charakterystyka zwyczajów żywieniowych

Nowiny Lekarskie 2008, 77, 4, 311–316
MAREK KŁOSSOWSKI, AGATA DĘBSKA
CHARAKTERYSTYKA ZWYCZAJÓW ŻYWIENIOWYCH PILOTÓW WOJSKOWYCH
CHARACTERISTICS OF THE NUTRITIONAL HABITS OF AIRCREWS
Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej w Warszawie
Dyrektor Instytutu: płk dr Olaf Truszczyński
Streszczenie
Wstęp. Celem pracy była wstępna ocena teoretycznej wiedzy na temat podstaw prawidłowego żywienia oraz istniejących praktycznych zwyczajów żywieniowych personelu latającego.
Materiał i metody. Badaniami objęto 132 losowo wybranych pilotów z różnych jednostek. Wiek badanych mieścił się w przedziale
23–55 lat (x = 29,6 ± 7, 98). Anonimowe badania ankietowe dotyczące zwyczajów żywieniowych przeprowadzono w okresie grudzień 2004 – luty 2005 roku.
Wyniki. Stwierdzono, że mniej niż połowa badanych (44,5%) była zaprowiantowana w stołówkach wojskowych. Ponad połowa
pilotów spożywała regularnie przynajmniej 3 posiłki dziennie, przerwy między posiłkami u większości ankietowanych osób przekraczały jednak 5 godzin. 66,6% badanych nie wiedziało jakich produktów powinno się unikać w dni lotne. Mniej niż połowa badanych
zwracała szczególną uwagę na swoją dietę w dni lotne. 36% badanych pilotów unikało wybranych produktów w dni lotne. Były to
głównie: alkohol, napoje gazowane, rośliny strączkowe i kapusta. Przy doborze posiłków wartością odżywczą kierowało się 46%
pilotów, cena była istotna dla 39,5%. Większość badanych spożywała to, na co ma ochotę i co im smakuje.
Wnioski. Wyniki badań wskazują na konieczność znacznego poszerzenia wiedzy pilotów na temat podstaw racjonalnego żywienia,
specyfiki i znaczenia diety lotniczej, jak również uświadomienia odległych skutków nieprawidłowych nawyków żywieniowych dla
stanu zdrowia.
SŁOWA KLUCZOWE: zwyczaje żywieniowe, odżywianie pilotów, częstotliwość spożycia.
Summary
Introduction. The present study aimed at preliminary assessment of the theoretical knowledge on the principles of proper nutrition
as well as of the existing practical nutritional habits of aircrews.
Material and methods. The study was conducted on 132 randomly chosen pilots between 23 and 55 years of age. Within the period
from December, 2004 to February, 2005 an anonymous survey on their nutritional habits was carried out.
Results. It was observed that less than a half of the surveyed persons, i.e. 44.5% pilots, was provisioned in military canteens. More
than half of the pilots declared consumption of at least three meals per day. However, the majority of the surveyed persons claimed
that the breaks between the meals exceeded five hours. Two thirds revealed no knowledge on the alimentary products to be avoided
on flight days, whereas only less than a half declared paying particular attention to their diet during those days. Thirty-six percent of
the surveyed pilots claimed avoiding certain selected products on flight days. These were mostly alcohol, fizzy drinks, leguminous
plants and cabbage. Nutritional value of the meals turned out to be a decisive factor for 46% of pilots, whereas for 39.5% of them
a predominant factor was the price. The majority of the surveyed pilots asserted that they eat what they like.
Conclusions. The results of the research indicate that there exists a necessity for a considerable broadening of the aircrews’ knowledge
on the principles of the rational nutrition as well as on the specificity and importance of the aircrew diet.
KEY WORDS: nutritional habits, pilots’ nutrition, frequency of consumption.
Wstęp
Właściwy sposób żywienia pilotów, zgodnie z zaleceniami racjonalnego żywienia oraz specyfiką służby,
jest ważnym elementem przestrzegania higieny lotniczej.
Prawidłowa dieta bowiem zwiększa wytrzymałość i zdolność do znoszenia szeregu niekorzystnych objawów występujących w organizmie podczas pracy w powietrzu.
Drobne błędy w odżywianiu mogą stać się przyczyną
poważnych zaburzeń, zwłaszcza w czasie lotów wysokościowych, długotrwałych lub lotów z dużymi przyspieszeniami [1].
W czasie lotu pilot ulega wpływowi szeregu czynników takich, jak: wibracje, przyspieszenia, nagłe zmiany
ciśnienia i temperatury [2, 3, 4, 5]. W ostatnich latach
wykonano wiele badań nad wpływem poszczególnych
czynników działających podczas lotu na procesy metaboliczne ustroju pilota. Niekorzystnym zjawiskiem towarzyszącym spadkowi otaczającego ciśnienia jest m.in. rozszerzenie się gazów w przewodzie pokarmowym [2, 4, 6].
Tworzenie się gazów zależy od rodzaju spożytych pokarmu. Wybitnie gazotwórczo działają napoje gazowane,
warzywa strączkowe, kapusta, melony, chleb razowy; produkty te powinny być bezwzględnie unikane przez pilotów w dni lotne [1].
Przyspieszenia natomiast oddziałują na czynność motoryczną i wydzielniczą przewodu pokarmowego. Badania
radiologiczne wykazały, że zmniejsza się istotnie jego
Marek Kłossowski, Agata Dębska
czynność. Podczas lotów nurkowych następuje przemieszczenie krwi z górnej połowy ciała do naczyń jamy brzusznej i kończyn dolnych. Dochodzi wówczas do zastoju krwi
w wątrobie. Praca wątroby ulega w tych warunkach zaburzeniom. Zmniejsza się wydzielanie śliny i soku żołądkowego [2, 4].
Wcześniejsze badania wykazały, że węglowodany
zmniejszają i opóźniają występowanie objawów niedotlenienia towarzyszącego pracy w powietrzu. Dlatego w okresie wykonywania lotów wysokościowych spożywane potrawy muszą zawierać przeważnie węglowodany, natomiast
bardzo mało tłuszczów [4].
Jednym z ważniejszych problemów związanym z nieprawidłową dietą jest występowanie choroby lokomocyjnej. Głównymi produktami wywołującymi takie objawy,
jak: bladość, nudności, wymioty, niepokój, zimne poty,
stan przedomdleniowy, poszarzenie i zaciemnienie pola
widzenia (greyout/blackout) są produkty mleczne. Nie
mniejszymi induktorami są pokarmy zawierające dużo
sodu [4, 6].
Badania nad najbardziej typowymi stresorami, występującymi podczas pracy u profesjonalnych pilotów
wykazały, że najczęstszym stresorem jest nieodpowiednia dieta [6].Tak specyficzne warunki pracy wymagają
od pilotów dokładnej znajomości wpływu poszczególnych produktów spożywczych na ich organizm w czasie
lotów, aby uniknąć niepożądanych reakcji, które bez
wątpienia wpływają na bezpieczeństwo.
Jest mało aktualnych badań na temat stanu odżywienia i sposobu żywienia polskich pilotów wojskowych,
dlatego celem naszej pracy była wstępna ocena teoretycznej wiedzy na temat podstaw prawidłowego żywienia oraz istniejących praktycznych zwyczajów żywieniowych personelu latającego.
żywienia deklarowało 84% pilotów, większą liczbę posiłków dziennie spożywało 7% a 2 posiłki dziennie spożywało
8% badanych (rys. 1.).
60
50
40
%
312
30
20
10
0
1
2
3
4
5
6
Liczba posilków
Rys. 1. Liczba spożywanych posiłków (% populacji).
Fig. 1. Number of meals conumed (% of population).
Większość deklarowała, że zazwyczaj spożywa każdy
z trzech podstawowych posiłków, tj. śniadanie, obiad i kolację. 47% pilotów spożywa dodatkowo II śniadanie a 13%
posiłki pokolacyjne (rys. 2.).
Najbardziej popularnym posiłkiem okazał się obiad. 52–
62% pilotów deklarowało, że o stałej porze spożywała
śniadania, obiady i kolacje (rys. 3.).
80
Materiał i metody
70
W badaniu wzięło udział 132 losowo wybranych pilotów (mężczyzn) w wieku 23–55 lat (x = 29,6 ± 7, 98).
Byli to piloci z wybranych jednostek wojskowych, m.in.
z Warszawy, Radomia, Dęblina i Powidza, o różnej
liczbie godzin spędzonych w powietrzu. Oceny zwyczajów żywieniowych dokonano wykorzystując anonimową
ankietę, zawierającą odpowiedzi do wyboru.
Uzyskane dane dotyczyły m.in.: ilości zwyczajowo
spożywanych posiłków, regularności ich spożywania,
najkrótszej i najdłuższej przerwy między posiłkami, produktów unikanych w dni lotne, motywu wyboru produktów spożywczych, uczestnictwa w szkoleniu, na którym
omawiano dietę dla pilotów podczas służby w wojsku.
Badanie przeprowadzono w okresie grudzień 2004 – luty
2005 roku.
60
Wyniki
W trakcie pełnienia służby wojskowej wcześniejsze
szkolenie, na którym omawiano dietę dla personelu latającego, odbyło 32% pilotów. Zaprowiantowanych w stołówkach wojskowych było 44,5% badanych. Reszta spożywała posiłki w domu rodzinnym. 3- i 4-posiłkowy model
50
Stała
40
Zmienna
30
20
10
0
Śniadanie
II śniadanie
Obiad
K olacja
Rys. 2. Spożywane posiłki (% populacji).
Fig. 2. Meals consumed (% of population).
Zgodnie z zasadami prawidłowego żywienia przerwy
między posiłkami nie powinny być dłuższe niż 4–5 godzin.
Taki sposób żywienia zadeklarowała mniej niż połowa
pilotów. Najkrótsza przerwa między posiłkami badanych w
ciągu dnia wynosiła u 69% 2–4 godzin (rys. 4.).
Z punktu widzenia higieny żywienia wymaga się,
aby pilot spożywał pełnowartościowy posiłek 1–2 godziny przed lotami. Nasze badania wykazały, że ponad
połowa pilotów stosowała się do tych zaleceń (rys. 5.).
Charakterystyka zwyczajów żywieniowych pilotów wojskowych
100
90
50
80
40
70
30
60
Zaw sze
50
N igdy
20
40
C zasami
10
%
313
30
0
20
Tak
10
Nie
nie wiem
0
Śniadanie
II Śniadanie
Obiad
Podwie czorek
Kolacja
Po kolacji
Rys. 6. Odpowiedź na pytanie, czy zwracasz uwagę na to, co
spożywasz w dni lotne (% populacji).
Fig. 6. Answer the following question – do you pay the attention to what you have eaten in flight day (% of population)
Rys. 3. Pora spożywania posiłków (% populacji).
Fig. 3. Time of meals consumed (% of population).
80
30
70
25
60
20
50
15
40
10
30
20
5
10
0
Rośliny
strączkowe
0
<5h
>5h
Różnie
<2h
Najdłuższa
2-4h
4
ró
żn
ie
3
2,
5
2
1,
5
1
40
35
30
25
20
15
10
5
0
0,
5
Mle ko i
przetwory
mleczne
Alkohol
Kawa
Produkty
wysokotłuszczowe
Ciężkostrawne
Kapustne
Wędliny
4-6h
Najkrótsza
Rys. 4. Przerwy między posiłkami (% populacji).
Fig. 4. Breaks beetwen meals (% of population).
%
Napoje
gazowane
Rys. 7. Produkty unikane w dni lotne przez pilotów (% badanych,
którzy unikali danych produktów).
Fig. 7. Alimentary product avoided on flight days.
Tylko 46% badanych pilotów kierowało się wartością odżywczą przy doborze produktów spożywczych,
66,4% spożywało to, na co miało akurat ochotę. Cena
miała znaczenie dla 11%, a zawartość energii dla 15%
badanych.
Głównym motywem przy doborze produktów do
spożycia był jednak smak. Odpowiedziało tak 80,8%
(rys. 8.). Swoje żywienie jako zdrowe oceniło 66,5%
badanej populacji, a za wystarczające ilościowo 83%.
g o d z in y
Rys. 5. Czas spożywania posiłków przez badanych pilotów przed
lotem (% populacji).
Fig. 5. Time of meals consumed before the flight (% of population).
90
80
70
60
Tak
Nie
Czasami
50
43% badanych zwracało szczególną uwagę na swoją
dietę w dni lotne (rys. 6.). 66,6% pilotów nie wiedziało
jakich produktów spożywczych powinno unikać w te
dni. 36% badanych unikało wybranych produktów, były
to głównie: alkohol, napoje gazowane, mleko i przetwory mleczne, produkty ciężkostrawne, rośliny strączkowe
i kapusta (rys. 7.).
40
30
20
10
0
Wartość
odżywcza
Energia
Chęć
Smak
Cena
Rys. 8. Motyw wyboru produktów spożywczych (% populacji).
Fig. 8. Food choice factors (% of population).
314
Marek Kłossowski, Agata Dębska
Dyskusja
Sposób żywienia określa ilość, jakość, częstotliwość,
formę spożywanych produktów oraz zwyczaje żywieniowe
wybranych grup społecznych.
Prawidłowe żywienie należy do najważniejszych czynników wpływających na rozwój człowieka, umożliwia bowiem pełne wykorzystanie genetycznie uwarunkowanych
możliwości optymalnego jego rozwoju fizycznego i umysłowego.
Bardzo ważnym elementem racjonalnego żywienia
jest ilość i wielkość spożywanych posiłków w ciągu
dnia, regularność ich spożywania oraz długość przerw
między nimi.
W przypadku częstych posiłków zachodzi powolne,
nieprzerywane wchłanianie pokarmów z przewodu pokarmowego, podczas gdy przy posiłkach spożywanych
rzadko i bardziej obfitych organizm zostaje obciążony
dość dużą ilością składników pokarmowych w ciągu
krótkiego czasu [7].
Według zaleceń powinno spożywać się 4–5 posiłków
w ciągu dnia, z częstotliwością nie mniejszą aniżeli 4–5
godzin. Dłuższe przerwy między posiłkami powodują
uczucie głodu, obniżenie poziomu glukozy we krwi.
Dochodzi do obniżenia zdolności koncentracji uwagi,
ograniczenia aktywności psychofizycznej, pogorszenia
samopoczucia [7, 8].
Wykazano, że hipoglikemia zmniejsza wytrzymałość
ustroju na przeciążenia oraz wpływa ujemnie na efektywność w pracy zawodowej, na co pilot nie może sobie pozwolić [9].
Zalecane 4–5 posiłków dziennie konsumowało tylko
11% badanej populacji, połowa badanych spożywała 2 posiłki. Najdłuższa przerwa między posiłkami u 31% pilotów
wynosiła ponad 5 h a najkrótsza u 69% wynosiła 2–4 h.
W badaniach Gacek dotyczących mężczyzn aktywnych
zawodowo odsetek osób spożywających 4–5 posiłki był
wyższy i wynosił 27%, większość spożywała 3 posiłki
dziennie [10], natomiast u Narojek 30% mężczyzn deklarowało regularne spożywanie 4 posiłków dziennie [11].
Fisher w swoich badaniach na angielskich pilotach Królewskich Sił Powietrznych wykazał, że tylko 4,5% badanych spożywała zazwyczaj 3 posiłki dziennie, gdy większość (65%) zjadała zaledwie 1 posiłek dziennie, i to w
porach wieczornych, w dni lotne [12].
Badania Lindseth przeprowadzone na pilotach cywilnych Królewskich Sił Powietrznych wykazały ciekawą
korelację między częstotliwością spożywania posiłków
a objawami charakterystycznymi dla choroby lokomocyjnej. 75% pilotów, u których wystąpiła choroba lokomocyjna, spożywała 3 lub więcej posiłków w ciągu dnia. Autor
zaleca więc spożywanie 3 lub mniej posiłków dziennie w
celu zapobiegania wystąpieniu niekorzystnych symptomów
ze strony ustroju [6].
Wiele jest badań na temat wpływu częstotliwości
spożywania posiłków na różne aspekty przemiany składników odżywczych. Stwierdzono między innymi, że
nieregularne posiłki mogą prowadzić do powstania chorób na tle wadliwego żywienia: otyłości, cukrzycy, marskości wątroby, hipercholesterolemii lub wpływać na ich
przebieg [7].
Za szczególnie istotne uważa się regularne spożywanie pierwszego śniadania. Uijtdehaage odkrył, że studenci, którzy zjedli śniadanie bezpośrednio przed ekspozycją na iluzje, rzadziej doświadczali choroby powietrznej
niż ci, którzy nic nie jedli [13].
Nasze badania wykazały, że pierwsze śniadanie zazwyczaj spożywało 79% badanych pilotów. Podobne
wyniki uzyskał Fisher u pilotów angielskich – 78% [12].
Inne wyniki uzyskała Copp, wykazały one, że tylko
37% badanej populacji pilotów amerykańskich spożywało
codziennie śniadania, 33% prawie codziennie, 20% czasami, a 10% nigdy [14]. Do zdecydowanego niejedzenia
śniadania przyznało się 9% badanych pilotów, podobnie
sytuacja wyglądała u pilotów angielskich (12%).
90% ankietowanych zadeklarowało, że codziennie
spożywa obiady, trochę mniej (84%), że codziennie
zjada kolacje. Piloci angielscy zadeklarowali, że podczas
lotów nocnych rezygnowali z kolacji, spożywając tylko
obiad. 77% odpowiedziało, że często w ogóle nie spożywa
obiadów [12]. Tłumaczyli to zjawisko tym, że mieszkali
daleko od jednostki i stresami w pracy.
Eksperyment Fisher’a wykazał, że piloci bardzo chętnie
spożywali posiłki w ciągu dnia, gdy były łatwo dostępne.
Natomiast, gdy mieli spożywać posiłki z dala od jednostki,
często o nich zapominali lub nie znajdowali czasu i pili
tylko kawę, herbatę, spożywali drobne przekąski.
Piloci w badaniach Fishera przyznali się, że gdy
opuszczają posiłki w ciągu dnia stają się bardziej podatni
na zmęczenie, czują się słabsi i zdezorientowani podczas
lotów [12].
Większość z badanych pilotów zadeklarowała, że spożywała jakiś posiłek w czasie nieprzekraczającym 3 h przed
lotem. Podczas badania pilotów cywilnych wykazano, że
przypadki choroby powietrznej zdarzały się 6% częściej,
jeśli badani nie spożywali posiłków przed lotem [12].
Nasze badania pokazały, że szczególną uwagę na to,
co spożywa w dni lotne zwracało 43% pilotów. Tylko
36% badanych unikało wybranych produktów w te dni.
27% zadeklarowało, że nie spożywa wtedy alkoholu,
25% roślin strączkowych, 19% unikało produktów ciężkostrawnych, 17% nie piło napojów gazowanych, 12,5%
mleka i przetworów mlecznych, 10% wykluczało ze
swojej diety produkty o wysokiej zawartości tłuszczu,
6% nie spożywało warzyw kapustnych i tyle samo nie
piło kawy.
Charakterystyka zwyczajów żywieniowych pilotów wojskowych
Z badań Lindsetha wynikało, że spożycie przed lotem produktów o wysokiej zawartości białka, takich jak:
produkty mleczne, sery oraz konserwy mięsne, a także
produktów o wysokiej zawartości sodu miało istotny
wpływ na nasilenie się objawów choroby powietrznej
u badanych.
Spośród pilotów, u których nie wystąpiły takie objawy,
połowa spożywała głównie pieczywo i kasze, czyli produkty o wysokiej zawartości węglowodanów [6].
Wybór żywności jest zjawiskiem złożonym, zależy od
wielu czynników, które prowadzą do spożywania jednych
produktów, a odrzucenia innych.
Babicz-Zielińska zaproponowała przypisanie wszystkich czynników wyboru produktów spożywczych do jednej
z trzech grup:
– związane z produktem, określające jego właściwości
fizykochemiczne, cechy sensoryczne (smak, zapach,
tekstura), cechy funkcjonalne (opakowanie, dostępność, wygoda), wartość odżywczą itp.
– związane z konsumentem, do których zaliczyć
można cechy osobowe (wiek, płeć, wykształcenie),
czynniki psychologiczne (osobowość, nastroje),
czynniki fizjologiczne (stan zdrowia, stopień sytości, głód)
– związane ze środowiskiem, obejmujące czynniki
ekonomiczne (cena, dochody), kulturowe (przekonania), społeczne (status socjalny, moda, wpływ
otoczenia) [15].
Podkreśliła także, że o wyborze żywności oprócz
wyżej wymienionych czynników decydować może sytuacja, będąca efektem czasu, miejsca, okoliczności i tego
z kim dany produkt jest spożywany [15].
Badania wykazały, że głównym motywem, którym się
kierowali piloci przy wyborze produktów spożywczych
był ich smak. Wartość odżywcza miała znaczenie dla 46%
badanych, a zawartość energii tylko dla 15%. 61% ankietowanych zadeklarowało, że cena produktu nie ma dla
nich większego znaczenia. Większość badanych przyznała
się, że spożywa to, na co ma akurat ochotę.
83% ankietowanych oceniło swoje obecne żywienie za
wystarczające ilościowo. Była to jednak subiektywna ocena
badanych.
Niepokojące jest, że 67% badanych pilotów uważa
swoje żywienie za zdrowe, choć większość spożywa za
mało posiłków w ciągu dnia i w zbyt długich odstępach. Na
błędy te może wpływać specyfika zawodu, której towarzyszy nieregularny tryb życia i duże stresy.
Wnioski
1. Przeprowadzone badania wykazały, że model żywienia realizowany przez personel latający odbiega od
przyjętych zaleceń racjonalnego żywienia.
315
2. Połowa badanych spożywała tyko 2 posiłki dziennie, jedna trzecia badanych zadeklarowała, że najdłuższa
przerwa między posiłkami wynosiła ponad 5 h.
3. Badania dowiodły, że jest bardzo mała świadomość żywieniowa wśród pilotów. Większość ankietowanych nie wiedziała jakich produktów powinna unikać w
dni lotne.
4. Konieczne wydaje się poszerzenie wiedzy pilotów
na temat podstaw racjonalnego żywienia oraz znaczenia
diety lotniczej poprzez zorganizowanie cyklu szkoleń dla
tej grupy.
Piśmiennictwo
1. Śmigielski S.: Poradnik domowego żywienia personelu
latającego. Warszawa, 1961, 61-65.
2. Barański S. i wsp.: Higiena żywienia. Medycyna Lotnicza
i Kosmiczna. PZWL Warszawa, 1977, 110, 168-172.
3. Terlak J.F., Jasiński T.: Aviation stress, PPML 1999, 3,
(5), 239-247.
4. Mikuliszyn R., Żebrowski M.: Patofizjologia przyspieszeń. Medycyna lotnicza – wybrane zagadnienia. Poznań,
2002, 98-137.
5. Davenport N.A.: Predictors of barotrauma events in a Navy
altitude chamber. Aviat. Space, Environ. Med., 1997,
January, 61-65.
6. Lindseth G., Lindseth P.D.: The relationship of diet to
airsickness. Aviat. Space Environ. Med., 1995, 66 (6), 537541.
7. Rosińska L.: Częstotliwość żywienia a wybrane elementy
metabolizmu makroskładników odżywczych. Żyw. Człow.
i Metab., 1997, XXIV (4), 473-481.
8. Szewczyński J., Ostrowska A., Krechniak A., Litewka A.:
Assessment of diets of Medical Academy students. Results
of qualitative assessment of diets. Żyw. Człow. i Metab.,
1990, 17, 38-43.
9. Święcicki W.: Sprawozdanie z sympozjum żywienia
personelu latającego. Med. Lot., 1997, 23, 139-142.
10. Gacek M., Chrzanowska M., Matusik S.: Wybrane zachowania żywieniowe mężczyzn w wieku 40–50 lat aktywnych
zawodowo. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej Fizjologiczne Uwarunkowania Postępowania Dietetycznego; 2004.11. SGGW, Warszawa, 497-502.
11. Narojek A., Ostrowska A.: Zachowania żywieniowe rodzin wielkomiejskich w nowej sytuacji społeczno-ekonomicznej. Motywacje towarzyszące zakupom żywności.
Zwyczaje żywieniowe rodzin warszawskich. Żyw. Człow.
i Metab., 1997, XXIV, 4, 461-471.
12. Fisher M.G.P., Atkinson D.W.: Fasting or feeding? A survey
of fast-jet aircrew nutrition in the Royal Air Force Strike
Command, 1979. Aviat. Space Environ. Med., 1980, 51,
1119-1122.
13. Uijtdehaage S.H.J., Stern R.M., Koch K.L.: Effects of
eatingon vection induced motion sickness, cardiac vagal
tone, and gastric myoelectric activity. Psychophysiology,
1992, 29, 193-201.
316
Marek Kłossowski, Agata Dębska
14. Copp E.K., Green N.R.: Dietary intake and blood lipid
profile survey of fighter pilots at Tyndall Air Force BASE.
Aviat., Space, Environ. Med., 1991, 62, 837-841.
15. Babicz-Zielińska E.: Wybrane zagadnienia badań upodobań żywieniowych. Żyw. Człow. i Metab., 1998, 2, 195202.
Adres do korespondencji:
prof. AWF dr hab. Marek Kłossowski
Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej
ul. Krasickiego 54
01-775 Warszawa