NIEKTÓRE WNIOSKI Z. MATERIAŁÓW JĘZYKOWYCH Badania

ANNA
SZYFER
NIEKTÓRE W N I O S K I
Z. MATERIAŁÓW
JĘZYKOWYCH
Badania gwaroznawcze dają ogromne możliwości retrospektywnego
spojrzenia na dzieje l u d z i mówiących daną gwarą. Pozwalają one na
ustalenie niektórych granic etnicznych, wskazują również na k i e r u n k i
osadnictwa. W i e l o k r o t n i e zdarza się, że oddalone od siebie zaledwie
o parę kilometrów wsie mają różny zasób l e k s y k a l n y . G d y dzieli j e g r a ­
nica polityczna l u b wyznaniowa, j a k m a to miejsce między w s i a m i w a r ­
mińskimi i m a z u r s k i m i , jest t o zjawisko zrozumiałe. Natomiast zróżnico­
wanie takie na pozornie j e d n o l i t y m terenie, nie mającym granic dzie­
lących, sygnalizuje zróżnicowane pochodzenie mieszkańców t y c h w s i .
l\
Do badania słownictwa, a właściwie — j a k w w y p a d k u mojej pracy —
zasobu leksykalnego wystarczy bardzo niewiele pytań. W czasie badań
na terenie K u r p i o w s k i e j Puszczy Zielonej posługiwałam się k w e s t i o ­
nariuszem s t u p y t a n i o w y m , zawierającym działy: słownictwo części
d o m u , wozu, t k a c t w a , r o l n i c t w a , s t r o j u , przygotowania - p o k a r m u , za­
gadnień wierzeniowo-obrzędowych i owadów. G d y chcemy wykryć zróż­
nicowanie zatarte już przez czas i oddziaływanie sąsiedniej g w a r y pod
w i e l u względami podobnej, a więc łatwiej przejmowanej przez p r z y byszów, m u s i m y pytać nie o nazwy rzeczy l u b przedmiotów codziennego
użytku, które przecież ścierają się w stałym użyciu, a i c h ujednolicenie
d y k t o w a n e jest i c h komunikatywnością, lecz przede w s z y s t k i m o zja­
wiska i nazwy oderwane, będące j a k g d y b y przez swoją drug©planowość
prywatną własnością ludzi, t y m s a m y m więc długo nie podlegające
wpływom. T a k więc słownictwo części pługa, krosien, kołowrotka czy
nazwy zwierząt bądź kiedyś zagrażających człowiekowi, bądź hodowa­
nych, są j e d n o l i t e na terenie całej Polski, w w i e l u w y p a d k a c h Słowiań­
szczyzny, a n a w e t z n a j d u j e m y j e w p o d s t a w o w y m słownictwie języków
indoeuropejskich K Zróżnicowanie zaś nazw i czynności w i e r z e n i o w y c h
czy też nazw d r o b n y c h owadów jest wprost nieprawdopodobnie bogate.
1
Materiał
nera,
porównawczy
B e r n e k e r a
i
czerpałam
Sławskiego.
ze
słowników
etymologicznych
Bruck­
WNIOSKI
Z MATERIAŁÓW
JĘZYKOWYCH
M a p a 1. Zróżnicowanie n a z w g w a r o w y c h
O
omacnica #
mentelnica •
'•.
283
n a oznaczenie ćmy nocnej
bzieda
A
mara ©
i
ćma
'
Wg szkicu A. Szyfer wyk. Z. Biernacki
i
}
1
•*>
#
lj
J L
Kierując się t y m szukałam zróżnicowania m . i n . także i w dparciu o słow­
n i c t w o owadów.
W badaniach n a d zróżnicowaniem l e k s y k a l n y m cały t e r e n k u r p i o w s k i objęłam początkowo siatką badań o p u n k t a c h oddalonych od siebie
o m n i e j więcej 10 k r a . Na pasie ograniczonym od zachodu Omulwią
a od wschodu Szkwą nie znalazłam p r a w i e żadnego zróżnicowania
w obrębie badanych działów słownictwa. Dopiero posuwając się dalej na
wschód między Szkwą a Pisą uzyskałam zaskakujące w p r o s t w y n i k i .
Oto cała północna część tego pasa okazała się zupełnie inna, a słownictwo
t y c h w s i w działach różnicujących bardzo podobne do słownictwa z w i o sek m a z u r s k i c h powiatów piskiego i szczycieńskiego . Zagęścić więc
3
1
A
;
8
2
Materiały
językowe
dotyczące
terenu
Puszczy
d r o b n y c h notatek p r z y c z y n k a r s k i c h , o p u b l i k o w a l i
3
P o r . materiały
gwaroznawcze
lektologii P A N w W a r s z a w i e .
przygotowane
Zielonej,
K. N i t s c h
do d r u k u
l i c z n y c h , ale
ii
;-J
,;j
H . F r i e d r i c h.
jjj
oprócz
i
\
|
.j
przez
I
Zakład
Dia-
J
!l
ANNA
2g4
SZYFER
musiałam sieć badań na t y m terenie, aby uściślić zróżnicowanie. Na pa­
sie Szkwa — Pisa przebadane zostały p r a w i e wszystkie w i o s k i (26), z po­
minięciem t y l k o zupełnie południowych, leżących nad samą Narwią, w s i
zaścianków szlacheckich. T a k więc na łącznie przebadanych 45 w s i 26
przypada na stosunkowo mały obszar między Szkwą a Pisą: 11 z n i c h
t
j k pozwala wnioskować podany poniżej przykładowy materiał
0
a
wsie pochodzenia innego niż cały region. Stanowią one około 24°/o, c z y l i
p r a w i e *A t e r e n u
Równoleżnikowe zróżnicowanie na K u r p i a c h t a k i c h nazw, j a k n p .
kozły, k r o w y , k o p l i n y , koźliny, można by chyba tłumaczyć za d r e m
H . F r i e d r i c h e m , objaśniającym to zjawisko pasowości na przykładzie
f o n e t y k i , a szczególnie nosowości i palatalności, większą k o n s e r w a t y w nością terenu północnego, odciętego bardziej od wpływów k u l t u r a l n y c h .
Dobrze to i l u s t r u j e wyżej w y m i e n i o n y autor na przykładzie słabnięcia
tendencji a r t y k u l a c y j n y c h palatalności asynchronicznej (psiwo, pchiwo,
p j i w o , piwo). Natomiast k o m p l e k s y terenowe nazw, j a k ma to miejsce
np. p r z y nazwach ćmy, nietoperza i k o n i k a polnego, na dodatek spotykane
także kompleksowo w n i e d a l e k i m sąsiedztwie w powiecie
Szczytno
i Pisz w województwie olsztyńskim, dowodzą różnego osadnictwa.
4
Dzięki możliwości zestawienia t y c h materiałów z materiałami zebra­
n y m i przez warszawski Zakład D i a l e k t o l o g i i P A N mogłam t u stwierdzić
identyczność słownictwa na niektórych terenach Mazurów i Kurpiów.
Tak n p . w k u r p i o w s k i c h wsiach L e m a n , Z i m n a , W a r m i a k , Wyżega,
Zalas, D u d y , Łączki, P i a n k i występuje nazwa grycka, oznaczająca bie­
dronkę, występująca równocześnie w t y m s a m y m znaczeniu w powiecie
Szczytno we wsiach: Opaleniec, Sasy, Róglas, Szymany, G r o m , L e m a n y ,
Dźwierzuty, Pasym, R u m i Rudziska. Cały teren na zachód od S z k w y
zajmuje mazowiecka grzegrzółka.
Sporadycznie występuje
przepiórka
i kokoszka, znane również na Mazurach, oraz ogólnopolska boża krówka.
Drugą nazwą, układającą się t a k samo kompleksowo, jest nazwa ćmy.
W wyżej w y m i e n i o n y c h wsiach k u r p i o w s k i c h i m a z u r s k i c h występuje
bzieda oraz sporadycznie również mazurska mara. Ciekawe jest t u
określenie bzieda j a k o rodzaj mentelka (motyla) a biedny, bo szary, n i e ­
ładny. Nazwa mara pochodzi prawdopodobnie od innej cechy tego owada:
jego życia nocnego, co musi przypominać marę. Popularna na pozosta­
łym obszarze omacnica, znana również i na Mazowszu, zawiera również
cechę owada, latającego po ciemku, czyli „po o m a c k u " . Występująca
1
.
5
H . F r i e d r i c h , Gwara
opracowanej
i
kurpiowska
(fonetyka),
Warszawa
1954.
W ub. r o k u przygotowałam do d r u k u do m o n o g r a f i i językowej M a z u r i W a r m i i ,
Warmii.
przez
ten
Zakład,
Słownictwo
zwierząt,
gadów
i
owadów
Mazur
T
WNIOSKI
Z MATERIAŁÓW
JĘZYKOWYCH
M a p k a 2. Zróżnicowanie n a z w g w a r o w y c h
A
lelek O
skórzan H
skórzak
285
n a oznaczenie n i e t o p e r z a
• skórnik • kacopyrz #
(czasem nientoperz)
mentoperz ©
nietoperz
Wg szkicu A. Szyfer wyk. Z. Biernacki
w k i l k u n a s t u miejscowościach mentelnica
to po prostu f e m i n i n u m od
mentla, znana również w powiecie p i s k i m (mapa 2).
Podobnie też układają się nazwy nietoperza. M a z u r s k i
kacoperz
(mapa 2) zajmuje południowo-wschodni teren K u r p i . Na reszcie pasa
Szkwa — Pisa d o m i n u j e nazwa skórzan, tłumaczona przez ludność t y m ,
że „uun to m a takie skrzidła j a k ze skóry". Cały zachodni teren K u r p i
zajmuje, występujący i na Mazowszu, lelek. Te t r z y przykładowe nazwy
ilustrują i dokumentują dobrze zróżnicowanie etniczne t e r e n u i ciążenie
jego północnego wschodu k u M a z u r o m . Pozostały teren k u r p i o w s k i —
j a k wykazują p u n k t y przebadane porównawczo w p o w i a t a c h przasny­
s k i m , mławskim, ostrołęckim na południe od N a r w i , pułtuskim i płoc­
k i m — stanowi raczej jednolitą całość z Mazowszem.
Z e b r a n y materiał mógłby dowodzić pochodzenia części wiosek pół­
nocno-wschodniego t e r e n u k u r p i o w s k i e g o z sąsiednich M a z u r . Wskazuje
na to również toponomastyka, te same nazwy w s i b o w i e m spotykane są
ANNA
286
Mapka
3. Zróżnicowanie
#
nazw
SZYFER
gwarowych
koniki O
skocz •
n a oznaczenie k o n i k a
polnego
skoczki
Wg szkicu A. Szyfer wyk. Z. Biernacki
równocześnie na K u r p i a c h i Mazurach, j a k n p . P i a n k i , Czarnia, L e m a n ,
Z i m n a , P u p k o w i z n a , Wyżega, Turośl, Niedźwiedź i t p . Takie możliwości
wysuwał już H . F r i e d r i c h na podstawie zbieżności fonetycznych, lecz
n i e mógł tego wówczas w pełni udowodnić materiałem przykładowym
ze wzglądu na niemożność przeprowadzenia badań na terenie m a z u r s k i m
będącym już poza granicą Polski. Zebrany obecnie przeze m n i e materiał
t e r e n o w y zdaje się popierać tę tezę. Popiera ją również w niektórych
w y p a d k a c h materiał a r c h i w a l n y , wskazujący na emigrację Mazurów
z powiatów Ełk i Olecko na Suwalszczyznę i powiatów Pisz i Szczytno
na K u r p i e . D o k u m e n t y p r z y b y c i a ewangelickiej ludności z M a z u r na
t e r e n y P o l s k i przechowuje m . i . Ewangelickie A r c h i w u m w Suwałkach.
Być może, że podobne d o k u m e n t y znalazłyby się w zniszczonym niestety
w czasie w o j n y E w a n g e l i c k i m A r c h i w u m w Łomży. Emigracja ta p r z y ­
pada na dwudzieste i trzydzieste lata X V I I I w . i była spowodowana
z jednej s t r o n y wzrostem ucisku ekonomicznego i narodowościowego na
WNIOSKI
Z MATERIAŁÓW
JĘZYKOWYCH
287
terenie M a z u r , z d r u g i e j zaś ucieczką przed zarazami. W t y m czasie na
K u r p i a c h pas między Szkwą a Pisą był jeszcze p r a w i e nie zamieszkany,
a przez swe podobieństwo warunków geograficzno-gospodarczych dosko­
nale nadawał się na osiedlenie Mazurów.
Badania językowe pozwalają wysunąć tezy o m a z u r s k i m pochodzeniu
niektórych w s i k u r p i o w s k i c h . Wskazują na istnienie zagadnienia i na
k i e r u n e k , w j a k i m może iść jego rozwiązanie. Ostateczne ustalenie szla­
ków m i g r a c j i należy już do historyków.