Nowy Ateizm - Nomos - wydawnictwo naukowe

Nowy Ateizm
Mikołaj Starzyński
Nowy Ateizm
Analiza krytyczna
nomos
Copyright © by Mikołaj Starzyński, 2015
Copyright © by Zakład Wydawniczy Nomos, 2015
Publikacja dofinansowana przez Fundację Badań Mniejszości
Religijnych Atena ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Recenzje: prof. dr hab. Hieronim Kubiak
prof. dr hab. Maria Libiszowska-Żółtkowska
Redakcja wydawnicza: Marta Höffner
Projekt graficzny, skład i łamanie: Michał Dziadkowiec
Złożono krojami Calluna i Calluna Sans
ISBN 978-83-7688-331-1
Kraków 2015
Zakład Wydawniczy Nomos Sp. z o.o.
ul. Kluczborska 25/3u
31-271 Kraków
tel./fax: +48 12 626 19 21
[email protected]
www.nomos.pl
ebooki.nomos.pl
facebook.com/zakladwydawniczynomos
Spis treści
Podziękowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1 Czym jest Nowy Ateizm?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Kilka prób definicji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Początki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Czy Nowy Ateizm ma historię? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Nowość Nowego Ateizmu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2 Nowi Ateiści. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Współczesny de Sade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Czterej Jeźdźcy Nowego Ateizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Rottweiler Darwina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Daniel C. Dennett. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Christopher Hitchens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Sam Harris. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3 Nowy Ateizm a polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Zbrodnie XX wieku a Nowy Ateizm. . . . . . . . . . . . . . . . 63
Polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
5
Emancypacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Terroryzm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Fundamentalizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
4 Nowy Ateizm a nauka i filozofia . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Religia a nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Prawda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Rozum i racjonalność. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Odczarowanie i postęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Fundamentalizm oświeceniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Moralność. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
5 Nowy Ateizm a kultura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Ewolucjonizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Darwinizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Memy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Tożsamość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Duchowość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Symbole i rytuały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Metanarracja Nowego Ateizmu. . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Summary: New Atheism — A Critical Analysis . . . . 175
Podziękowania
Książka ta nie powstałaby, gdyby nie wsparcie wielu osób.
Za pomoc merytoryczną jestem szczególnie wdzięczny Annie i Zbigniewowi Mikołejko, Marcie Zimniak-Hałajko, Stanisławowi Obirkowi oraz recenzentom ostatecznej wersji
tekstu — Marii Libiszowskiej-Żółtkowskiej i Hieronimowi
Kubiakowi. Rodzinie dziękuję za stworzenie komfortowych
warunków, dzięki którym w zaciszu własnego mieszkania
i biblioteki mogłem spokojnie pracować nad tekstem. Za
pierwszą lekturę i podnoszący na duchu komentarz chciałbym wyrazić ogromną wdzięczność Agnieszce Karpowicz.
Dziękuję wreszcie Irenie Borowik i redakcji wydawnictwa
NOMOS za publikację tej książki i związaną z tym pracę.
Wstęp
Książka ta powstała w efekcie ciekawego splotu wydarzeń
w moim życiu. Wychowany zostałem w rodzinie niereligijnej, ale i nie wrogiej religii. Jako dziecko nie zastanawiałem
się szczególnie nad wiarą moich rówieśników, ich wizytami
w kościele itd. (oni, jak mi się wydaje, także nie). Dopiero
jako nastolatek, prawdopodobnie w wyniku pierwszego
zetknięcia się ze śmiercią członka rodziny, zacząłem przykładać wagę do tak zwanych kwestii ostatecznych, a więc
i do Boga. Kilka lat potem ukazały się książki Nowych Ateistów — niektóre z nich analizuję w kolejnych rozdziałach.
Można więc uznać, że mój światopogląd dotyczący religii
ukształtował się między innymi dzięki lekturze właśnie
tych prac. Po kilku latach trafiłem na fascynujące studia
kulturoznawcze w Instytucie Kultury Polskiej UW, podczas których wiele się nauczyłem, w tym otwartości na
inność, umiejętności relatywizacji własnych przekonań
i — co według mnie najcenniejsze — krytycznego, antropologicznego podejścia do zjawisk kultury. Wybierając
jako temat książki Nowy Ateizm, chciałem, po pierwsze,
zająć się czymś, o czym mam, z własnego doświadczenia,
spore pojęcie, a po drugie, wykonać gest wielce ryzykowny, ale i nieodparcie kuszący — poddać krytyce własne
przekonania, spróbować swoich sił w zdystansowaniu się
wobec światopoglądu, przynajmniej częściowo podzie9
lanego z opisywanymi autorami. Rezultat tego zabiegu
zajmuje kolejne strony.
Wstęp to przestrzeń odpowiednia do zaznaczenia kilku
kwestii w celu odsunięcia ewentualnych zarzutów. Pragnę
przede wszystkim uzasadnić sam układ tekstu. Podzieliłem
go na pięć rozdziałów, w których wyodrębniłem także
osobne części, podrozdziały, odpowiadające konkretnym
tematom. Rozbijanie tekstu na jeszcze mniejsze jednostki
uznałem za niepotrzebne. Koniecznie chcę też podkreślić,
że chociaż nazwy podrozdziałów i przede wszystkim rozdziałów brzmią nieraz bardzo konkretnie (ale często też
bardzo ogólnie), to de facto są one dość płynne i częściowo
arbitralne. Na przykład w rozdziale poświęconym polityce rozróżniam „fundamentalizm” i „terroryzm”, choć
oczywiste jest, że są to pojęcia ściśle ze sobą związane.
Podobnie z ewolucjonizmem i darwinizmem z ostatniego
rozdziału. Szczególne znaczenie ma to w odniesieniu do
tytułów — nie sposób wszak pisać o filozofii, nie pisząc
jednocześnie o kulturze, podobnie jak nie sposób pisać
o polityce, pomijając filozofię (to mam na myśli, twierdząc,
że są one arbitralne). Nazwy porządkują jednak wywód,
dlatego pozostawiam je w takiej właśnie formie.
Kolejne zastrzeżenie dotyczy problemu związanego
z wspomnianym już „pokawałkowaniem” na rozmaite
tematy. Ktoś, kto nie zagłębi się w lekturę, lecz jedynie
przejrzy strukturę pracy, może uznać, że nie ma w niej
logicznej ciągłości, przyczynowości i spójności. To jednak — mam nadzieję — jedynie pozór. Chciałbym od razu
wytłumaczyć, na czym polega pomysł na owo „rozbicie”.
Najlepiej to zrobić, przywołując jako porównanie obraz
kubistyczny, który charakteryzuje się wielością perspektyw
czy ujęć, a przy tym pewnym uproszczeniem formalnym.
Uzyskany tym sposobem efekt wydaje mi się najbardziej
10
interesujący, bo — w miarę możliwości — wszechstronny
(czy może raczej wielostronny). Nie jest on jednak równoznaczny z chaosem czy zbiorem krótkich, niepowiązanych
ze sobą esejów, gdyż wywód pracy pozostaje przy tym również, w pewnych elementach, „kumulatywny”.
W wyjaśnieniach dotyczących merytorycznej strony
tekstu chciałbym też uzasadnić częste odwoływanie się
(szczególnie w pierwszych dwóch rozdziałach) do źródeł internetowych, co może budzić pewne wątpliwości
metodologiczne. Otóż pragnę zaznaczyć, że debata, jaka
rozgorzała nad Nowym Ateizmem, odbywała się w znacznej mierze w sieci: w rozmaitych artykułach, na portalach internetowych (przede wszystkim humanistycznych,
chrześcijańskich, racjonalistycznych itd.) — i to właśnie
do tego dyskursu będę się w niektórych miejscach odwoływał, mając oczywiście na uwadze rzetelność prezentowanych tam informacji. Jednak, co istotne, w większości
przypadków przypisy te (lub cytaty) nie będą poświadczać
o prawdziwości danych sądów, a jedynie o samym fakcie
ich artykułowania.
Istotne wydaje się też podkreślenie, że analizowane
w niniejszej pracy zjawisko Nowego Ateizmu jest siłą rzeczy pewnym typem idealnym, a więc modelem, który dla
umożliwienia i ułatwienia opisu skupia się na najistotniejszych jego cechach. Uzasadnia to także cel, który stawiam
sobie w tej pracy, to jest opisanie, w miarę możliwości,
podstawowych właściwości i fundamentów Nowego Ateizmu. W rozdziale 1 ogólnie szkicuję kontekst: definicje,
historię, a także dystynktywne cechy tego zjawiska. Odpowiadam w nim zatem na podstawowe pytania: co? gdzie?
kto? i kiedy? W kolejnym skupiam się na charakterystyce
opisywanych przeze mnie postaci i książek — Richarda
Dawkinsa, Daniela C. Dennetta, Christophera Hitchensa
11
i Sama Harrisa. Rozdział 3 to próba spojrzenia z perspektywy politycznej. Staram się w nim przeanalizować: po
pierwsze, postawy i uwarunkowania ideologiczne samych
autorów, po drugie, podejmowane przez nich wyzwania,
a po trzecie, kontekst całości zjawiska. Kolejny rozdział nosi tytuł „Nowy Ateizm a nauka i filozofia”. Stawiam w nim
pytania o podstawy filozoficzne, na których opierają się
Nowi Ateiści. Czy wierzą w uniwersalną prawdę? Jaki jest
ich stosunek do epistemologii? Wreszcie — co szczególnie
interesujące — na czym, jeśli nie na wierze religijnej, opierają swoją moralność? Poruszam również trudną kwestię
relacji między nauką a religią. Ostatni rozdział poświęcam
kilku kwestiom stricte kulturowym. Pytam w nim między
innymi o pojmowanie kultury, o ateistyczną symbolikę
i rytuały, o stosunek do duchowości, a także o podstawy
tożsamości Nowych Ateistów.
Niniejsza praca opiera się na analizie czterech wybra­nych
przeze mnie książek: Boga urojonego Richarda Dawkinsa,
Odczarowania Daniela C. Dennetta, Pejzażu moralnego Sama Harrisa oraz bóg nie jest wielki Christophera Hitchensa.
Dlaczego akurat tych, a nie innych? Odpowiedzi na to
pytanie udzielam w dalszej części pracy, w tym miejscu
zaznaczę jedynie, że uznałem te publikacje za najbardziej
reprezentatywne dla Nowego Ateizmu. Różnią się one między sobą i to właśnie jest ich atutem. Ich autorzy skupiają
się bowiem na odmiennych problemach, te zaś składają
się na szeroki i bogaty w znaczenia opis. Analiza wymienionych książek pozwala na rekonstrukcję podstawowych
założeń i cech omawianego światopoglądu. Pragnę przy
tym jeszcze zaznaczyć, że w tekście najczęściej odwołuję
się do książki Richarda Dawkinsa z tej prostej przyczyny,
że dotyczy ona wszystkich z omawianych przeze mnie
aspektów Nowego Ateizmu, poza tym cieszy się największą
12
popularnością (przynajmniej takie odnoszę wrażenie, od lat
śledząc publikacje i debatę na ten temat). To właśnie Boga
urojonego uznać można za nowoateistyczne opus magnum.
Odkryte w ten sposób treści staram się — czasem odwołując się do innych autorów, a czasem polegając na
własnej wiedzy i wyobraźni — poddawać krytyce czy też
dekonstrukcji, jednak, co istotne, nie w celu obalenia jakichkolwiek poglądów, ale raczej ukazania innych możliwości i ujęć. Aby osiągnąć możliwie szeroką perspektywę,
podejmuję temat Nowego Ateizmu w sposób interdyscyplinarny (a więc właściwy kulturoznawstwu), odwołując się
przede wszystkim do myślicieli zajmujących się badaniami
antropologicznymi, socjologicznymi i filozofią. Zgadzam
się przy tym ze słowami Joanny Tokarskiej-Bakir, która
stwierdziła, że „dzisiejsza antropologia nie aspiruje do
ścisłości i władzy nauki. Woli być «wiedzą» — archiwum
przejawów natury ludzkiej, […] z którego człowiek, poszukujący mądrości, a nie tylko samozadowolenia, mógłby
dopiero sam wyciągnąć naukę”1. Chciałbym, by to zdanie
stanowiło swoiste motto całej książki, gdyż pragnę w niej
właśnie niejako wskazywać możliwe ścieżki interpretacji
i poszerzać definicje, nie zaś (w odróżnieniu od Nowych
Ateistów) cokolwiek narzucać.
Na koniec rzecz wcale nie najmniej ważna, mianowicie
stan badań. Gdyby temat Nowego Ateizmu był w Polsce
opracowany, to ten tom by nie powstał. Nie odnalazłem
jednak żadnego opracowania, dlatego zdecydowałem sam
przyczynić się do jego powstania. Na naszym rynku wydawniczym w kilku ubiegłych latach ukazało się sporo
1 Joanna Tokarska-Bakir, Repetytorium z człowieka, [w:] Alan Barnard,
Antropologia. Zarys teorii i historii, przeł. Sebastian Szymański, wstęp Joanna
Tokarska-Bakir, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2008, s. 25.
13
książek dotyczących ateizmu, przede wszystkim za sprawą
wydawnictwa Czarna Owca. Głośna była książka Piotra
Szumlewicza Niezbędnik ateisty2, na którą składa się dwadzieścia jeden wywiadów ze znanymi Polakami i Polkami
(m.in. Magdaleną Środą, Agnieszką Graff, Krzysztofem
Toeplitzem, Zygmuntem Baumanem czy Ludwikiem
Stommą). Ten sam wydawca zaproponował także publikację Dlaczego jesteśmy ateistami3. To zbiór pięćdziesięciu
esejów napisanych przez „wysokiej klasy wykładowców
akademickich, naukowców, pisarzy, przedstawicieli mediów i polityki”4. Bardzo ciekawą pozycją jest też Zrozumieć
niewiarę5 Sabiny Kruszyńskiej, w której autorka bada dzieła
nowożytnych myślicieli francuskich. Wiele z dorobku tych
filozofów odnaleźć można w dzisiejszych tekstach dotyczących ateizmu. Ważną i również filozoficzną pozycją
jest książka Jana Woleńskiego Granice niewiary6. Należy
też wspomnieć o pracy zbiorowej Co nas łączy? Dialog
z niewierzącymi7, a także o rozmowie Stanisława Obirka
z Zygmuntem Baumanem, wydanej pod tytułem O Bogu
i człowieku. Rozmowy8.
W literaturze dotyczącej nie tyle samego ateizmu, ile
Nowego Ateizmu znaleźć można kilka pozycji zawierają2 Zob. Piotr Szumlewicz, Niezbędnik ateisty. Rozmowy Piotra Szumlewicza,
Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2010.
3 Russell Blackford, Udo Schuklenk, Dlaczego jesteśmy ateistami, przeł.
Olena Waśkiewicz, Wiesław Marcysiak, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011.
4 Tamże, tekst z tylnej okładki książki.
5 Sabina Kruszyńska, Zrozumieć niewiarę. Filozoficzne wyznania niewiary
w nowożytnej myśli francuskiej, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2011.
6 Jan Woleński, Granice niewiary, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.
7 Co nas łączy? Dialog z niewierzącymi, wstęp Leszka Kołakowskiego,
Wydawnictwo WAM, Kraków 2002.
8 Zygmunt Bauman, Stanisław Obirek, O Bogu i człowieku. Rozmowy,
Wydawnictwo Literackie, Kraków 2013.
14
cych sporo odniesień przede wszystkim do Richarda Dawkinsa. Są to jednak publikacje bodaj wyłącznie religijnych
autorów i ze zrozumiałych względów nie sposób uznać ich
za neutralne. Na czoło wysuwa się tu antologia tekstów
Radomskiej Biblioteki Teologicznej zatytułowana Wobec
nowego ateizmu9 (tylko jeden z autorów zamieszczonych
w niej prac nie jest katolickim duchownym). Choć pomysł
pracy zbiorowej wydaje się dobry, efekt jest niestety trudny do przyswojenia ze względu na nieco apokaliptyczny
ton i łatwy do przewidzenia tok myślenia. Książka ta ma
jednak tę zaletę, że zawiera dużą liczbę odniesień do niemieckojęzycznej literatury przedmiotu. Inną, wydaną przez
Wydawnictwo KUL, antologią jest tom Nauki przyrodnicze
a nowy ateizm10, zawierający dziesięć tekstów dotyczących
różnych wymiarów tego zjawiska, lecz akcent położony
jest w nich głównie (jak i we wcześniej wymienionej publikacji) na szczególnym wyzwaniu, jakie stawia religiom
współczesny ateizm, na możliwości dialogu itd. Ciekawy
jest także poświęcony tematowi Nowych Ateistów numer
miesięcznika „Więź”11 z maja 2009 roku, choć skupiono
się w nim przede wszystkim na polskim kontekście i nie
pisano o Nowym Ateizmie tak, jak ja go postrzegam (autorzy artykułów koncentrują się na współczesnym ateizmie, wspominając w paru miejscach o postaciach takich
jak Dawkins, ale nie opisują całego ruchu). Ukazało się
ponadto kilka książek polemicznych względem konkret-
9 Zob. Wobec nowego ateizmu, pod red. ks. Ignacego Bokwy, ks. Marka
Jagodzińskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2011.
10 Zob. Nauki przyrodnicze a nowy ateizm, pod red. Marka Słomki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012.
11 Zob. „Więź” 2009, 5–6 (607–608), s. 5–88.
15
nych tez i argumentów12 Nowych Ateistów (do niektórych
z nich będę się odwoływał), brakuje jednak całościowego
opracowania ich myśli, rozumianego jako Nowy Ateizm
właśnie, spójną grupę konkretnych osób — a nie po prostu
nowy ateizm. Kolejne rozdziały są przyczynkiem do takiego
właśnie zadania.
12 Dobrym przykładem jest: Gerhard Lohfink, Jakie argumenty ma nowy
ateizm? Krytyczna dyskusja, Wydawnictwo TUM Wrocławskiej Księgarni
Archidiecezjalnej, Wrocław 2009.