przepisów
ustaw lub rozporządzeń, a które prowadzą działalność gospodarczą. Przedmiotem podatku
dochodowego jest dochód, bez względu na rodzaj przychodów, który został zdefiniowany
jako nadwyżka przychodów nad kosztami ich uzyskania. W okresie transformacji stawki podatkowe podatku dochodowego wykazywały stały spadek, a początkowa stopa wynosiła 40%.
Od 1997 r. stawki te były stopniowo obniżane najpierw corocznie o 2%, a w 2003 r. zostały
one zmniejszone z 28% do 19%.
Podatek dochodowy od osób fizycznych, dotyczący dochodów osiąganych w wyniku
transakcji giełdowych („podatek od zysków kapitałowych”), jest podatkiem dochodowym i
obejmuje dochody osiągane z transakcji giełdowych, tj. z odpłatnego zbycia akcji, obligacji,
realizacji praw pochodnych. Opodatkowanie tych dochodów, wprowadzono w życie
1.01.2004 r., a jego stawka wynosiła i w dalszym ciągu wynosi 19% i jest ona niezależna od
poziomu dochodów. Ustawodawca wprowadził zwolnienia podatkowe, obejmujące trzy rodzaje dochodów (Nasz Rynek Kapitałowy, 2005, s. 16):
• dochody ze sprzedaży obligacji Skarbu Państwa, wyemitowanych po 1.01.1989 r.
oraz obligacji samorządu terytorialnego wyemitowanych po 1.01.1997 r., a zakupionych przed 1.01.2004 r.;
• zyski ze sprzedaży papierów wartościowych, dopuszczonych do obrotu publicznego i
zakupionych przed 1.01.2004 r. na podstawie publicznej oferty;
• dochody uzyskane z realizacji praw, wynikających z papierów wartościowych (praw
do akcji, wariantów), zakupionych przed 1.01.2004 r.
Udział najważniejszych podatków w dochodach budżetowych w Polsce w latach
111
Polityka dochodów i jej rola w kształtowaniu procesów inflacyjnych w Polsce
1996-2007 jest przedstawiony w tabeli 1.3 Na podstawie przygotowanego zestawienia można
stwierdzić, iż w analizowanym okresie radykalnie zmieniła się struktura dochodów podatkowych naszego kraju, gdyż nastąpił szybki wzrost znaczenia (ponad 3.5-krotny) podatków pośrednich (z 18% w 1993 r. do 64% w 2006 r.). W tej grupie szybciej wzrosło znaczenie VAT,
którego rola zwiększyła się prawie 4-krotnie, aniżeli podatku akcyzowego (wzrost był wolniejszy i wynosił prawie 3 razy). W grupie podatków pośrednich najważniejszy jest VAT, a
prawie dwukrotnie mniejszą rolę odgrywa akcyza.
W latach 1993 – 2007 zmniejszyło się znaczenie podatków dochodowych. O ile na
początku okresu analizy ich udział w dochodach budżetowych wynosił prawie 40%, to w roku
2007 spadł do około 25%. W tej grupie podatków szybciej zmniejszała się rola PIT (udział
tego podatku w dochodach budżetowych w Polsce spadł z 28.1% w 1995 r. do 13.6% w 2005
r.) aniżeli podatku CIT (spadek z 13.6% w 1993 r. do 8.4 % w 2004 r.).
Zaobserwowane zmiany w strukturze podatku dochodowego i dominacja w niej podatku od osób fizycznych mogą wskazywać na wzrost liberalizacji działalności gospodarczej
przedsiębiorstw, natomiast w dalszym ciągu jest prowadzona restrykcyjna polityka podatkowa w stosunku do osób fizycznych.
Ograniczenie znaczenia podatków dochodowych w stosunku do obciążeń pośrednich
może jednocześnie oznaczać, że w gospodarce naszego kraju zmiesza się znaczenie polityki
dochodów w procesie stabilizacji makroekonomicznej.
Tabela 1. Udział najważniejszych podatków w dochodach budżetowych w Polsce w latach
1993 – 2007 (w %)
Lata
Podatki
1993 1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006 2007
VAT
11,2
23,8
24,7
28,1
30,8
33,9
38,8
38,1
37,6
40.0
39,7
39,8
41,9
42,7
40,8
akcyza
Podatki
dochodowe:
6,8
14,2
14,5
15,6
14,9
16,6
20,0
20,1
20,5
21,9
22,6
24,3
22,0
21,3
20,8
CIT
13,6
10,8
10,6
10,8
11.0
11,7
11,9
12,4
9,4
10,4
9,3
8,4
8,8
9,8
10,4
PIT
26,0
27,6
28,1
26,3
25,0
27,4
18,4
17,0
16,7
16,8
16,9
13,8
13,6
14,2
14,5
Podatki
pośrednie:
Źródło: Rocznik Statystyczny RP, GUS Warszawa, różne roczniki.
Empiryczna analiza zależności między dynamiką badanych zmiennych w Polsce w latach 1993-2007
W empirycznej analizie będącej podstawą oceny polityki dochodów, stosowanej w
celu oddziaływania na procesy inflacyjne w gospodarce polskiej okresu transformacji, wykorzystano szeregi czasowe, które w możliwie wysokim stopniu odzwierciedlają zmienne występujące w rozważaniach wcześniejszych. W pracach tych przyjęto, że:
• stopa zmian cen (DCKU) będzie odzwierciedlana przez dynamikę cen dóbr i usług
konsumpcyjnych (rok poprzedni = 100), której wartości oszacowano na podstawie
zmian cen reprezentantów towarów i usług, przyjmując system wag, którym jest
3
W dostępnych publikacjach statystycznych nie uzyskano danych dotyczących roli i dynamiki dochodów podatkowych z tytułu dochodów kapitałowych w naszym kraju. W związku z tym podatki te nie były przedmiotem
analiz empirycznych.
112
Ryszard Barczyk
struktura wydatków gospodarstw domowych;
• stopa zmian wydajności pracy (DWPZ) została oszacowana jako indeksy dynamiki
(rok poprzedni = 100), liczone jako iloraz produktu krajowego brutto (w cenach
bieżących) oraz ilości pracujących wg. stanu na dzień 31.12. danego roku. Dodatkowo wartości tych wskaźników zostały zdeflatowane indeksami dynamiki (rok
poprzedni = 100) cen produktu krajowego brutto (DWPS);
• stopa zmian przeciętnego wynagrodzenia (DPWB) została obliczona jako indeksy
dynamiki (rok poprzedni = 100) nominalnego wynagrodzenia przypadającego na
jednego zatrudnionego, przyjmując wynagrodzenia osobowe, wypłaty z tytułu
udziału w zysku, dodatkowe wynagrodzenia roczne w jednostkach sfery budżetowej, honoraria wypłacane za prace wynikające z umowy o pracę. Wartości tych
wskaźników są podawane w ujęciu brutto, łącznie z zaliczkami na poczet podatku
dochodowego od osób fizycznych oraz od 1999 r. ze składkami na obowiązkowe
ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe, chorobowe), płaconymi przez ubezpieczonego pracownika;
• stopa zmian świadczeń z tytułu podatku dochodowego, oszacowana jako indeksy
dynamiki (rok poprzedni = 100) dochodów podatkowych od osób fizycznych
(DPIT) oraz od osób prawnych (DCIT).
Oszacowane wartości badanych szeregów czasowych, charakteryzujące analizowane
zmienne są zestawione w tabeli 2.
Tabela 2. Wskaźniki dynamiki cen dóbr i usług konsumpcyjnych, wynagrodzeń brutto, wydajności pracy, dochodów podatkowych od osób fizycznych (PIT) i osób prawnych (CIT)
(rok poprzedni = 100) w Polsce w latach 1993-2007
Lata
wyszczególnienie
Ceny dóbr i usług
konsumpcyjnych
Wynagrodzenia
brutto
Wydajność pracy
(ceny zmienne)
Wydajność pracy
(ceny stałe)
PIT
CIT
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
134.6
132.2
127.8
119.9
114.9
111.8
107.3
110.1
132.9
162.4
126.5
121.9
115.7
137.7
111.6
137.7
133.6
154.6
114.3
118.4
117.3
113.8
124.3
105.5
104.0
120.9
96.3
104.0
105.2
107.1
116.6
123.6
165.3
145.5
109.1
135.3
129.4
111.3
121.4
114.4
123.6
115.8
111.6
66.7
101.7
99.9
112.0
131.3
c.d.
Lata
wyszczególnienie
Ceny dóbr i usług
konsumpcyjnych
Wynagrodzenia
brutto
Wydajność pracy
(ceny zmienne)
Wydajność pracy
(ceny stałe)
PIT
CIT
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
105.5
99.3
100.8
103.5
102.1
101.0
102.5
108.0
102.6
104.2
104.0
103.8
104.9
108.7
106.2
120.2
105.7
137.6
104.9
104.6
106.4
102.0
118.7
105.2
132.1
102.1
103.1
103.8
101.5
78.4
103.0
113.5
106.4
94.0
83.8
92.6
113.6
120.6
115.7
122.8
124.6
126.9
Źródło: Rocznik Statystyczny RP, GUS Warszawa, różne roczniki. Obliczenia własne.
113
Polityka dochodów i jej rola w kształtowaniu procesów inflacyjnych w Polsce
Statystyczno-ekonometryczna analiza zależności między dynamiką inflacji, wynagrodzeń brutto, wydajności pracy (w cenach zmiennych i stałych) oraz dochodów z tytułu podatków dochodowych PIT i CIT składała się z dwóch części. W pierwszej z nich oszacowano
wartości współczynników korelacji między badanymi zmiennymi. Oszacowane wartości tych
współczynników są zestawione w tabeli 3.
Tabela 3. Macierz korelacji miedzy analizowanymi zmiennymi w gospodarce polskiej
Zmienne*
DCKU
DPWB
DWPZ
DWPS
DPIT
DCIT
DCKU
DPWB
DWPZ
DWPS
DPIT
DCIT
1.00
0.77
0.68
-0.14
0.65
0.60
1.00
0.66
0.01
0.35
0.41
1.00
0.62
0.35
0.39
1.00
-0.26
-0.14
1.00
0.48
1.00
Źródło: obliczenia własne.
* Wytłuszczone wartości parametrów są istotne przy poziomie istotności α = 0.05.
Druga część analiz empirycznych polegała na oszacowaniu wartości parametrów równań regresji, w których zmienną zależną była dynamika procesów inflacyjnych w gospodarce
polskiej, a zmiennymi niezależnymi, te, które wykazywały istotny związek korelacyjny z
dynamiką wzrostu cen dóbr i usług konsumpcyjnych. Zestawienie oszacowanych wyników
empirycznych znajduje się w tabeli 4.
Tabela 4. Wyniki empiryczne analiz równań regresji w gospodarce polskiej
Zmienna
zależna
Zmienna
niezależna
DCKU
DCKU
DCKU
DCKU
DPWB
DWPZ
DPIT
DCIT
Wartości parametrów
zmienna
stała
niezależna
48.73
0.53
(3.22)
(4.23)
46.29
0.54
(2.25)
(3.23)
68.61
0.40
(4.55)
(2.93)
71.75
0.35
(4.58)
(2.62)
Współczynnik
determinacji
0.60
0.47
0.42
0.36
Źródło: obliczenia własne.
Jak wynika z przedstawionych tabel największą ilość istotnych związków korelacyjnych w naszym kraju stwierdzono miedzy dynamiką cen dóbr i usług konsumpcyjnych a pozostałymi analizowanymi zmiennymi. Stosunkowo najsilniejsza, dodatnia współzależność
istnieje między dynamiką procesów inflacyjnych i przeciętnymi wynagrodzeniami brutto.
Oszacowana wartość parametrów równania regresji wskazuje, że wzrost wartości indeksu
dynamiki przeciętnego wynagrodzenia brutto o około 0.5% powodował nasilenie procesów
inflacyjnych w Polsce o około 1 punkt procentowy.
114
Ryszard Barczyk
Istotne, aczkolwiek nie tak silne relacje, występowały między dynamiką wzrostu cen
dóbr i usług konsumpcyjnych w Polsce a wydajnością pracy, wyrażoną w cenach rynkowych .
Wartości parametrów równania regresji informują, że przyrost dynamiki wydajności o 0.5%
współwystępował z dynamiką inflacji o około jeden punkt. Jak można sądzić relatywnie wysoka wartość współczynników wynika stąd, iż wydajność pracy była szacowana na podstawie
produktu krajowego brutto, agregowanego w cenach rynkowych. Konkluzja o wysokiej
współzależności cen dóbr i usług konsumpcyjnych i cen wykorzystywanych w szacunkach
produktu krajowego brutto jest potwierdzona w analizach relacji procesów inflacyjnych i wydajności pracy, oszacowaną w cenach stałych. Wartość tego współczynnika korelacji jest nieistotna statystycznie, a ponadto jest ona ujemna. W przypadku tej zależności nie otrzymano
istotnych parametrów równania regresji. Powyższe uwagi jednoznacznie wskazują, że w gospodarce polskiej dynamika procesów inflacyjnych nie jest determinowana zmianami w sferze wydajności pracy.
Dodatnie związki korelacyjne stwierdzono w gospodarce polskiej między dynamiką
procesów inflacyjnych a dynamiką dochodów podatkowych z tytułu podatku dochodowego
PIT i CIT. Może to oznaczać, iż wraz ze wzrostem (spadkiem) dochodów podatkowych nasilają się (słabną) procesy inflacyjne w naszym kraju. W przypadku obu podatków wzrost dynamiki dochodów państwa z ich tytułu o około 0.35 – 0.40 punktu powodował wzrost inflacji
o 1% w skali roku. Takie wnioski empiryczne, nieoczekiwane w aspekcie rozważań teoretycznych, wskazują, że realizowana w gospodarce polskiej polityka dochodów podatkowych
od osób fizycznych i od osób prawnych nie hamuje procesów inflacyjnych, a wręcz przeciwnie powodują ich nasilenie. Może to również oznaczać, iż podatki dochodowe w Polsce są
jedynie wykorzystywane jako źródło zasilania budżetu.
W przypadku wartości pozostałych współczynników korelacji ilość zależności istotnych jest zdecydowanie mniejsza, a na uwagę zasługuje jedynie dodatnia zależność między
dynamiką przeciętnych wynagrodzeń brutto, a wydajnością pracy, wyrażoną w cenach
zmiennych. Pewnym zaskoczeniem jest również brak istotnej wartości współczynnika korelacji między dynamiką wynagrodzeń brutto i dynamiką dochodów podatkowych od osób fizycznych.
Podsumowanie
Instrumenty polityki dochodów mogą być wykorzystywane przez organy państwa w
procesie realizacji celów stabilizacji makroekonomicznej. O ile polityka pieniężna lub/i fiskalna, wpływając na kształtowanie podaży i popytu na rynku pieniądza, bezpośrednio
kształtuje popyt na dobra i usługi, to polityka dochodów poprzez zmiany popytu rynkowego i
kosztów wytwarzania w przedsiębiorstwach może oddziaływać na stabilizację cen.
Państwo kształtując dochody płacowe i pozapłacowe próbuje osiągnąć cel związany z
ograniczaniem inflacji. Akceptowana w tym zakresie koncepcja polityki dochodów, która
uzależnia dynamikę płac od tempa wzrostu wydajności pracy jest atrakcyjna, przede wszystkim w sensie poznawczym, gdyż wskazuje na konieczność prowadzenia polityki wynagrodzeń w oparciu o wytworzone efekty produkcyjne, szacowane za pomocą wydajności pracy.
Praktyczna realizacja tej idei stwarza jednak różnorodne problemy ekonomiczne, statystyczne, administracyjne, a nawet konstytucyjne. Podobne trudności powstają w przypadku prowadzenia polityki dochodów pozapłacowych.
Jak wynika z analiz empirycznych procesów inflacyjnych w gospodarce polskiej w
latach 1993-2007 polityka dochodów nie odgrywała w procesie ograniczania inflacji w naszym kraju praktycznie żadnej roli. Wskazuje na to nie tylko szybkie zmniejszenie udziału
dochodów z tytułu podatków dochodowych w budżecie ale także brak istotnej wartości
współczynnika korelacji między dynamiką wzrostu cen dóbr i usług konsumpcyjnych i tem-
Polityka dochodów i jej rola w kształtowaniu procesów inflacyjnych w Polsce
115
pem wzrostu wydajności pracy, wyrażonej w cenach stałych. Zależność między dynamiką
procesów inflacyjnych a szybkością wzrostu dochodów podatkowych od osób fizycznych lub
od osób prawnych jest istotna statystycznie i dodatnia. Oznacza to, że polityka podatkowa jest
wykorzystywana w naszym kraju jedynie jako źródło dochodów budżetowych i zamiast ograniczać dynamikę wzrostu cen może być czynnikiem, który będzie ją przyspieszał.
BIBLIOGRAFIA:
1. Adam J., (1991), Inflacja a bezrobocie, Ekonomista, nr 4 – 6, Warszawa.
2. Bałtowski M., Miszewski M., (2006), Transformacja gospodarcza w Polsce, WNPWN,
Warszawa.
3. Barczyk R., Kowalczyk Z., (1994 ), Polityka stabilizacji koniunktury gospodarczej, AE,
Poznań.
4. Dziennik Ustaw, (1991), nr 80, poz. 350, Warszawa.
5. Dziennik Ustaw, (1992), nr 21, poz. 86, Warszawa.
6. Friedrich H., (1983), Grundkonzeptionen der Stabilisierungspolitik, Opladen.
7. Kern M., (1983), Marktmacht, Preiskontrollen und Stabilisierungspolitik unter besonderer
Berücksichtigung des Stabilisierungsprogramms in den Vereinigten Staaten von Amerika
1971-1974, Stuttgart.
8. Müller R., Röck W., (1993), Konjunktur – Stabilisierungs- und Wachstumspolitik,
Stuttgart – Berlin – Köln.
9. Nasz Rynek Kapitałowy, (2005), nr 5/173, Warszawa.
10. Pätzold J., (1991), Stabilisierungspolitik. Grundlagen der nachfrage – und
angebotsorientierten Wirtschaftspolitik, Bonn – Stuttgart.
11. Rosa E., (1984), Geneza i koncepcja tzw. polityki dochodów w Zachodniej Europie, Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, nr 4, Poznań – Warszawa.