Ergonomiczne uwarunkowania systemu zarz dzania czasem pracy

5
Zenon Muszy ski
Małopolska Wy sza Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie
Ergonomiczne uwarunkowania
systemu zarz dzania czasem pracy
w przedsi biorstwie
1. Wprowadzenie
Zaostrzaj ca si konkurencja w rónych wymiarach i obszarach, w tym
zwłaszcza rozprzestrzenianie si internacjonalizacji i globalizacji spowodowało,
e cz firm zaczła poszukiwa nowych dróg i sposobów osigania przewagi
konkurencyjnej. Jedn z nich stało si konkurowanie czasem, sprowadzaj ce si
głównie do praktycznego stosowania kompresji czasu podstawowych procesów
wytwórczych, ze zwróceniem uwagi szczególnie na procesy produkcji i procesy
sprzeday. Owo konkurowanie czasem urosło ostatnio w wielu firmach do rangi
ogólnej strategii rozwojowej.
Jeeli układem odniesienia, ze wzgldu na który okrela si czas jakiego
zjawiska lub procesu, jest praca, a dokładniej, przemiany zachodzce w procesie
pracy, to aspekt ilociowy tego ruchu bdzie oznaczał czas pracy. Obejmuje on
t cz czynnoci wykonywanych przez człowieka, która wystpuje przede
wszystkim w procesie produkcji i wiadczeniu usług. Jest on nierozerwalnie zwizany z prac – jest warunkiem jej istnienia i form bytu1. Czas pracy, a zwłaszcza sposób jego zorganizowania, powinien by zharmonizowany ze zmianami
zachodzcymi w organizacji i poza ni.
1
L. Kozioł, Jak racjonalnie gospodarowa czasem?, Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”,
Kraków 1992, s. 28.
156
Zenon Muszy ski
Czas pracy – zgodnie z art. 128 kodeksu pracy – jest to czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. Termin pozostawania w dyspozycji
pracodawcy oznacza, e czas pracy stanowi równie pozostawanie w gotowoci
do pracy, lecz nie wiadczenie jej w danym momencie2. System czasu pracy to
zbiór zasad zwizanych z organizacj czasu pracy dopuszczaln przez prawo
pracy, na które składaj si postanowienia dotyczce normy czasu dobowego,
tygodniowych wymiarów czasu pracy, okresu rozliczeniowego itp.3
W ostatnich latach coraz czciej i wyraniej obserwuje si rosnc rozbieno midzy wielkoci i tempem wdraania oryginalnych innowacji technicznych i zmian organizacyjnych z jednej strony a zakresem i tempem zmian systemu czasu pracy ze strony drugiej. Ponadto, a moe przede wszystkim, zmiany
systemu czasu pracy w Polsce równie nie nadaj za wymogami wypływaj cymi z presji konkurentów w obszarze kosztów globalizacji gospodarki4, hipertrofii rynku konsumenta czy arytmii ycia społecznego5. Rozbieno ta tworzy
szczególn luk organizacyjn, któr mona by nazwa luk organizacji czasu
pracy, wysoce kosztown dla przedsibiorstwa i gospodarki.
Narastanie luki organizacyjnej czasu pracy staje si coraz wikszym problemem polskich przedsibiorstw i instytucji, a jej niwelacja istotnym zagadnieniem badawczym. Identyfikacja skali problemu wraz z analiz warunków ograniczajcych i zbadaniem innych determinant czasu pracy oraz wskazanie kierunków
mo liwych działa skierowanych na minimalizacj lub likwidacj luki organizacyjnej czasu pracy stanowi istotny cel i przedmiot niniejszych bada .
Czsto proponowanym narzdziem dostosowania systemu czasu pracy do
aktualnych i przyszłych celów organizacji jest uelastycznienie czasu pracy, polegaj ce m.in. na ograniczonym przepisami prawa pracy wydłuaniu i skracaniu
czasu pracy stosownie do potrzeb pracodawcy. Nie jest to jedyne czy te najwłaciwsze rozwi zanie omawianego problemu. Dla przykładu mo na poda, e nie
wystarcza ono w sytuacji, gdy niewielkie zapotrzebowanie na prac połczone
2
M. Barzycka-Banaszczyk, Prawo pracy, C.H. Beck, Warszawa 2007, s. 198.
M. Rotkiewicz, Czas pracy, Wydawnictwo Biblioteczka Pracownicza, Warszawa 2006, s. 70;
A. Sobczyk, Zasady prawnej regulacji czasu pracy, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2005, s. 210.
4
Wzrost konkurencji w wymiarze midzynarodowym wie si m.in. z tym, e kapitał inwestowany jest tam, gdzie koszty s niskie, zwłaszcza koszty pracy. Koszty te zwikszane s nie tylko przez realne wysokie płace, składki na ubezpieczenia społeczne czy wysokie podatki od wynagrodze, lecz take tam, gdzie formy zatrudnienia i organizacji czasu pracy gwarantuj stabilne
warunki płatnego zatrudnienia równie w sytuacji braku zapotrzebowania na prac oraz wysokie
pułapy ochrony uprawnie pracowniczych, niezalenie od sytuacji na rynku.
5
Rynki zbytu staj si coraz mniej stabilne, a zrónicowana klientela przestaje by wierna
okrelonym producentom i instytucjom handlowym; utrzymanie si na rynku wymaga szybkiego
reagowania na ujawniajcy si lub przewidywany popyt, co równie przemawia za poszukiwaniem
nowych form organizacji czasu pracy.
3
Ergonomiczne uwarunkowania systemu zarz dzania...
157
jest z okresow jej arytmi, a nawet długimi okresami zupełnego jej braku. Zjawisko to, coraz powszechniejsze w pa stwach wysoko rozwinitych gospodarczo, bdzie si nasilało w Polsce. Std coraz czciej obserwuje si nowe formy
zatrudnienia i czasu pracy, czsto nieregularnego, ze stosunkowo krótkimi okresami płatnej pracy i długimi okresami bezczynnoci. Osoba wykonuj ca tak
prac nie jest ju pracownikiem w pełnym dotychczasowym tego słowa znaczeniu ani te osob w pełni bezrobotn . St d te coraz czstsze stosowanie
m.in. takich form elastycznego zatrudnienia, jak: praca dorywcza, kontraktowanie pracy, system czasu pracy okre lony wymiarem zada , system Kopovaza
czy samozatrudnienie6.
Artykuł adresowany jest zarówno do teoretyków, jak i praktyków zajmuj cych si zagadnieniem zarzdzania czasem pracy. Moe on równie zainteresowa studentów kierunków ekonomicznych, a w szczególnoci kierunku zarzdzanie.
2. Koncepcja systemu zarz dzania czasem pracy
Punkt wyj cia identyfikacji i analizy systemu zarzdzania czasem pracy
w przedsibiorstwie moe stanowi ogólne poj cie systemu zarzdzania organizacj (np. firm, instytucj).
Przez system zarzdzania rozumie si całokształt rodków, osób i działa
praktycznych odnoszcych si do zarzdzania organizacj oraz zwizanych z nimi
umiejtnoci, regulujcych je norm i zasad formalnych i nieformalnych. Natomiast jego bardziej rozwinit posta mona uj w nastpujcy sposób:
1) w sensie organizacyjnym jest struktur, która warunkuje (jako układ statyczny) funkcjonowanie przedsibiorstwa,
2) to proces, który stanowi postpowanie normujce oraz oddziaływanie dyspozycyjne na sfer wykonawcz,
3) to pragmatyka prac analityczno-badawczych i rewizyjnych, które kształtuj efektywne działanie firmy,
4) jest zbiorem reguł gospodarowania zasobami,
5) jest instrumentem stymulujcym procesy innowacyjne,
6) w szerokim, wielowymiarowym uj ciu stanowi kompleks, który jest zdeterminowany przez nastpujce aspekty: celowociowy, podmiotowy, strukturalny, funkcjonalny, instrumentalny.
6
Elastyczno zatrudnienia cile powizana jest ze swym podstawowym wyznacznikiem
– elastycznym kształtowaniem czasu pracy.
158
Zenon Muszy ski
Wskazany wyej zestaw wyróników, które opisuj system zarzdzania, mona rozbudowywa i uszczegóławia. Szósty punkt podanej interpretacji jest włanie pozycj wielowymiarowego uj cia systemu zarzdzania.
Sumujc powysze uwagi mona przyj, e zarzdzanie czasem pracy w jego
dotychczasowym, tradycyjnym uj ciu jest zbiorem reguł i prostych instrumentów gospodarowania zasobami oraz struktur stanowic system czasu pracy,
która warunkuje jako układ statyczny funkcjonowanie przedsibiorstw. Inne
wymiary, determinanty i aspekty systemu czasu pracy i zarzdzania nim zazwyczaj uwzgldnia si jedynie w niewielkim stopniu w praktyce przedsibiorstw.
Determinanty te odnosz si głównie do aspektu strukturalnego oraz instrumentalnego systemu zarzdzania:
– planowania i prognozowania potrzeb w zakresie funduszu czasu pracy,
– okrelania wymiaru (długoci) czasu pracy poszczególnych kategorii pracowników wraz z podaniem okresu rozliczeniowego,
– harmonogramowania czasu pracy polegaj cego na okreleniu elementów
zastosowanej formy czasu pracy (dni wolnych od pracy, rozkładu czasu pracy,
przepisów itp.),
– ewidencjonowania i opłacania czasu pracy,
– okrelenia formy prawnej stosunku pracy, tj. formy zatrudnienia,
– zarzdzania ergonomi i bhp w aspekcie czasu pracy,
– badania produktywnoci firmy, ze zwróceniem uwagi szczególnie na analiz efektywnoci czasu pracy i analiz finansow.
Rozpatrujc problem efektywnego wykorzystania czasu pracy, naley przyj załoenie, e wszelka ludzka działalno wymaga spełnienia trzech warunków: człowiek musi mie obiektywne moliwoci sprawnego działania, musi
móc i musi chcie działa. Im wysz warto przedstawia kady z tych warunków, tym pełniejsze jest efektywne wykorzystanie czasu pracy.
Sytuacj pracownika w procesie pracy okrela wiele elementów tworzcych
pewien ich układ. Znaczcy wpływ wywieraj warunki (czynniki) zwizane ze
rodowiskiem produkcyjnym, zwłaszcza za te, które wi si z poziomem zastosowanej techniki, organizacj pracy, kształtowaniem si materialnego rodowiska
pracy, stosowanym systemem motywacji itp. Równie efektywne wykorzystanie czasu pracy, w tym zwłaszcza zmniejszenie rzeczywistej pracochłonno ci
wyrobu lub usługi, kształtuje si pod wpływem wielu ró norodnych i wzajemnie powizanych warunków zwizanych ze rodowiskiem pozaprodukcyjnym.
W procesie pracy nieustannie dochodzi bowiem do przenikania ilociowych
i jakociowych cech rzeczowych i osobowych czynników efektywnoci czasu
pracy. Zmiana jednego z nich z reguły wywołuje nie tylko zmian poziomu tej
efektywnoci, lecz wpływa równie na inne czynniki. Stwarza to konieczno
wszechstronnego ich badania (zob. rys. 1).
159
Ergonomiczne uwarunkowania systemu zarz dzania...
Misja i strategia
przedsibiorstwa
System zarzdzania
czasem pracy
Uwarunkowania
prawne
Strategia czasu
pracy
Uwarunkowania
techniczno-technologiczne
Czynniki
ekonomiczno-organizacyjne
System czasu pracy
Czynniki
materialnego
rodowiska pracy
Uwarunkowania
psychologiczno-socjologiczne
Stopie realizacji
celów przedsibiorstw
Rys. 1. Model systemu zarz dzania czasem pracy w przedsi biorstwie
– zarys koncepcji
ródło: opracowanie własne.
Przyj to zatem, e na system zarzdzania czasem pracy oddziałuj nastpujce determinanty: uwarunkowania prawne, czynniki techniczno-technologiczne,
czynniki ekonomiczno-organizacyjne, czynniki materialnego rodowiska pracy,
uwarunkowania psychologiczno-socjologiczne. Ze wzgl du na ograniczone
ramy artykułu w dalszej jego czci scharakteryzowano wybrane, wa niejsze
ergonomiczne przesłanki systemu zarzdzania czasem pracy w przedsibiorstwie
– ze zwróceniem uwagi szczególnie na czynniki materialnego rodowiska pracy
oraz czynniki organizacyjne.
160
Zenon Muszy ski
3. Ergonomiczne czynniki procesu zarz dzania
czasem pracy
Sprawno i wydajno pracy zaley w duej mierze od warunków, w jakich
ona si odbywa. Człowiek wprawdzie moe pracowa w trudnych warunkach
rodowiskowych, ale tylko w warunkach odpowiadaj cych jego fizycznym i psychospołecznym moliwociom i potrzebom moe on pracowa wydajnie, zachowujc dobre zdrowie i wymagan zdolno do pracy. Najkorzystniejsze warunki
do wykonywania danej pracy stwarza tzw. komfort pracy.
Komfort pracy zapewnia taki układ warunków7, w których człowiek nie odczuwa uciliwoci pracy, lecz doznaje pozytywnych emocji, maj cych wpływ
na polepszenie sprawnoci jego funkcjonowania. Na komfort ten składa si wiele czynników kształtujcych zdrowe i estetyczne rodowisko pracy, np.: właciwy mikroklimat, wygodne i bezpieczne stanowisko pracy, dobre owietlenie,
właciwie dobrane barwy, właciwa akustyka, harmonia rozwiza przestrzennych. Praca wykonywana w warunkach komfortowych jest bardziej ekonomiczna i wydajna, gdy na jej koszt biologiczny składa si prawie wyłcznie wysiłek
efektywny, konieczny do jej wykonania, organizm za nie ponosi niepotrzebnych strat zwizanych z koniecznoci przystosowania si do utrudnionych warunków.
Niekorzystne ukształtowanie si czynników rodowiska pracy powoduje, e
staje si ono dla człowieka uciliwe, a nawet szkodliwe dla jego zdrowia, powoduj c znaczne straty ekonomiczne.
Ergonomia przemysłowa umoliwiła opracowanie norm, które okrelaj górn
granic intensywnoci działania czynników szkodliwych dla zdrowia i ycia,
a take zasady kształtowania materialnych warunków pracy w taki sposób, aby
były one dostosowane do fizjologicznych i psychicznych moliwoci i potrzeb
człowieka. Stanowi one pewne wytyczne do praktycznego działania, ale maj
jedynie charakter kierunkowy. Stosujc te zasady w praktyce, dy si do eliminowania lub redukowania do minimum działania czynników najbardziej szkodliwych. Wyodrbnia si pewne grupy tych czynników, co ułatwia ich poznanie
i badanie wpływu na organizm ludzki. Czsto podaje si nastpujcy ich podział:
mikroklimat, skład powietrza, owietlenie oraz warunki akustyczne.
Mikroklimat stanowi zespół czynników okrelajcych rodowisko cieplne
w obszarze okrelonego pomieszczenia, takich jak temperatura, ruch i wilgotno powietrza oraz promieniowanie cieplne. Zachowanie właciwych parametrów mikroklimatu jest niezbdne do prawidłowego przebiegu procesów biolo7
Nauka o pracy – bezpiecze stwo, higiena, ergonomia, cz. 8: Zarzdzanie bezpiecze stwem
i higien pracy, pod red. D. Koradeckiej, Wydawnictwo CIOP, Warszawa 2000, s. 75 i nast.
Ergonomiczne uwarunkowania systemu zarz dzania...
161
gicznych u osób pracuj cych w danym pomieszczeniu. Stwarzaj c człowiekowi
komfort cieplny, zapewnia si mu korzystne warunki w zakresie wymiany ciepła
z otoczeniem i umoliwia długotrwałe wykonywanie pracy. Natomiast brak
komfortu podnosi biologiczny koszt pracy, przyspiesza proces zmczenia i moe
powodowa zmiany chorobowe organizmu takie przykładowo, jak choroby serca, choroby górnych dróg oddechowych czy choroby reumatyczne.
Na podstawie bada empirycznych ustalono dla rónych prac komfortowe
temperatury w zalenoci od wilgotnoci wzgldnej i szybkoci ruchu powietrza8. Uwaa si, e temperatura komfortowa pomieszczenia przy 50% wilgotnoci wzgl dnej i w warunkach bezruchu powietrza powinna wynosi : dla pracy
umysłowej wykonywanej w pozycji siedzcej 21–23°C, lekkiej pracy fizycznej
wykonywanej w pozycji siedzcej 19°C, a w pozycji stojcej 18°C, za dla cikiej pracy fizycznej wykonywanej w pozycji stojcej 17°C i bardzo cikiej pracy fizycznej 15–16°C.
Usuwanie nadmiaru ciepła i wilgotnoci oraz doprowadzenie wieego powietrza powinna zapewni w pomieszczeniu pracy właciwa wentylacja, a chłodzenie bd ogrzewanie – klimatyzacja. Zapotrzebowanie na wiee powietrze
jest tym wiksze, im mniejsza jest przestrze powietrza przypadajca na jedn
osob, im wiksza koncentracja zanieczyszcze . Przyjmuje si, e przy obj toci
mniejszej ni 10 m3 na osob jest potrzebne 40 m3 powietrza na godzin, a przy
wi kszych jego zapasach wystarczy 20 m3 na godzin . W du ych pomieszczeniach wymogi te mona spełni dziki wietrzeniu naturalnemu. Jeli natomiast zagszczenie pracowników jest due (mniej ni 8 m3 na osob), wówczas
naley wprowadzi wietrzenie mechaniczne.
O wietlenie jest najwaniejszym parametrem przy zapewnieniu komfortu
pracy9. Ma ono duy wpływ na szybko i dokładno wykonywania zada .
Łcznie ze współczynnikiem odbicia owietlanej płaszczyzny decyduje ono
o jasnoci (luminacji) bodca działajcego na siatkówk oka i aktywizacj centralnego układu nerwowego. Wzrost natenia owietlenia zwiksza ostro widzenia, czyli zdolno rozróniania szczegółów oraz szybko spostrzegania.
Proces ten wystpuje tylko w pewnych granicach, owietlenie o zbyt duym naWarunki mikroklimatyczne w rodowisku pracy charakteryzuje tzw. temperatura efektywna.
Okrela si j na podstawie wyników pomiaru składników mikroklimatu i porównania uzyskanych
danych ze specjalnymi monogramami sporzdzonymi na podstawie dowiadcze. Temperatura
efektywna nie przedstawia rzeczywistej wartoci temperatury, lecz warto okrelajc warunki
klimatyczne zalene od temperatury otoczenia, wilgotnoci i ruchu powietrza. Warunki komfortowe istniej wówczas, gdy temperatura ta mieci si w granicach 17–20°C. W temperaturze efektywnej wynoszcej 30°C zdolno do wykonywania pracy maleje do ok. 40%, a przy temperaturze
efektywnej 35°C maleje do zera.
9
Nauka o pracy – bezpiecze stwo, higiena, ergonomia, cz. 6: Zagro enia czynnikami niebezpiecznymi i szkodliwymi w rodowisku pracy, pod red. D. Koradeckiej, Wydawnictwo CIOP, Warszawa 2000, s. 305 i nast.
8
162
Zenon Muszy ski
teniu, przekraczaj cym zdolnoci adaptacyjne siatkówki, moe spowodowa
pogorszenie wyników.
Drugim istotnym parametrem owietlenia jest kontrast pomidzy obserwowanym przedmiotem a tłem. Im mniejsze jest natenie owietlenia, tym wikszy
powinien by kontrast, i odwrotnie – im mniejszy jest kontrast midzy obserwowanym przedmiotem a tłem, tym wiksze powinno by natenie owietlenia.
rodowisko akustyczne powinno by tak ukształtowane, aby umo liwiało
człowiekowi współprac z urzdzeniem technicznym, eliminowało zagroenia
dla zdrowia oraz zapewniało mo liwo przekazu informacji.
Człowiek jest na co dzie atakowany przez róne dwiki wywołuj ce hałas,
który dla współczesnego człowieka stanowi jedno z najwikszych zagroe . Jest
to bowiem dwik narzucony i przykry. Adaptacja organizmu do hałasu w zasadzie nie wystpuje. Przystosowanie człowieka moe by tutaj jedynie pozorne
i polega na przytpieniu słuchu bd na odwracaniu uwagi i nieuwiadamianiu
sobie działania hałasu, czyli na tzw. izolacji psychicznej, która wie si z dodatkowym wysiłkiem psychicznym i powoduje przyspieszenie zmczenia.
Poza zmysłem słuchu hałas atakuje centralny system nerwowy, wywołuj c
podranienie, które zwiksza ogólne zmczenie. Powoduje ono zmniejszenie
zdolnoci do wykonywania prac wymagaj cych skupienia uwagi, zakłóca przebieg czynnoci słabiej opanowanych (niezrutynizowanych), wpływa te na przedłuenie czasu reakcji i na przerwy w gotowoci reakcji.
Szacuje si, e w gospodarce w hałasie przekraczajcym 90 decybeli pracuje
ok. 0,4 mln osób, u 5 tys. osób w cigu roku stwierdza si uszkodzenie słuchu
w wyniku wykonywania pracy w hałasie, 13% ludnoci cierpi na upoledzenie
słuchu, za u znacznie wikszego odsetka ludzi wykrywa si tzw. niedosłuch
rónego stopnia. Uszkodzenia słuchu stanowi ponad 25% ogólnej liczby chorób
zawodowych w przemyle. Najwiksza liczba przypadków uszkodzenia słuchu
wystpuje w przemyle cikim.
Zwalczanie hałasu, głównie przez zmniejszanie jego natenia, przynosi
znaczne korzyci ekonomiczne. Wyniki wielu rónych bada przeprowadzonych
zwłaszcza w krajach zachodnich wskazuj , e tłumienie hałasu przyczynia si do
znacznego wzrostu efektywnoci pracy i zmniejszenia strat czasu pracy oraz strat
materiałów i surowców.
Substancje toksyczne pojawiajce si czsto w pomieszczeniach fabrycznych
powoduj zanieczyszczenie powietrza ró nymi gazami, dymami, czstkami
pyłu, kurzu, sadzy, niekiedy te drobnoustrojami, które utrudniaj przebieg procesów fizjologicznych, a w skrajnych wypadkach wywołuj schorzenia u pracowników.
Kady człowiek ma pewn odporno na działanie czynników zatruwajcych organizm i zdolno do ich zwalczania. W ustroju człowieka zachodz bowiem samoczynne reakcje neutralizuj ce toksyczne działanie trucizn, czyli tzw.
Ergonomiczne uwarunkowania systemu zarz dzania...
163
proces detoksykacji ustrojowej. Jeli jednak ilo trucizny, któr wchłonie organizm, przekroczy jego mo liwoci samoobrony, wówczas dochodzi do zaburzenia procesów biologicznych zwanego zatruciem zawodowym.
Szkodliwo substancji toksycznych dla człowieka jest uzaleniona od dawki i czasu ich działania10, od stopnia obcienia człowieka prac oraz od jego
wraliwoci na róne zanieczyszczenia. Szczególnie szkodliwa jest praca w rodowisku skaonym, która wymaga duego wysiłku fizycznego. W czasie takiej
pracy wzmaga si bowiem wymiana powietrza w płucach i zostaje przyspieszony obieg krwi. Zwikszona wentylacja płuc wzmaga wchłanianie substancji trujcych i ich przenikanie do organizmu.
Wraliwo na róne zanieczyszczenia zaley od stanu zdrowia człowieka,
wieku, płci, a take od tzw. wraliwoci osobniczej. Ludzie zdrowi, bdcy
w dobrej kondycji fizycznej, maj znacznie wiksz odporno na działanie
czynników toksycznych anieli ludzie wyczerpani chorob czy le odywieni.
Mniejsz odporno na działanie substancji toksycznych maj równie pracownicy młodociani oraz kobiety. U niektórych osób moe wystpi zwikszona
wraliwo indywidualna uwarunkowana ich budow genetyczn. Ludzie ci nawet przy niewielkich steniach substancji toksycznych odczuwaj du ich
uciliwo.
W walce z zanieczyszczeniami powietrza w pomieszczeniach pracy najbardziej skuteczne s rodki o charakterze technicznym, takie jak hermetyzacja
urzdze , mechanizacja prac zwizanych z proszkowaniem, załadunkiem oraz
stosowanie właciwej wentylacji i klimatyzacji. Stosowanie urzdze wentylacyjnych nie zawsze w pełni zabezpiecza pracownika przed szkodliwym wpływem zanieczyszcze . Dlatego te naley stosowa równie inne zabiegi maj ce
na celu osłabienie negatywnego działania substancji toksycznych na organizm
pracownika. Przykładowo mo na wskaza tutaj nast puj ce rodki: wypoczynek regeneracyjny polegajcy na wprowadzaniu kilku 10- lub 15-minutowych
przerw połczony z gimnastyk przeprowadzan w pomieszczeniu nieskaonym
lub na wolnym powietrzu, ograniczenie pracy w godzinach nadliczbowych
i skrócenie tygodnia pracy – prowadzi to do zmniejszenia czasu kontaktu pracownika ze rodowiskiem skaonym, wprowadzenie urlopu regeneracyjnego
odbywanego w miejscowociach o dobrych walorach klimatycznych.
Warunki estetyczne odgrywaj wan rol w tworzeniu komfortu pracy. Składaj si na nie czynniki kształtujce rozwizania przestrzenne zakładu, kolorystyka i kształt pomieszcze , urzdze , narzdzi, sposób owietlenia zakładu, ziele ce, odzie ochronna, napisy i plansze itp. Estetyka miejsca pracy wywołuje
u człowieka okrelone emocje, które wpływaj korzystnie na funkcjonowanie
10
Nauka o pracy – bezpiecze stwo, higiena, ergonomia, cz. 4: Czynniki fizjologiczne, pod red.
D. Koradeckiej, Wydawnictwo CIOP, Warszawa 2000, s. 107 i nast.
164
Zenon Muszy ski
jego układu wegetatywnego. Podniety estetyczne przenosz si na rónorodne
formy jego aktywnoci yciowej, wzmacniaj stan funkcjonalny organizmu
i zwikszaj zdolno człowieka do pracy.
Ko czc ten wtek rozwaa , warto jeszcze raz podkreli, e elementy materialnego rodowiska pracy stanowi niewtpliwie istotn determinant kształtujc stan zdrowia pracowników, ich samopoczucie, a take zdolno i ch do
pracy, co w ostatecznym rachunku oddziaływa na wykorzystanie czasu pracy.
Pozostajc cigle na gruncie praktyki, jak wspomniano, jednym z wa niejszych sposobów optymalizacji rozmiarów i struktury kosztów pracy jest racjonalizacja zatrudnienia. Zaley to jednak od siły, z jak na postpowanie przedsibiorstwa oddziałuje przymus ekonomiczny, oraz od skali korzyci, jakie moe
ono uzyska w wyniku przedsiwzi na rzecz poprawy gospodarowania zasobami pracy. Istotny jest tu zwłaszcza stosunek niezbdnych nakładów do spodziewanych korzyci. Jeeli wic przedsibiorstwo jest zainteresowane zmniejszeniem zu ycia zasobów czynników produkcji, bo w ten sposób poprawia
swoj rentowno i konkurencyjno na rynku, to oszczdza ono przede wszystkim te z nich, które kosztuj najwicej i najłatwiej poddaj si zabiegom organizacyjnym.
Wzgldnie niski udział kosztów pracy w całoci kosztów własnych wytwarzania znacznie osłabia, a mo e nawet całkowicie wykluczy zainteresowanie
przedsibiorstwa obnik tego składnika kosztów. Równie powodzenie substytucji pracy ywej prac upodmiotowion zaley od relacji kosztów pracy do
kosztów nabycia i eksploatacji urzdze technicznych, które mogłyby je zastpi. Jeeli maszyny s relatywnie drosze, a dodatkowo trudniej dostpne od siły
roboczej, nie mona oczekiwa zadowalajcego tempa i zakresu substytucji.
Proces ten bowiem musi si przedsibiorstwu opłaca, jeli nie teraz, to w odpowiednio długim okresie.
Ponadto zakres proefektywnociowej orientacji przedsibiorstw zaley przede
wszystkim od tego, czy i na ile producent jest zmuszony dostosowa koszty
wytwarzania do poziomu cen kształtowanych niezale nie od niego na rynku.
Je eli natomiast producent mo e ustali cen na podstawie kosztów własnych,
trudno oczekiwa, e bdzie dył dobrowolnie do ich obni enia, zwłaszcza
gdy przy kosztownej formule cen zysk ro nie wraz z ich wzrostem, a nie wraz
z ich obni k.
Wracaj c jednak do wspomnianej strategii racjonalizacji kosztów pracy polegaj cej na redukcji zatrudnienia, naley podkreli jej defensywny charakter.
Redukujc czas pracy zatrudnionych, zwalniajc pracowników, czy nawet zamykaj c zakłady pracy, przedsibiorstwa zamierzaj zwikszy zyski i inwestycje. Strategia ta, charakterystyczna dla okresu transformacji gospodarczej, umoliwiła zwikszenie stopy zysku przemysłu wytwórczego w tym okresie. Cen
Ergonomiczne uwarunkowania systemu zarz dzania...
165
tego przedsiwzicia były jednak zwolnienia pracowników – zredukowano bowiem ponad dwa miliony stanowisk pracy.
Pozostajc cigle na gruncie praktyki gospodarczej, naley podkreli fakt
wci zwikszaj cej si konkurencji na rynku dóbr i usług. Zmusza ona kierownictwo firm do dostosowania wielkoci produkcji do zmieniajcego si popytu
na ni. Stwarza to jednak due problemy z naleytym wykorzystaniem posiadanych zasobów produkcyjnych, zwłaszcza zasobów pracy. Aby nie dopuci do
pogorszenia si wskaników rentownoci produkcji w sytuacji duej zmiennoci
produkcji w poszczególnych miesicach, tygodniach czy dniach, konieczne jest
praktyczne zastosowanie elastycznych form zatrudnienia i czasu pracy.
Elastyczne modele pracy wydaj si zatem niezbdne do przetrwania i rozwoju zdolnoci konkurencyjnej przedsibiorstw w przyszłoci jako mało ryzykowna droga do sukcesu. Upowszechnianie elastycznych form czasu pracy napotyka jednak znaczne trudnoci natury ekonomiczno-organizacyjnej. Otó,
elastyczno czasu pracy nie moe by zjawiskiem odizolowanym od innych
metod i technik zarzdzania w firmie i całej gospodarce, powinna by integralnym czynnikiem powizanym z elastycznoci w dziedzinie organizacji pracy,
płac, rynku pracy i metod produkcji. Nie jest rzecz przypadku, e w adnym
z krajów o scentralizowanym systemie zarzdzania nie rozwinły si takie formy
szerzej, a ewentualne ich pojawienie si było krótkotrwałe.
Wanym czynnikiem warunkuj cym stosowanie elastycznego czasu pracy
jest równie odpowiedni poziom rozwoju infrastruktury ekonomicznej i społecznej oraz zdolnoci dopasowania funkcjonowania urzdze do elastycznych
i zmiennych modeli czasu pracy w innych działach gospodarki narodowej,
głównie w przemyle. Dotyczy to transportu i komunikacji, usług bytowych,
godzin otwarcia łobków i przedszkoli itp. Istniej cy obecnie w Polsce poziom
bazy usługowej, jak te jej organizacja zmieniaj si, stwarzaj c przy tym coraz lepsze warunki do przej cia na nowy rytm pracy i nietypowe modele rozpoczynania i ko czenia pracy, w pó nych godzinach wieczornych, w soboty
i inne dni wolne.
Ponadto niektóre rozkłady czasu pracy mog wymaga rejestracji czasu pracy i pociga za sob pewne koszty. Wysze mog by take koszty ubezpiecze
społecznych i innych wiadcze , zwłaszcza w przypadku pracy w niepełnym
wymiarze czasowym, oraz koszty zwizane z dłuszym funkcjonowaniem jednostki organizacyjnej, np. wzrost zuycia energii elektrycznej i paliw. Elastyczne
modele czasu pracy powoduj równie wzrost obcienia czynnociami organizacyjnymi kierownictwa niszych szczebli zarzdzania, co równie moe utrudni szerokie stosowanie elastycznych systemów organizacji czasu pracy.
166
Zenon Muszy ski
4. Zako czenie
Przedstawiona koncepcja systematyzacji i analizy czynników efektywnego
wykorzystania czasu pracy dotyczy procesów ekonomicznych i zjawisk społecznych rozpatrywanych wyłcznie w skali mikro, tj. na szczeblu przedsibiorstwa
i gospodarstwa domowego. Czynniki te okrelaj wielko rzeczywistej pracochłonnoci wyrobu. Podzielono je na sze grup, tj. na czynniki techniczno-technologiczne, organizacj pracy, kształtowanie si materialnego rodowiska
pracy, stosowany system motywacji do pracy, uwarunkowania psychosocjologiczne oraz tzw. czynniki zwizane ze rodowiskiem pozaprodukcyjnym, a wic
dotyczce wykorzystania czasu poza prac zawodow.
Przytoczone wyniki analiz wskazuj , e wikszo wspomnianych czynników (gdy one wystpuj) silnie oddziałuje na wzrost efektywnoci pracy, np.
poziom techniki i organizacji pracy; natomiast wektor działania pozostałych czsto ukierunkowany jest przeciwnie, np. uciliwe warunki pracy, niedobór snu
i innych form wypoczynku. Std jawi si tu dwa kierunki działa . Jedne przyczyniaj si do stymulowania wzrostu efektywnego wykorzystania czasu pracy,
głównie przez wprowadzanie innowacji technicznych i organizacyjnych oszczdzajcych prac. Drugi typ działa zmierza do eliminacji lub do zmniejszenia
barier hamujcych ten wzrost. Innymi słowy, zwikszenie siły oddziaływania
czynników stymuluj cych wzrost efektywnoci czasu pracy jest nieko czcym
si procesem wystpuj cym z rónym nateniem w rónych okresach. Natomiast eliminacja czynników hamuj cych wzrost efektywnego wykorzystania
czasu pracy jest w znacznej mierze działaniem doranym. Dla przykładu, stopniowa poprawa warunków materialnego rodowiska pracy czy zmniejszanie niedoboru odpoczynku pracowników umo liwia wzrost tej efektywnoci. Jednake
po przekroczeniu pewnego poziomu, uznawanego za optymalny, dalszy wzrost
komfortu pracy czy te dalsze zwikszanie czasu odpoczynku nie przynosi podanych rezultatów w postaci wzrostu efektywnoci czasu pracy.
Literatura
Barzycka-Banaszczyk M., Prawo pracy, C.H. Beck, Warszawa 2007.
Kozioł L., Jak racjonalnie gospodarowa czasem?, Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”, Kraków
1992.
Kozioł L., Zarzdzanie czasem pracy, Antykwa, Kraków 2000.
Nauka o pracy – bezpiecze stwo, higiena, ergonomia, cz. 4: Czynniki fizjologiczne, pod red.
D. Koradeckiej, Wydawnictwo CIOP, Warszawa 2000.
Nauka o pracy – bezpiecze stwo, higiena, ergonomia, cz. 6: Zagro enia czynnikami niebezpiecznymi i szkodliwymi w rodowisku pracy, pod red. D. Koradeckiej, Wydawnictwo CIOP, Warszawa 2000.
Ergonomiczne uwarunkowania systemu zarz dzania...
167
Nauka o pracy – bezpiecze stwo, higiena, ergonomia, cz. 8: Zarzdzanie bezpiecze stwem i higien pracy, pod red. D. Koradeckiej, Wydawnictwo CIOP, Warszawa 2000.
Rotkiewicz M., Czas pracy, Wydawnictwo Biblioteczka Pracownicza, Warszawa 2006.
Sobczyk A., Zasady prawnej regulacji czasu pracy, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2005.
Ergonomic Determinants of Time Management System in a Company
The article shows the essence and meaning of improving a time management system, which
has been presented in its multidimensional approach. Also, a few more important factors of the
time management system have been described here, paying particular attention to the factors,
which are related to production environment. Material factors of work environment and other
selected organisational determinants have also been described.
Zenon Muszy ski – profesor doktor habilitowany, profesor zwyczajny w Katedrze Zarzdzania na
Wydziale Zarzdzania i Turystyki Małopolskiej Wyszej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie.
Zainteresowania naukowo-badawcze: technika i organizacja pracy, ergonomiczne aspekty pracy,
bezpieczestwo i higiena pracy w przedsibiorstwie, ekologia i ochrona rodowiska.