Paradygmat finansów i nowe rodzaje ryzyka jakobnoĂniki ryzyka

Problemy ZarzÈdzania, vol. 13, nr 3 (55), t. 2: 9 – 18
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.55.1
Paradygmat finansów i nowe rodzaje ryzyka
jakob noĂniki ryzyka systemowego
Nadesïany: 09.05.15 | Zaakceptowany do druku: 07.09.15
Tomasz Michalski*, Adam ¥liwiñski**
W artykule poruszono kwestie zmiany paradygmatu finansów oraz wzrost znaczenia tzw. nowych rodzajów ryzyka jako noĂników ryzyka systemowego. Celem artykuïu jest zasygnalizowanie zmian, jakie
obserwuje siÚ w paradygmacie finansów, który w klasycznym ujÚciu polegaï na „sïuĝebnoĂci” instytucji
finansowych wobec klienta, majÈc na uwadze potrzeby klientów oraz wzrost gospodarczy. Wb okresie
poprzedzajÈcym kryzys moĝna byïo zaobserwowaÊ ewolucjÚ tak rozumianego paradygmatu finansów.
Instytucje finansowe zaczÚïy dziaïaÊ w roli mocodawcy wïasnych interesów, co sprawiïo, ĝe zamiast
„sïuĝebnoĂci” zaczÚïa dominowaÊ „chciwoĂÊ” instytucji finansowych. Wedïug autorów artykuïu zmiana
paradygmatu finansów oraz dodatkowo wzrost znaczenia tzw. nowych rodzajów ryzyka mogÈ wpïynÈÊ
na poziom ryzyka systemowego.
Sïowa kluczowe: paradygmat finansów, ryzyko systemowe, ubezpieczenia.
The Paradigm of Finance and New Risks as Drivers
ofb Systemicb Risk
Submited: 09.05.15 | Accepted: 07.09.15
The article discusses the issues of paradigm of finance and a rise of the so-called new risks as drivers
of systemic risk. The aim of the paper is to highlight observed changes in finance paradigm that in
the classical approach involved a “servient role” of financial institutions towards the client with a view
to economic growth. At the time before the crisis, the paradigm evolved towards “greed” of financial
institutions. According to the authors, a shift of finance paradigm and a rise of the so-called new risks
may affect the level of systemic risk.
Keywords: paradigm of finance, systemic risk, insurance.
JEL: G00, G1, G2
*
Tomasz Michalski – prof. dr hab., dyrektor Instytutu BankowoĂci i Ubezpieczeñ Gospodarczych SGH
w Warszawie.
**
Adam ¥liwiñski – dr hab., prof. SGH, kierownik Zakïadu Ryzyka i Ubezpieczeñ przy Instytucie BankowoĂci i Ubezpieczeñ Gospodarczych SGH w Warszawie.
Adres do korespondencji: Szkoïa Gïówna Handlowa w Warszawie, al. NiepodlegïoĂci 162, 02-554 Warszawa; e-mail: [email protected]; [email protected].
Tomasz Michalski, Adam ¥liwiñski
1. WstÚp
Kryzys finansowy, zb jakim mamy do czynienia od roku 2007, pokazaï,
ĝe instytucje finansowe, do których zaliczamy równieĝ zakïady ubezpieczeñ, przestaïy uwaĝaÊ siÚ za poĂredników majÈcych na uwadze interes
klienta ib sïuĝÈcych, jak to okreĂla John G. Taft, „wyĝszym celom” (uïatwianie ib wspieranie wzrostu gospodarczego poprzez kojarzenie podaĝy
zbpopytem na kapitaï). Analiza zachowania rynku finansowego, jego skïadowych tzn.bsektora bankowego, ubezpieczeniowego ibkapitaïowego wbokresie
poprzedzajÈcym kryzys oraz wb czasie trwania kryzysu orazb odwoïanie siÚ
do rozwaĝañ dotyczÈcych teorii paradygmatów (Kuhn, 2012) dajÈ podstawÚ
do zastanowienia siÚ nad tym czy przypadkiem nie mamy do czynienia ze
zmianÈ paradygmatu rynku finansowego, ab nawet paradygmatu finansów?
Czy zbiór pojÚÊ ibteorii tworzÈcych podstawÚ nauki obfinansach, na którym
bazujemyb jest ciÈgle twórczy poznawczo ib speïnia wymogi dobrego paradygmatu, tzn.:
– jest spójny logicznie ib pojÚciowo;
– jest najprostszy ib zawiera tylko te pojÚcia, które sÈ niezbÚdne dla nauk
ob finansach;
– daje moĝliwoĂci tworzenia teorii szczegóïowych opisujÈcych ib wyjaĂniajÈcych wszelkie zmiany ib fakty, jakie obserwujemy na rynku finansowym.
Celem artykuïu jest zasygnalizowanie zmian, jakie obserwuje siÚ wbparadygmacie finansów. W klasycznym ujÚciu rola instytucji finansowych sprowadza siÚ do uïatwiania i wspierania wzrostu gospodarczego. Wedïug paradygmatu dziaïanie tych instytucji opiera siÚ na poĂrednictwie (kojarzenie
tych, którzy kapitaï posiadajÈ z tymi, którzy tego kapitaïu potrzebujÈ), przy
czym ma to byÊ poĂrednictwo ïÈczÈce zasadÚ sïuĝebnoĂci z zachowaniem
etycznym wobec klienta (powiernictwo). Klasyczny paradygmat uwzglÚdnia wiÚc jednoczeĂnie potrzeby i dobro klienta oraz wzrost gospodarczy,
abtym samym wiernoĂÊ celom dziaïania instytucji finansowej i sïuĝebnej misji
„dobrego wïodarza”. W okresie poprzedzajÈcym kryzys zmiany wspomnianego paradygmatu ewoluowaïy wb stronÚ osïabienia „sïuĝebnoĂci” na rzecz
„chciwoĂci” instytucji finansowych (instytucje finansowe zapominaïy obmisji,
funkcje agenta dziaïajÈcego na rzecz klienta zeszïy na drugi plan, zaczÚïy
dziaïaÊ wbroli mocodawcy wïasnych interesów, skupiajÈc uwagÚ na wïasnym
zarobku). Wedïug autorów artykuïu zmiana paradygmatu finansów oraz
dodatkowo wzrost znaczenia tzw. nowych rodzajów ryzyka mogÈ wpïynÈÊ na
poziom ryzyka systemowego. Ryzyko systemowe jest pojÚciem wieloaspektowym. Wbliteraturze spotyka siÚ wiele definicji ryzyka systemowego (Acharya,
2009). Na potrzeby rozwaĝañ zaprezentowanych wb artykule przyjÚto definicjÚ traktujÈcÈ ryzyko systemowe jako zagregowany typ ryzyka, który jest
wynikiem nakïadania oraz rozprzestrzeniania siÚ róĝnych rodzajów ryzyka:
kredytowego, rynkowego oraz operacyjnego (Solorz, 2008).
10
DOI 10.7172/1644-9584.55.1
Paradygmat finansów i nowe rodzaje ryzyka jakob noĂniki ryzyka systemowego
2. Zmiana paradygmatu finansów
Powyĝsze wymogi, co naleĝy podkreĂliÊ, odnoszÈ siÚ zarówno do okresu,
który poprzedzaï obecny kryzys ib charakteryzowaï siÚ tym, ĝe na rynku
finansowym zaczÚïy pojawiaÊ siÚ instrumenty pochodne, opcje oraz wszelkiego typu produkty, których powiÈzania zb realnÈ sferÈ gospodarki byïy
trudno dostrzegalne, jak ib do okresu kryzysu, kiedy to obserwowaliĂmy
skutki oderwania od realnej sfery gospodarki wielkiego wolumenu produktów oferowanych na rynku finansowym. TrwajÈcy kryzys udowodniï, ĝe
etyka wbfinansach przestaje siÚ liczyÊ ibnie odgrywa znaczÈcej roli, natomiast
prawo chyba nie nadÈĝyïo za niepokojÈcym zjawiskiem wzrostu intensywnoĂci wystÚpowania hazardu moralnego. ZanikajÈ podstawowe zasady, jakimi
powinien kierowaÊ siÚ kaĝdy podmiot ĂwiadczÈcy usïugi na rynku finansowym, wbgestii którego leĝy zarzÈdzanie Ărodkami finansowymi powierzonymi
przez klienta. Instytucje finansowe juĝ wb okresie poprzedzajÈcym kryzys
zaczÚïy uwaĝaÊ, ĝe zasady odpowiedzialnoĂci ibsïuĝebnoĂci oparte na takich
cechach, jak celowoĂÊ, pokora, przewidywanie, uczciwoĂÊ wb dziaïaniu nie
mogÈ byÊ przyjmowane jako gïówne wytyczne dziaïania. Celem dziaïalnoĂci
tych instytucji, tak jak wielu innych podmiotów funkcjonujÈcych wb sferze
gospodarczej, staï siÚ wïasny zysk. Interes klienta ibwzrost gospodarczy zeszïy
na plan dalszy, egoizm zdominowaï odpowiedzialnoĂÊ. Zdystansowano siÚ
od walorów etycznych, które wbfinansach odgrywaïy istotnÈ rolÚ, abchciwoĂÊ
zwyciÚĝyïa sïuĝebnoĂÊ, co miÚdzy innymi przyczyniïo siÚ do spaczenia idei
finansów, abwbkonsekwencji powierniczej misji instytucji finansowych. Instytucje finansowe zaczÚïy dziaïaÊ wbmyĂl nowej filozofii, wedïug której klient
przestaï byÊ traktowany podmiotowo, staï siÚ jedynie dostawcÈ niezbÚdnych
Ărodków. Zadaniem instytucji staïo siÚ wydobycie za wszelkÈ cenÚ Ărodków
od klienta, bazujÈc zb jednej strony na systemie, którego podstawÚ stanowi
zaufanie do instytucji finansowych, zb drugiej zaĂ – na niskiej ĂwiadomoĂci
finansowej ibekonomicznej przeciÚtnego klienta (brak wiedzy obproduktach
finansowych). PrzyjÚto strategiÚ mnoĝenia róĝnorodnych produktów, wbtym
takich, których konstrukcja zakïadaïa zysk instytucji przy stracie klienta.
To zjawisko byïo obserwowalne juĝ przed rokiem 2007, który uznajemy za
poczÈtek obecnego kryzysu finansowego. Moĝna przypuszczaÊ, ĝe ta filozofia funkcjonowania instytucji finansowych wsparta równie istotnÈ zb punktu
widzenia paradygmatu koncepcjÈ zacierania granic miÚdzysektorowych na
rynku finansowym (w której gubi siÚ zb pola widzenia czy teĝ przesuwa na
dalszy plan tak istotne problemy, jak specyfika ryzyka wb poszczególnych
obszarach rynku finansowego, cechy charakterystyczne oraz róĝne zasady
dziaïalnoĂci podmiotów funkcjonujÈcych wb tych obszarach) to istotne
wypaczenia, jakie moĝna byïo zaobserwowaÊ od lat na rynku finansowym.
Najgorsze, ab zarazem najbardziej interesujÈce jest to, ĝe reakcja instytucji
odpowiedzialnych za sprawne funkcjonowanie rynku finansowego wb tym
instytucji zb poszczególnych obszarów nie byïa odpowiednia do zagroĝenia.
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (55), t. 2, 2015
11
Tomasz Michalski, Adam ¥liwiñski
Instytucje nadzoru nie reagowaïy zbnaleĝytÈ energiÈ ibnie przeciwdziaïaïy tym
zmianom ib posuniÚciom, które moĝna kojarzyÊ zb wypaczeniami obowiÈzujÈcego paradygmatu. Wszak podstawowÈ misjÈ finansów byïo poĂrednictwo
miÚdzy tymi, którzy posiadajÈ Ărodki ab tymi, którzy takowych potrzebujÈ,
przy czym to poĂrednictwo miaïo kierowaÊ siÚ interesem klienta, majÈc
na uwadze wzrost gospodarczy. Do takiej idei sprowadzaï siÚ paradygmat
finansów. Jak juĝ sygnalizowano, wb okresie przedkryzysowym wypaczono
tÚ ideÚ. Zanika sïuĝebnoĂÊ, konstruowane sÈ produkty, których zadaniem
jest osiÈganie zysku instytucji finansowej nawet kosztem klienta, rozwój
gospodarczy schodzi na dalszy plan, poniewaĝ stopieñ skorelowania proponowanych produktów zbrealnÈ sferÈ gospodarki jest bardzo niski. Moĝna
przypuszczaÊ, ĝe wbtym obszarze naleĝy upatrywaÊ przyczyn gïÚbokoĂci ibdïugotrwaïoĂci obecnego kryzysu finansowego. Charakter tych wypaczeñ oraz
ich konsekwencje, których przejawem jest m.in. gïÚbokoĂÊ obecnego kryzysu
finansowego, jak moĝna przypuszczaÊ stanowiïy przyczynek do wzmoĝonej
aktywnoĂci nadzoru. W przypadku Unii Europejskiej aktywnoĂÊ regulatora
wynikaïa takĝe zbobranego kierunku do usystematyzowania przepisów prawnych wbzakresie funkcjonowania instytucji finansowych, czego przejawem sÈ
regulacje np. Solvency II ib MiFID II, MiFIR1. Natomiast kryzys przyczyniï siÚ do wzmoĝonej intensywnoĂci prac nad wspomnianymi regulacjami
oraz powstaniem dodatkowych regulacji, np. ustawa Dodda-Franka2. Jak
zb tego wynika, problem jest powaĝny ib dotyka szerokiego spektrum zagadnieñ zarówno stricte ekonomicznych, jak ib etycznych. Wydaje siÚ, ĝe rynek
jako niezawodny super regulator zawiódï, zwïaszcza jeĂli chodzi ob sytuacjÚ
na rynku finansowym, zb jakÈ mamy do czynienia od 2007 roku, ab której
sygnaïy daïy siÚ zaobserwowaÊ juĝ wczeĂniej. Dobitnym przykïadem zbrynku
finansowego, którego jednym zbsektorów jest sektor ubezpieczeniowy niech
bÚdzie fakt, iĝ przy funkcjonujÈcych systemach nadzoru pojawiï siÚ taki produkt, jak ABACUS3 – bank Goldman-Sachs czy wyniknÚïy takie sprawy, jak
zawieszenie umarzania udziaïów Reserve Primary Fund – Bruca Benetta4
seniora. Najbardziej interesujÈcym, abzarazem niepokojÈcym zjawiskiem jest,
ĝe obecnie dziaïalnoĂÊ instytucji finansowych ukierunkowana jest wb duĝej
mierze wïaĂnie na tego typu dziaïania, tzn. konstruowanie takich produktów,
które pozwalajÈ zgodnie zbprzepisami prawa pomnaĝaÊ zysk instytucji finansowych, dziaïajÈc na szkodÚ klienta, tzn. dziaïania potwierdzajÈce hipotezÚ
mówiÈcÈ, ĝe chciwoĂÊ zwyciÚĝyïa sïuĝebnoĂÊ. Tu pojawia siÚ podstawowe
pytanie: jaki jest stan systemu finansowego, wbktórym zrezygnowano zbklasycznej misji finansów („Dziaïania instytucji finansowych wbinteresie klienta
(na rzecz klienta), majÈc na uwadze rozwój gospodarczy”)?
Obecna sytuacja na rynku finansowym (dziaïania instytucji finansowych)
wyglÈda tak, ĝe utrwalajÈ siÚ sygnalizowane powyĝej negatywne zmiany,
ab tym samym wypaczenia wb rozumieniu misji finansów. Dodatkowo hipoteza dotyczÈca dystansowania siÚ wb dziaïalnoĂci od walorów etycznych
uzyskuje potwierdzenie wb praktyce. JednoczeĂnie naleĝy wyraěnie podkre12
DOI 10.7172/1644-9584.55.1
Paradygmat finansów i nowe rodzaje ryzyka jakob noĂniki ryzyka systemowego
ĂliÊ, ĝe wszystko odbywa siÚ zgodnie zb prawem (zob. wspomniany produkt
ABACUS). Powyĝsze fakty wpïywajÈ na system finansowy, abtym samym na
ryzyko systemowe, czego dowodem byïa m.in. interwencja Rezerwy Federalnej po ogïoszeniu upadïoĂci Lehman Brothers majÈca na celu ratowanie
zaufania do systemu. Wypada zaznaczyÊ, ĝe poza wspomnianymi zjawiskami
zwiÈzanymi zb bieĝÈcym stanem systemu finansowego (nowe pojmowanie
misji finansów), obszar ibpoziom ryzyka systemowego ulega istotnym zmianom wbzwiÈzku zbtzw. zewnÚtrznymi szokami, wzmoĝonÈ aktywnoĂciÈ czïowieka wb nowych obszarach dziaïañ oraz intensyfikacjÈ dziaïalnoĂci wb tych
obszarach, które do tej pory nie miaïy tak wielkiego znaczenia, jak obecnie,
tzn.bzbryzykiem towarzyszÈcym tego typu dziaïaniom. PrzyjmujÈc, ĝe ryzyko
systemowe jest ryzykiem zakïóceñ dla sektora usïug finansowych wynikajÈcych zbupoĂledzenia wszystkich czÚĂci systemu finansowego, abjednoczeĂnie
jest ryzykiem posiadajÈcym potencjaï do spowodowania powaĝnych konsekwencji dla sfery realnej gospodarki5 wypada podkreĂliÊ znaczenie tzw.
nowych rodzajów ryzyka, poniewaĝ obok wspomnianych zmian paradygmatu
finansów wïaĂnie „nowe rodzaje ryzyka” mogÈ odegraÊ istotnÈ rolÚ wbokreĂleniu obszaru ib poziomu ryzyka systemowego.
3. Wzrost znaczenia tzw. nowych rodzajów ryzyka
Rozwój cywilizacyjny ib postÚpujÈca globalizacja prowadzi do wzrostu
istotnoĂci tzw. nowych rodzajów ryzyka. Przez to pojÚcie rozumiemy zmiany,
jakie zachodzÈ wb otaczajÈcym nas Ăwiecie wb zakresie nowych niebezpieczeñstw zagraĝajÈcych bytowi jednostki. Ryzyko jest jednym zb tych pojÚÊ
uniwersalnych, które moĝna zaliczyÊ do najbardziej popularnych ibnajczÚĂciej
stosowanych we wszelkiego typu rozwaĝaniach, wb tym równieĝ analizach
ibrozwaĝaniach naukowych, licznych aplikacjach praktycznych oraz wbjÚzyku
potocznym. Wielka popularnoĂÊ oraz wspomniane szerokie zastosowanie
tego pojÚcia niewÈtpliwie wynika zb faktu, ĝe ryzyko naleĝy do pojÚÊ charakteryzujÈcych siÚ wysokim poziomem zïoĝonoĂci, co wb konsekwencji nie
pozostaje bez wpïywu na jego pojemnoĂÊ informacyjnÈ ib znajduje swoje
odzwierciedlenie wb obszarze znaczeniowym, jaki przypisywany jest temu
popularnemu pojÚciu. Moĝna Ămiaïo postawiÊ hipotezÚ, ĝe popularnoĂÊ pojÚcia ryzyko jest odzwierciedleniem zïoĝonej, niejednorodnej natury ryzyka, co
wb konsekwencji pozwala na szerokie stosowanie pojÚcia ryzyko wb róĝnych
aspektach oraz daje moĝliwoĂÊ analizy wb róĝnych kontekstach.
ObserwujÈc zdarzenia zachodzÈce na Ăwiecie oraz analizujÈc literaturÚ
przedmiotu oraz badania naukowe prowadzone przez prestiĝowe oĂrodki
uniwersyteckie oraz praktyków, moĝna wyróĝniÊ trzy grupy rodzajów ryzyka,
wb przypadku których mamy do czynienia ze znaczÈcym wzrostem stopnia
ich realizacji. JednoczeĂnie wb zwiÈzku zb tym, ĝe sÈ to rodzaje ryzyka relatywnie nowe trudno jest skorzystaÊ zbtradycyjnych metod ich kwantyfikacji,
wykorzystujÈc na przykïad prawdopodobieñstwo realizacji jako podstawowÈ
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (55), t. 2, 2015
13
Tomasz Michalski, Adam ¥liwiñski
miarÚ ryzyka. JednoczeĂnie wb zwiÈzku zb brakiem wystarczajÈcych danych
statystycznych dotyczÈcych przeszïoĂci utrudniona, ab nawet wrÚcz niemoĝliwa jest ocena intensywnoĂci realizacji wymienionych rodzajów ryzyka. SÈ
to: ryzykob cyfrowe, ryzyko katastrof kaskadowych oraz ryzyko nanotechnologiczne6.
WspominajÈc ryzyko cyfrowe, nie mamy na myĂli moĝliwoĂci ataków
hakerów iboszustw realizowanych za pomocÈ komputerów, abraczej centralizacjÚ danych wbzwiÈzku ze zmianÈ upodobañ konsumentów ibpowszechnego
zastosowania urzÈdzeñ nieposiadajÈcych wïasnych twardych dysków. Przesyïanie danych do tzw. chmury spowoduje, ĝe wb niedalekiej perspektywie
na Ăwiecie powstanie kilka bardzo duĝych baz danych. Z punktu widzenia sektora ubezpieczeñ problemem bÚdzie objÚcie takich baz ubezpieczeniem. RosnÈca liczba uĝytkowników Internetu oraz rozwój technologii
cyfrowych wpïywa takĝe na wzrost znaczenia ryzyka ataków terrorystycznych
ib przestÚpczoĂci cyfrowej, ryzyka szpiegostwa gospodarczego. Dodatkowo
powoduje wirtualne zagroĝenie dla Ăwiata fizycznego (realnego). Na przykïad moĝliwoĂÊ wpïywania na temperaturÚ reaktorów jÈdrowych czy kurs
samolotów.
Ryzyko katastrof kaskadowych polega na olbrzymiej kumulacji szkód
wywoïanych zdarzeniem ob charakterze katastroficznym. Przykïadem moĝe
byÊ trzÚsienie zmieni wb Japonii ib zwiÈzana zb tym katastrofa elektrowni
atomowej wb Fukushimie. Obecnie ryzyko katastroficznie nie powinno byÊ
rozpatrywane jedynie zb punktu widzenia katastrof naturalnych czy spowodowanych przez czïowieka. Ryzyko to staje siÚ ob wiele bardziej zïoĝone
(wspomniane katastrofy kaskadowe). Realizacja ryzyka katastroficznego
moĝe byÊ wywoïana wspóïdziaïaniem wielu czynników, wb tym czynników
ob charakterze finansowym czy geopolitycznych. PrzykïadowÈ taksonomiÚ
ryzyka katastroficznego podano wb tabeli 1. Zaprezentowane czynniki oraz
siïa ich wzajemnego odziaïywania sÈ wynikiem badañ prowadzonych przez
naukowców zb Cambridge University Risk Center.
KolejnÈ grupÈ zagroĝeñ generujÈcych relatywnie ryzyko jest nanotechnologia. Istnieje wiele definicji nanotechnologii. JednÈ zb najbardziej
popularnych oraz przydatnych zbpunktu widzenia ubezpieczeñ jest definicja
podana prze K.E. Drexlera. Definiuje on nanotechnologie jako „produkcjÚ
molekularnÈ” (Drexler, 1986). Definicja Drexlera po raz pierwszy wskazuje na moĝliwoĂÊ realizacji produkcji przy wykorzystaniu nanotechnologii.
Natomiast sam termin nanotechnologia po raz pierwszy zostaï uĝyty przez
japoñskiego uczonego Nori Taniguchi. Definiowaï on nanotechnologiÚ jako
technologiÚ wytwarzania umoĝliwiajÈcÈ uzyskanie niebywaïej dokïadnoĂci
(rzÚdu 1 nm) ib wyjÈtkowo niewielkich rozmiarów (Taniguchi, 1974). DefinicjÚ nanotechnologii rozszerzyïa nastÚpnie amerykañska NASA, twierdzÈc,
ĝe nanotechnologia to takĝe badanie nowych zjawisk ib wïaĂciwoĂci fizycznych, chemicznych, biologicznych, mechanicznych na poziomie nanoskali
(od 1–100nm)7. InnowacyjnoĂÊ rozwiÈzañ nanotechnologicznych podkreĂliï
14
DOI 10.7172/1644-9584.55.1
Kryzysy
finansowe
Spory
handlowe
Konflikty
geopolityczne
Przemoc
polityczna
Katastrofy
naturalne
Katastrofy
klimatyczne
Katastrofy
Ărodowiskowe
Katastrofy
technologiczne
Wybuch
epidemii
Kryzysy
humanitarne
Czynniki
zewnÚtrzne
Inne ???
Paradygmat finansów i nowe rodzaje ryzyka jakob noĂniki ryzyka systemowego
Kryzysy
finansowe
4
3
2
2
1
1
1
1
1
2
1
1
Spory
handlowe
3
4
2
3
1
1
1
1
1
1
1
1
Konflikty
geopolityczne
3
2
4
3
1
1
1
1
1
2
1
1
Przemoc
polityczna
2
2
3
4
0
0
0
3
3
2
1
1
Katastrofy
naturalne
2
2
2
1
4
2
3
3
2
2
1
1
Katastrofy
klimatyczne
3
2
3
2
3
4
3
2
2
3
1
1
Katastrofy
Ărodowiskowe
3
2
2
2
3
3
4
2
2
2
1
1
Katastrofy
technologiczne
2
2
2
2
2
2
0
4
1
1
1
1
Wybuch
epidemii
3
2
1
1
1
1
1
2
4
2
1
1
Kryzysy
humanitarne
2
2
3
3
1
1
1
1
2
4
1
1
Czynniki
zewnÚtrzne
3
2
2
1
3
3
3
3
2
2
1
1
Inne ???
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
Tab. 1. Taxonomia ryzyka katastroficznego. ½ródïo: Cambridge University Risk Center.
The United States’ National Nanotechnology Initiative, definiujÈc pojÚcia
jako rozumienie ibkontrola materii wbskali od 1 do 100 nanometrów, gdzie
wyjÈtkowe zjawiska pozwalajÈ na nowatorskie zastosowania. Nanotechnologia stwarza niebywaïe moĝliwoĂci rozwoju cywilizacyjnego. Wb przyszïoĂci moĝe wpïynÈÊ na wiele obszarów naszego funkcjonowania, generujÈc
jednoczeĂnie olbrzymie zagroĝenie. Wedïug badaczy ib osób zajmujÈcych
siÚ tematem do najwaĝniejszych rodzajów ryzyka zwiÈzanych zb rozwojem
nanotechnologii moĝna zaliczyÊ8:
1) zagroĝenie realne: nano – nanoskaĝenie polega na tym, ĝe nanoczÈstki
sÈ na tyle maïe, iĝ bez ograniczeñ mogÈ wnikaÊ wb skórÚ ib pïuca; nanoczÈstki juĝ sÈ powszechnie uĝywane wbproduktach, takich jak kosmetyki,
ekrany sïoneczne czy telefony komórkowe;
2) zagroĝenie potencjalne: ograniczenie prywatnoĂci – niewykrywalne instrumenty oparte obnanotechnologie mogÈ zagroziÊ bezpieczeñstwu rzÈdów,
korporacji oraz ograniczyÊ prywatnoĂÊ jednostek;
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (55), t. 2, 2015
15
Tomasz Michalski, Adam ¥liwiñski
3) zagroĝenie potencjalne: zakïócenia procesów ekonomicznych (perspektywa 5 do 10 lat) – wb zwiÈzku zb wykorzystaniem nanoczÈstek zmianie
mogÈ ulec metody produkcji oraz koszty wytwarzania; wb Ăwiecie nauki
nie ma zgody czy wpïynie to na rozwój, czy na regres gospodarczy;
4) zagroĝenie potencjalne: broñ nanotechnologiczna (perspektywa 10 do
20 lat) – broñ inteligenta, niewykrywalna przez obecnie istniejÈce detektory;
5) zagroĝenie wb przyszïoĂci: Gray Goo (perspektywa dïuĝsza niĝ 30 lat)
– samoreplikujÈce siÚ maszyny, które pochïonÈ istniejÈce Ăwiatowe
zasoby.
Na dzieñ dzisiejszy najistotniejsze, szczególnie zbpunktu widzenia ryzyka,
jest zastosowanie nanotechnologii wbprocesie produkcji. Stwarza ono bowiem
potencjalne zagroĝenie wb trzech podstawowych pïaszczyznach: na etapie
pozyskiwania modyfikowania surowców, produkcji wïaĂciwej oraz wykorzystania ib utylizacji produktów finalnych przez konsumentów (rys. 1).
Wykorzystanie nanomateriałów
Narażenie człowieka
(wykonywany zawód)
Producent
Produkt
Konsument
Zagrożenia
publiczne
Zużycie Odpady
Środowisko naturalme
Zagrożenia
ekologiczne
Rys. 1. Potencjalnie naraĝeni na dziaïanie substancji na bazie nanomateriaïów. ½ródïo:
Tsuji, J.S., Maynard, A.D., Howard, P.C., James, J.T. ibLam, C. (2006). Research strategies
for safety evaluation of nanomaterials, part IV: risk assessment of nanoparticles. Toxicol
Sci, 89(1).
PrzedsiÚbiorstwa wykorzystujÈce nanotechnologiÚ stajÈ siÚ podmiotami
innowacyjnymi, ale innowacja ta stwarza dodatkowe zagroĝenie zarówno dla
jednostki, jak ibspoïeczeñstwa. Istotne jest takĝe zagroĝenie dla Ărodowiska.
Dlatego teĝ zakïady ubezpieczeñ wbcelu wspierania innowacyjnoĂci przedsiÚbiorstw powinny stworzyÊ ofertÚ ubezpieczenia od skutków realizacji ryzyka
zwiÈzanego zb nanotechnologiÈ. Zadanie to jest niezwykle trudne, zakïady
nie dysponujÈ bowiem odpowiednimi danymi historycznymi dotyczÈcymi
16
DOI 10.7172/1644-9584.55.1
Paradygmat finansów i nowe rodzaje ryzyka jakob noĂniki ryzyka systemowego
tak czÚstoĂci wystÚpowania niekorzystnych zjawisk, jak ibich intensywnoĂci.
Wobec tego modelownie ryzyka ubezpieczeniowego wb sposób tradycyjny
(zb wykorzystaniem danych historycznych) jest utrudnione.
4. Zakoñczenie
Stajemy wobec bardzo trudnych wyzwañ zwiÈzanych zbistotnymi zmianami
wb obszarze ryzyka systemowego bÚdÈcymi konsekwencjÈ zmian rozumienia
misji finansów oraz tzw. nowymi rodzajami ryzyka ib ich wpïywem na wzrost
gospodarczy. Aby uzdrowiÊ finanse, naleĝy podjÈÊ siÚ ciÚĝkiego trudu zmiany
mentalnoĂci. Czy to jest moĝliwe wb obecnych warunkach? Gïównym problemem staje siÚ wiÚc problem innowacyjnoĂci. InnowacyjnoĂci rozumianej szeroko, tzn. aprobaty spoïeczeñstw dla dziaïañ innowacyjnych wb gospodarce
ibwbĝyciu codziennym. JeĂli chodzi obrynek finansowy chodzi obinnowacyjnoĂÊ
wbaspekcie funkcjonowania instytucji finansowych, abtakĝe innowacyjnoĂÊ produktowÈ. To przede wszystkim wymaga podniesienia poziomu ĂwiadomoĂci
finansowej ib ekonomicznej spoïeczeñstw ze szczególnym zwróceniem uwagi
na podmioty gospodarcze. W obszarze ryzyka, które wystÚpuje we wszystkich
obszarach dziaïalnoĂci ludzkiej gïównym, ab zarazem podstawowym pojÚciem
zwiÈzanym zbfunkcjonowaniem rynku finansowego jest dziaïanie innowacyjne.
Celem dziaïañ innowacyjnych staje siÚ budowa kultury ryzyka. MajÈc na uwadze
skutki realizacji ryzyka, brak pewnoĂci wyniku oraz relacje ïÈczÈce te elementy
uwzglÚdniajÈce aspekty psychologiczne ibinformacyjne podmiotu naraĝonego na
ryzyko (subiektywna niepewnoĂÊ) realizacja tego celu wymaga poznania ibokreĂlenia granic dopuszczalnego ib tolerowanego ryzyka. Szczególnie istotne staje
siÚ to wbprzypadku sektora ubezpieczeniowego, którego wszystkie produkty sÈ
pochodnÈ ryzyka ubezpieczeniowego. Jak wspomina P.bDruker, miarÈ przygotowania spoïeczeñstwa do wykorzystania swego potencjaïu gospodarczego wbcelu
dalszego rozwoju jest zdolnoĂÊ do kontrolowania oraz zwalczania nastÚpstw
realizacji róĝnych rodzajów ryzyka, zwïaszcza ryzyka katastroficznego. NiewÈtpliwie innowacyjna dziaïalnoĂÊ podmiotów sektora ubezpieczeniowego powinna
uwzglÚdniaÊ specyfikÚ ryzyka ubezpieczeniowego (innowacje produktowe) oraz
innowacje zwiÈzane zbfunkcjonowaniem podmiotów prowadzÈcych dziaïalnoĂÊ
ubezpieczeniowÈ. Na kwestie tworzenia kultury ryzyka wskazuje wielu autorów
ibbadaczy. Moĝna tu na przykïad przywoïaÊ najnowszÈ pozycje G.bGigerenzera,
profesora psychologii zb Max Planck Institute. Wedïug Gigerenzera kluczowÈ
kwestiÈ jest zrozumienie ryzyka, abnie tylko analiza awersji do ryzyka danej jednostki. Autor ten wprowadza termin risk illiterate society – analfabetyzm ryzyka
(tïum. autora) (Gigerenzer, 2014). JednoczeĂnie zrozumienie ryzyka tïumaczy
posiadaniem podstawowej wiedzy, która umoĝliwia wspóïĝycie wbramach nowoczesnego spoïeczeñstwa. Tu pojawia siÚ gïówne pytanie: czy instytucje finansowe
sÈ tym zainteresowane? Czy przypadkiem ta ukryta zmiana paradygmatu, która
doprowadziïa do kryzysu nie jest pomyĂlna dla globalnych instytucji finansowych,
które chcÈ utrzymaÊ kierunek zmian paradygmatu finansów?
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (55), t. 2, 2015
17
Tomasz Michalski, Adam ¥liwiñski
Przypisy
1
Ustawy regulujÈce dziaïalnoĂÊ rynków finansowych oraz system wypïacalnoĂci dla
zakïadów ubezpieczeñ.
2
Patrz na przykïad: http://www.cftc.gov/ucm/groups/public/@swaps/documents/file/
hr4173_enrolledbill.pdf.
3
Ryzykowne papiery dïuĝne, stworzone na podstawie zaciÈganych przez Amerykanów
kredytów hipotecznych, WiÚcej patrz na przykïad: http://www.tygodnikprzeglad.pl/
cala-prawda-o-goldman-sachs/.
4
Patrz na przykïad: http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=adtIm6egWjMY.
5
Definicja podana przez RadÚ StabilnoĂci Finansowej (FSB); MiÚdzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF); Bank Rozrachunków miÚdzynarodowych (BIS) dla Grupy
G20 wb 2009 roku.
6
Badania publikowane przez naukowców Cambridge University lub raporty Lloyd’s
of London.
7
http://www.nasa.gov/offices/oce/appel/ask-academy/issues/ask-oce/AO_1-8_F_small.
html.
8
http://www.futureforall.org/nanotechnology/risks.htm.
Bibliografia
Acharya, V. (2009). A theory of systemic risk and design of prudential bank regulation.
Journal of Financial Stability, 5(3), wrzesieñ, 224–255.
Drexler, K.E. (1986). Engines of Creation, The Coming Era of Nanotechnology. Nowy
Jork: Anchor Books, Doubleday.
Gigerenzer, G. (2014). Risk Savvy. How to make good decisions. Nowy Jork: Viking.
Kuhn, Th.S. (2012). The Structure of Scientific Revolutions. 50th anniversary. Ian Hacking
(intro.) (4th ed.). Chicago, Londyn: University of Chicago Press.
Solarz, J.K. (2008). ZarzÈdzanie ryzykiem systemu finansowego. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Taft, J.G, Stewardship. Lessons learned from the lost culture of Wall Street. New Jersey:
Johan Wiley and Sons Inc.
Taniguchi, N. (1974). On the Basic Concept of ‘Nano-Technology’. Proc. Intl. Conf. Prod.
Eng. Tokyo, Part II, Japan Society of Precision Engineering.
Tsuji, J.S., Maynard, A.D., Howard, P.C., James, J.T. ibLam, C. (2006). Research strategies
for safety evaluation of nanomaterials, part IV: risk assessment of nanoparticles.
Toxicol Sci, 89(1).
18
DOI 10.7172/1644-9584.55.1