klinkij tu
Transkrypt
klinkij tu
Rodzime gatunki, tryb życia i działania wspierające Dżdżownice – naturalna uprawa roli Prof. dr Heinz-Christian Fründ, Wydział nauk rolniczych i architektury krajobrazu, Szkołą Wyższa w Osnabrueck Ich występowanie uspokaja rolnika – dżdżownice wskazują na żyzną glebę i dobry stan jej uprawy. Są najbardziej widocznym elementem życia w glebie, które składa się w 90% z mikroorganizmów o biomasie do 2 ton na hektar. Dżdżownice mogą mied udział ilościowy do 10% - zatem 20 dt paszy proteinowej najwyższej jakości. Wartośd paszy jest jednak interesująca najbardziej dla kretów, kruków i lisów. My ludzie cenimy dżdżownice za ich wkład w żyznośd gleby. 1.Wielośd gatunków i najważniejsi przedstawiciele Różnorodnośd gatunków dżdżownic jest w porównaniu do innych zwierząt ziemnych raczej niewielka. W kluczu do oznaczania dla Austrii autorstwa Christiana i Zicsi (1999) wykazano 62 gatunki dżdżownic. W Niemczech jest ich około 45 gatunków. W glebach rolniczych można znaleźd około 10 gatunków, w jednym siedlisku często tylko jeden do czterech gatunków. Wielkośd ciała dżdżownic sięga od jednego centymetra u najmniejszych gatunków do pół metra u gatunku dżdżownic Lumbricus badensis, występującej tylko w południowym Schwarzwaldzie. Z tropików znane są dżdżownice długie na dwa metry. Dżdżownice można podzielid na cztery typy ekologiczne ze względu na tryb życia. U najbardziej znanej dżdżownicy, „rosówki”, Lumbricus terrestris, podziemny tryb życia jest najbardziej widoczny. Lumbricus terrestris zakłada trwały system korytarzy jako swe siedlisko. Korytarz główny jest kopany pionowo aż do zapewnienia sobie wilgotnej głębi. Zależnie od poziomu wód gruntowych korytarz może sięgad do 3 m w głąb. Często korytarz dżdżownicy łączy się w rurami drenażowymi w glebie. W stronę powierzchni ziemi rozgałęzia się on na wiele otworów odprowadzających. Podczas zakładania korytarza dżdżownica wciska się w podłoże (perystaltyczny proces kopania). Ziemia przy brzegu korytarza w ten sposób zostaje zagęszczona. Według pomiarów Keudela i Schradera (1999) nacisk działający promieniowo może wynosid do 140 hPa (1,4 bar). Jest to mniej niż jedna piąta stwierdzonego u roślin maksymalnego nacisku korzeniowego. Jeżeli gleba jest zbyt gęsta, dżdżownica może dodatkowo – inaczej niż rośliny – wgryźd się w ziemię. Raz wykopany tunel mieszkalny jest długotrwale wykorzystywany przez Lumbricus terrestris. W pewnym lesie w Finlandii zaobserwowano, że te same tunele utrzymywały się nawet powyżej 10 lat (Butt i Nuutinen 2005). Z biegiem czasu na ścianie tunelu z wydzielonego przez skórę śluzu i odchodów powstaje tapeta próchnicowa. Ściana tunelu jest zatem strefą zwiększonego zaopatrywania w substancje odżywcze i aktywności biologicznej w głębi ziemi (drylosfera). Żywności dżdżownica poszukuje na powierzchni ziemi. Resztki roślin są wciągane do otworu tunelu i w wilgotnym otoczeniu podlegają przyspieszonemu rozkładowi mikrobiologicznemu. Dżdżownica odżywia się nadgniłą i wzbogaconą bakteriami substancją roślinną. Zasadniczo dżdżownica ziemna jest aktywna przez cały rok. Nie ma stadium spoczynku tak jak u poniżej opisanej dżdżownicy zwyczajnej. Zgodnie ze swym trybem życia Lumbricus terrestris znajduje idealne warunki tam, gdzie jest regularna oferta dobrze rozkładalnych resztek roślinnych, a jej korytarze nie są niszczone. Poza tym gleba nie może byd zbyt kwaśna (pH>5). Dzieje się tak na użytkach zielonych, ale także w glebach miejskich. Największą gęstośd populacji obserwuje się w glebach gliniastych. W lekkich glebach piaszczystych dżdżownica ziemna występuje tylko pojedynczo. Prawdopodobnie wysiłek poświęcony utrzymaniu korytarzu jest zbyt wysoki w lekkim piasku. Najczęściej występującym gatunkiem dżdżownicy jest dżdżownica zwyczajna, Aporrectodea calignosa, zwana także dżdżownicą szarą. Aporrectodea calignosa należy do podziemnych dżdżownic, które często występują w 1-3 gatunkach w jednym miejscu. U glebowych dżdżownic takich jak Aporrectodea calignosa istnieje bliskie powiązanie między aktywnością w drążeniu a przyjmowaniem pokarmu. Są to gatunki ziemiożercze. Oznacza to, że jedzą ziemię i trawią zawartą w niej substancję organiczną – przede wszystkim łatwo rozkładające się elementy i mikroorganizmy. Aporrectodea calignosa przebywa dlatego chętnie w pobliżu korzeni roślin, gdzie kawałeczki korzeni i obumarłe delikatne korzonki wraz z przynależnymi mikroorganizmami wzbogacają glebę. Również tam jednak koncentracja pożywienia w glebie jest względnie niska, tak więc dżdżownica musi przepuścid przez swój układ trawienny dużą ilośd substancji. Aporrectodea calignosa nie zakłada trwałego systemu korytarzy, ale przedziera się przez okruchy gleby, przeważnie na głębokości 0-15 cm. Przy tym produkowane są duże ilości kału, które ponownie zapełniają korytarze. Urobek dżdżownicy jest odkładany także na powierzchni i swą groniastą strukturą wskazuje na aktywnośd dżdżownicy w glebie. Nacisk boczny wywierany przy kopaniu może byd nawet dwukrotnie większy niż u Lumbricus terrestris (Keudel i Schrader 1999). W próbach laboratoryjnych zbadano, iż dżdżownica o wadze 1 g kopie dziennie korytarz o długości około pól metra i wydziela około 4 g strawionej ziemi (Martin 1982). W przypadku populacji 100 zwierząt lub 60 g biomasy na m2 byłby to 30-metrowy odcinek korytarzy wykopanych przez dżdżownice, przy dobrym dniu nawet o powierzchni jednego metra kwadratowego gleby! Gdy nadejdą gorsze czasy, to znaczy gdy gleba wyschnie lub nadejdzie przymrozek, Aporrectodea calignosa przerywa swą aktywnośd, opróżnia jelito, zwija się w kulkę w podziemnej jamie i wpada w stan spoczynku (bezruch). Na Aporrectodeę calignosę obróbka roli ma mniejszy wpływ niż na Lumbricus terrestris i występuje ona również tylko w lekkich glebach piaszczystych, o ile znajduje się tam wystarczające ukorzenienie. Gatunek ten jest podobnie jak rosówka wrażliwy na kwaśną glebę. Celem rozmnażania dżdżownice składają kokony z jajami. Są to kuleczki o kształcie cytryny, trochę mniejsze niż ziarno pszenicy, których skórka podobna do pergaminu tworzy skuteczną ochronę przed parowaniem, a wewnątrz wyłożona są substancją podobną do żółtka. W kokonie znajduje się od jednego do wielu jaj. Embrion dżdżownicy żywi się żółtkiem i wykluwa z kokona po wielomiesięcznym okresie rozwoju. Kokony jaj są składane do gleby na skraju korytarzy i są najskuteczniejszym stadium przetrwania, z którego populacja dżdżownicy ziemnej może odbudowad się po załamaniu. 2. Wkład dżdżownic ziemnych w żyznośd gleby Dżdżownice przyczyniają się w różnorodny sposób do żyzności gleby. Wspomagają wietrzenie gleby, stabilizują jej strukturę, sprzyjają infiltracji opadów, mieszają pozostałości po żniwach do gleby i przyspieszają jej mineralizację. W miejscu o glebach lessowych w Bawarii zmierzono, że populacja dżdżownic wmieszała w ziemię na terenie pofrezowanym około 60 dt słomy na ha od młócenia do wysiewu kukurydzy (Bauchhenß 2005). Wtłaczanie resztek roślinnych przyczynia się także do higieny gleby. Grzyby szkodniki takie tak Monilia w uprawie owoców i fuzarium w uprawie zbóż są redukowane przez Lumbricus terrestris (Kernel i Niklas 1980, Oldenburg et al. 2008). W próbach mikrokosmicznych stwierdzono nawet antagonistyczne działanie Lumbricus terrestris na nicienia buraczanego Heterodera schachtii (Bell 1997). Typ formy życia Wygląd Powierzchniowe: mieszkaocy ściółki np. Lumbricus castaneus, Lumbricus rubellus, Dendrobaena octaedra Glebowe: mieszkaocy podłoża mineralnego (kopiące poziomo) np. Aporrectodea calignosa, Aporrectodea resea, Allolobophora chlorotica, Octolasion cyaneum, Octolasion lacteum Przeważnie małe do średnie, ciemno zabarwione robaki Tryb życia W mulczu lub sianie na podłożu. Odżywianie gnijącymi resztkami roślin. Gatunki żyjące krótko o małej aktywności w kopaniu. Przeważnie średnie szare W podłożu mineralnym, robaki, zabarwione na kolor przede wszystkim w pobliżu brązowy do różowego. korzeni roślin. Odżywianie Zawartośd ciała mniej lub substancją organiczną, która bardziej prześwitująca. jest wchłaniana wraz z ziemią. Wysoka aktywnośd w kopaniu. Korytarze nietrwałe, zapełniane wydalaną ziemią. Głęboko kopiące Duże robaki z silną Mieszkają w glebie. np. Lumbricus terrestris, pigmentacją przedniej strony Odżywianie resztki roślin na Aporrectodea longa ciała i jaśniejszą tylną stroną. powierzchni gleby. Trwałe Koniec ogona szpatułkowaty. korytarze, sięgające głębokości 3 metrów. Ściany korytarzy wzbogacone próchnicą i ściśnięte. Gatunki długożyjące. Robaki kompostowe Małe do średnie, czerwone Występujące masowo w np. Eisenia fetida, Eisenia robaki. Jasne granice kompostownikach i veneta segmentów u pasiastego materiale intensywnie zwierzęcia. gnijącym. Wysoki wskaźnik rozmnażania. Nie występują w zwykłej glebie. Tab. 1. Typy form życia dżdżownic ziemnych z najczęstszymi gatunkami Ściągawka Dżdżownica ziemna Lumbricus terrestris Linneusz 1758 Głęboko kopiący typ formy życia Wielkośd ciała: Czas rozwoju: Liczba potomków: Wiek: do 30 cm długości, średnica do 9 mm ok. 90 dni dojrzewania kokona z jajami, ok. 230 dni rozwoju młodego osobnika do dojrzałości płciowej ok. 7 do 10 rocznie 6 do 8 lat; w naturze często wcześniejsza śmierd – drapieżniki lub warunki atmosferyczne Typy form życia dżdżownic uzupełniają się w ich skutkach ekologicznych. Powierzchniowe i głęboko kopiące dżdżownice wykonują rozkład pierwszego rzędu. Udostępniają one resztki pożniwne dla mikroorganizmów. Głęboko kopiące dżdżownice maja tu szczególne znaczenie, ponieważ transportują substancję organiczną z powierzchni gleby w głąb niej. Glebowe dżdżownice same nie potrafią bezpośrednio wykorzystad resztek roślin, ale dbają o zmieszanie substancji organicznej w glebie i przyczyniają się do mineralizacji azotu i fosforu. Podobną współpracę głęboko kopiących i glebowych dżdżownic można zaobserwowad w ich wpływie na gospodarkę wodną w glebie. Duże prostopadłe pory u dżdżownic głęboko kopiących powodują szybką infiltrację i szybki pionowy odpływ wody w glebie. Pionowy system korytarzy dżdżownic glebowych o mniej zagęszczonych ścianach dba o dobry rozdział infiltrowanej wody w obszarze korzeniowym. Klimat Temperatura Opad Klimatyczny bilans wody Przebieg pogody Gleba (jakośd środowiska życia) Fizyczne: tekstura, trwałośd, stabilnośd struktury (obróbka gleby) Chemiczne: pH, zaopatrzenie w O2, toksyczne chemikalia Zaopatrzenie w pożywienie Naziemne odpadki Obrót korzeniowy Wyrostki korzeniowe Nawożenie organiczne, mulczowanie Częstośd występowania dżdżownic Właściwości biologiczne Wskaźnik rozmnażania specyficzny dla gatunku Tolerancja na stres (susza, mróz) Zdolnośd do rozprzestrzeniania Przeciwnicy ekologiczni Drapieżniki Pasożyty Konkurenci Rys. 3. Czynniki wpływające na częstośd występowania dżdżownic. 3. Co należy robid, by wspomagad dżdżownice Czynniki wpływu i naturalne wahania populacji Na częstośd wstępowania dżdżownic w danym miejscu ma wpływ wiele czynników. Szczególnie ważne są tu czynniki klimatyczne. Okresy suszy czy nagłe silne przymrozki mogą zdziesiątkowad populację dżdżownic do poniżej jednej dziesiątej wyjściowej liczby. Silne wahania są także reakcją na różne zaopatrzenie w pożywienie – np. zmniejszenie populacji przy uprawie roślin okopowych, odnowienie populacji przy uprawie roślin pastewnych. Właściwości gleby mają przede wszystkim wpływ na korzystnośd lub niekorzystnośd środowiska. Widzimy tu, ile energii dżdżownice muszą włożyd w „samo przeżycie” a ile pozostaje na rozmnażanie. Opisane właściwości biologiczne mają wpływ na to, jak bardzo dany gatunek dżdżownic jest dotknięty wahaniami warunków życia i jak szybko może w dobrym okresie odnowid swą populację. Ekologiczni przeciwnicy wydają się działad raczej stabilizująco na populację dżdżownic. Tylko na niektóre czynniki wymienione można mied wpływ poprzez obróbkę gleby, mianowicie na zaopatrzenie w pożywienie (poprzez nawozy organiczne, rodzaj owoców i reszki pożniwne), na wartośd pH i odleżenie roli. Przy dobrym zaopatrzeniu w pożywienie, odleżeniu roli i korzystnych warunkach pogodowych można liczyd na odnowienie załamanej populacji dżdżownic z rezerwy zabezpieczonej w kokonach z jajami w ciągu 1,5 do 3 lat. Gleby pozbawione całkowicie dżdżownic (np. poldery w Holandii) są zasiedlane powoli, z prędkością między 5 a 10 m rocznie. Ściągawka Dżdżownica zwyczajna Aporrectodea caliginosa (Savigny 1826) Synonimy: Allobophora caliginosa, Nicodrilus caliginosus Glebowy typ formy życia Wielkośd ciała: Czas rozwoju: Liczba potomków: Wiek: do 17 cm długości, średnica do 5 mm ok. 65 dni dojrzewania kokona z jajami, ok. 150 dni rozwoju młodego osobnika do dojrzałości płciowej ok. 30 rocznie 2 do 3 lata Odleżenie roli Liczne badania (np. Mauler-Troxler et al. 2006) wykazały, że zredukowana obróbka gleby działa korzystnie na zasiedlanie przez dżdżownice i to tym bardziej, im mniejsza jest głębokośd i intensywnośd obróbki. Im częściej i głębiej ingeruje się w strukturę gleby, tym więcej podziemne robaki są zmuszone inwestowad w odtworzenie swych korytarzy mieszkalnych. Tym samym bilans energetyczny ich populacji pogarsza się. Porównując dwa pola – jedno z konwencjonalnym siewem bezpośrednim, drugie o biologiczno-dynamicznej obróbce pługiem – biolog z Tybingi Suska Weller stwierdziła, że wyrośnięte dżdżownice nie tylko występowały rzadziej w glebie obrobionej pługiem, ale również miały znacznie mniej segmentów. Wskazuje to na fakt, że bezpośrednie kaleczenie zwierząt podczas obróbki roli również może mied znaczenie. W każdym razie występowaniu głęboko kopiących dżdżownic sprzyja najbardziej odleżenie roli i jej zmniejszona obróbka. Mulczowanie Zaopatrzenie głęboko kopiących (i powierzchniowych) dżdżownic w reszki roślin na powierzchni gleby jest najważniejszym czynnikiem wspomagającym populację. Dobre mulczowanie może częściowo rekompensowad stres wynikający z obróbki roli. Zakopane w ziemi resztki roślin są niedostępne dla dżdżownic i są rzadko otwierane nawet przez gatunki glebowe. Mulczowanie roślinnością w zimie ma korzystny wpływ na dżdżownice. Czas aktywności dżdżownic trwa do późnego grudnia. Międzyplon Międzyplon wspomaga glebowe dżdżownice dzięki systemom korzeniowym w glebie, a dżdżownice głęboko kopiące dzięki elementom naziemnym. Rośliny bobowate i mieszanka koniczyny z trawami – szczególnie wieloletnie – prowadzą do silnego wzrostu populacji dżdżownic. Ale także rośliny krzyżowe i phacelia jako zimowe magazyny azotu mają korzystne działanie na dżdżownice. 4. Wnioski Dla wspomagania dżdżownic najkorzystniejsze są trzy czynniki: odleżenie roli – mulczowanie – międzyplon. Z powodu kluczowego miejsca występowania między powierzchnią gleby a warstwą podorną wspomaganie dżdżownic głęboko kopiących ma szczególne znaczenie.