ZRODLA CZ III

ŹRÓDŁA PRAWA PO 1795 R.
konspekt opracowany na podstawie:
1) J. Bardach, Z. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. V,
Lexis Nexis 2003, s. 343-345, 472-473, 552-556.
2) S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. II, Kraków 1998, 17-38
(opracowanie pomocnicze)
Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w
szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku.
CZĘŚĆ I. ŹRÓDŁA PRAWA W OKRESIE ZABORÓW
Akty konstytuujące ustrój – wyszczególnienie
1. Księstwo Warszawskie: konstytucja 1807 r.
2. Królestwo Polskie: konstytucja 1815 r.; statut organiczny 1832 r.
3. Królestwo Galicji i Lodomerii: dyplom 1860 i patent 1861
XIX w.: wzrastająca rola czasopism prawniczych: Kongresówka Themis Polska (18281830, 1913-1918, 1923-1937) i Gazeta Sądowa Warszawska (1872-1939); Lwów Przegląd
Sądowy i Administracyjny (1876-1939) zwany od 1892 „Przegląd Prawa i Administracji”, od
1972 na Uniwersytecie Warszawskim
Dzienniki ustaw:
Księstwo Warszawskie: 1808-1812 „Dziennik Praw”
Królestwo Polskie: 1816-1872 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”
Kraj Nadwiślański: od 1875 „Zbiór Praw”
Zabór Pruski: 1810-1906 „Gesetzsammlung für die königlich-preußischen Staaten”
1867-1871 „Bundes-Gesetzblatt“; po 1871 „Reischsgesetzblatt“
Zabór Austriacki:
Galicja przed autonomią: 1817 zbiór od 1772 w: Statutum Regni
Galiciae et Lodomeriae cum Bukovina (łacina i niemiecki); 1827-1861
„Prowincjonalny Zbiór Praw”, 1861-1866 „Powszechny Dziennik Praw
Krajowych”
Galicja w dobie autonomii: 1866-1918 „Dziennik Praw i Rozporządzeń
Krajowych Królestwa Galicji” (polski, niemiecki, ukraiński)
Dziennik Cesarstwa: 1848-1918 „Dziennik Praw i Rządowy Cesarstwa
Austriackiego” --> „Dziennik Powszechny Praw Państwa i Rządu” -->
„Dziennik Ustaw Państwa dla Królestw i Krajów w Radzie Państwa
Reprezentowanych” w tłumaczeniach, także na polski
Wolne Miasto Kraków:
„Dziennik Praw Wolnego Miasta Krakowa”
1846 „Dziennik Rządowy Rzeczypospolitej Polskiej”
Prawo sądowe – wiek wielkich kodyfikacji
- potrzeba zmian prawa, potrzeba kodyfikacji, wprowadzenia równości wobec prawa,
oświeceniowe idee zbudowane na zasadzie racjonalności
- wpływ zmian gospodarczych; oświeceniowa idea prawa natury o charakterze areligijnym,
racjonalnego na wzór procesów fizycznych i biologicznych
prawo natury bezwzględne – nienaruszalne: „nienaruszalność własności,
dotrzymywanie umów, wynagrodzenie szkody, karalność czynów
niedozwolonych”
prawo natury względne – uwzględnia prawo miejscowe, jeśli jest zgodne z
prawem bezwzględnym
prawo stanowione miało być zgodne z powyższymi
- XIX w. dominacja idei szkoły historycznej (historyczny rozwój prawa)
- zmiany w edukacji prawniczej
Idea kodyfikacji w epoce Oświecenia
1/ tworzenie prawa od nowa (łagodniej – zwolennicy względnego prawa
natury)
2/ prawo w służbie dobru i szczęściu ogólnemu (niebezpieczeństwo
drobiazgowych regulacji)
3/ niewzruszalna sprawiedliwość, wolność i równość
4/ ujednolicanie prawa
5/ prawo zupełne, kompletne, bez luk
6/ zwięzłość prawa, rezygnacja z kazuistyki
7/ przepisy ścisłe i precyzyjne
8/ rozgraniczenie prawa publicznego i prywatnego
9/ prawo prywatne: cywilne, handlowe, pracy; osobne kodeksy karne i cywilne
materialne i procesowe
Doktryna prawa cywilnego
- pozytywizm ustawowy (szkoła egzegezy): Francja w XIX w.
- pozytywizm naukowy (Niemcy): w oparciu o naukę, ponieważ do 1896 brak
było jednolitego kodeksu
- doktryna szkoły historycznej F.K. von Savigny
- nurt socjalny pod wpływem rozwoju gospodarki kapitalistycznej i trudną
sytuacją robotników (antyindywidualistyczny i antyliberany); prawo pracy,
regulacje administracyjne; duża rola orzecznictwa, w sprzeczności z
abstrakcyjnymi koncepcjami pozytywistów
- kon. XIX w. naturalizm prawniczy w miejsce pozytywizmu:
a/ jurysprudencja interesów (Rudolf Ihering) --> metoda
teleologiczna w wykładni, dalej zmodyfikowane przez pojęcie
interesu w przypadku luki prawnej (domniemanie woli
ustawodawcy)
b/ szkoła wolnego prawa w razie luki precedensy sędziego
Doktryna prawa karnego
a/ kierunek humanitarny (Oświecenie)
- postulaty kodyfikacji, prawo powszechne i jednolite, równość wobec
prawa; nullum crimen sine lege poenali anteriori (formalna definicja
przestępstwa), pełna subiektywizacja odpowiedzialności (zerwanie z
odpowiedzialnością obiektywną za skutek) oraz indywidualizacja
(zerwanie z odpowiedzialnością zbiorową); racjonalizacja utylitarna
(prewencja indywidualna i generalna) a nie metafizyczna czy na
zasadzie odwetu; zniesienie kar mutylacyjnych i kary śmierci (Józefina,
Franciszkana, Landrecht)
b/ szkoła klasyczna
kwestie normatywne; analiza obowiązującego prawa, brak
zainteresowania materialnymi źródłami prawa; Anzelm Feuerbach;
Edmund Krzymuski; ścisła systematyka i terminologia w kodeksach;
przestępstwo to zjawisko prawne a nie społeczne; odpowiedzialność
karna oparta na teorii autonomii woli --> podstawą wina sprawcy;
racjonalizacja odwetowa kary
Kant – teoria odwetu etycznego
Hegel – teoria odwetu dialektycznego
Feuerbach – teoria przymusu psychologicznego
Bentham – teoria zapobiegania ogólnego i szczególnego (prewencji
ogólnej i szczególnej)
c/ doktryny pozytywistyczne prawa karnego!
zerwanie z Kantem i Heglem
tryumf nauk szczegółowych
wzrastająca przestępczość
szkoła antropologiczna – 70’ XIX Włochy (Cezare Lombroso);
psychiatria, przestępstwo to zjawisko przyrodnicze, przestępca z
urodzenia, dziedziczenie popędu do zbrodni, cechy fizyczne; pojęcie
winy zastąpione „niebezpieczeństwem społecznym”; konieczność
prewencji – szybko obalona koncepcja
szkoła socjologiczna – od 70’ XIX w.; F. von Liszt; Julian Makarewicz
i Wacław Makowski; przestępstwo to zjawisko społeczne; odrzucenie
indeterminizmu, determinizm społeczny; nie czyn a osoba podlega
karaniu; kara to nie jest sprawiedliwa odpłata ale dostosowanie do
osoby przestępcy; środki zabezpieczające oparte na osobowości
sprawcy; kodeks niemiecki 1871, polski 1932
kierunek normatywny – kon. XIX w.-I poł. XX w.; Karol Ludwik
Binding i Ernest Beling; przeciwko nurtom antropologicznym i
socjologicznym; przestępstwo – naruszenie posłuchu wobec państwa;
ustawodawstwo jako samodzielny byt normatywny, nieważne są
kwestie pozaprawne – powrót do szkoły klasycznej; teoria czynu –
zgodnie z formalnymi przesłankami
Kodyfikacje: Austria
Prawo cywilne
1797 Kodeks Cywilny Zachodniogalicyjski – uchylenie prawa polskiego, elementy
prawa natury
1811 ABGB – Kodeks Cywilny Austriacki – autor Franciszek Zeiller, wyraz
kompromisu, słabszy od Kodeksu Napoleona i nie wywarł wpływu na inne
prawodawstwa; brak kazuistyki, wysoki poziom techniki legislacyjnej; wpływ prawa
rzymskiego (systematyka) i prawa natury: równość podmiotów prawa, pełna własność,
swoboda umów; nowelizacje w latach 1914-1918
Prawo karne
1768 Teresiana (przestarzała, bez wpływów oświeceniowych, łagodniejsza od
Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r.)
1787 Józefina „Powszechny kodeks karny o zbrodniach i karach” (doktryna
humanitarna, wysoki poziom techniki legislacyjnej, bez kazuistyki, prosty język; cz. I
przestępstwa kryminalne popełniane tylko umyślnie, cz. II przestępstwa „polityczne”
lżejsze, podlegające władzom administracyjnym; pierwszy kodeks z formalną
definicją przesptępstwa; subiektywizm, indywidualizm; podżegacz odpowiada
niezależnie od sprawcy, usiłowania karane jak dokonanie; nulla poena sine lege,
zniesienie kary śmierci, podane minimum i maksimum kary, są także kary hańbiące)
1796 Ustawa Karna Zachodniogalicyjska (zawiera także przepisy procesowe, ale brak
przestępstw policyjnych, wysoki poziom techniki prawodawczej, zasada
powszechności, równości)
1803 Franciszkana oparta w wielu miejscach na Józefinie; prawo materialne i
procesowe; przedawnienie karania, szeroko traktowana „zdrada główna”, przestępstwa
przeciwko religii ponownie jako zbrodnie; kara śmierci;
1852 kodeks karny – w zasadzie obszerna nowelizacja kodeksu z 1803; zbrodnie,
występki i wykroczenia; ustawodawstwo absolutystyczne ale wielokrotnie
nowelizowany; obowiązywanie: w Polsce do 1932, w Austrii do 1974
Prawo cywilne procesowe
1781 Powszechna Ordynacja Sądowa (sądy cywilne, sprawy sporne, od 1784 w
Galicji)
1796/7 Ustawa sądowa dla Galicji Zachodniej (od 1807 też w Galicji Wschodniej);
zawiera postępowania szczególne (upadłościowe, wekslowe, górnicze); umożliwia
pieniactwo
1873 ustawa o postępowaniu w sprawach drobiazgowych – przyspieszenie i
uproszczenie (Klein)
1895 ustawa o procesie cywilnym, 1896 poszerzona o postępowanie egzekucyjne
Prawo karne procesowe
unifikacja i kodyfikacja w Teresianie (razem z prawem materialnym)
1787 ustawa – postępowanie w sprawach policyjnych
1788 Powszechna Ordynacja Sądowa – postępowania w sprawach karnych;
umocnienie inkwizycyjności
połączenie z materialnym w Ustawie Karnej Zachodniogalicyjskiej i Franciszkanie
1850 ustawa o postępowaniu karnym – nowoczesna, za wzorcem francuskim proces
mieszany
1853 zastąpienie ustawą nawiązującą do Franciszkany
1873 nowa procedura karna (Glaser)
Kodyfikacje: Prusy i II Rzesza Niemiecka
Prawo prywatne
1794 Allgemeines Landrecht für die Preußischen Staaten – Landrecht Pruski;
konserwatywny zbiór materialnego prawa sądowego i politycznego, kazuistyczny i
bez systematyki, ponad 15000 paragrafów (z łącznie 19187); wpływ prawa
rzymskiego; silne prawo własności obok własności podzielonej; swoboda umów;
rozwód; 1797 bezwzględne obowiązywanie teren II i III zaboru, ale zachowane
niektóre odrębności
1848 ogólnoniemiecka ordynacja wekslowa
1868 ustawa o spółdzielniach
1870 prawo autorskie na dziełach literackich
1871 kodeks handlowy
1876 prawo autorskie na dziełach sztuk plastycznych
1896 BGB – kodeks cywilny niemiecki (wejście w życie w 1900 r.); wyodrębniona
część ogólna będąca wynikiem pandektystyki (Bernard Windschein); znakomita
technika prawna ale trudny język; zasada równości, swobody umów, brak
uwzględniania elementów pozaprawnych; uelastyczniające klauzule generalne;
1897 kodeks handlowy
1897 ustawa hipoteczna
1901 prawo autorskie
Prawo karne
1794 Landrecht – kazuistyczny, słaba technika prawodawcza, niewyrażona zasada
równości, kara zależy od pozycji społecznej sprawcy, formalna definicja przestępstwa;
zasada akcesoryjności podżegacza i pomocnika; w zakresie kar teoria odstraszania;
nulla poena sine lege; kara śmierci; utrzymane karcenie domowe;
1851 kodeks karny pruski, opiera się na francuskim z 1810 i bawarskim z 1813,
wysoki poziom techniki legislacyjnej; formalna definicja przestępstwa; formalna
równość wobec prawa; zbrodnie, występki, wykroczenia (a kodeksem francuskim)
1871 kodeks karny ogólnoniemiecki – trójpodział przestępstw, wzór 1851 r.; na
ziemiach polskich do 1932 r.
Prawo cywilne procesowe
1793 Powszechna ordynacja sądowa dla Państw Pruskich – inkwizycyjne, pisemne,
skomplikowane, głębokie nowelizacje 1815, 1833, 1846 z ograniczeniem zasady
śledczej i pisemności
1877 procedura cywilna, zreformowana w 1892 w oparciu o kodeks francuski z 1806
Prawo karne procesowe
1805 Pruska Ordynacja Kryminalna – po 1848 zreformowana pod wpływem
kodyfikacji francuskiej z 1808 r.
1877 procedura karna – nowoczesny proces mieszany
Kodyfikacje: Księstwo Warszawskie
prawo cywilne
wprowadzono kodyfikacje francuskie: Kodeks Napoleona z 1804 (kodeks
mistrzowski, systematyka wg prawa rzymskiego, laickie małżeństwo – krytykowane
przez Kościół; wykładnia teleologiczna), Kodeks Handlowy z 1807, kodeks procedury
cywilnej z 1806 r.
prawo karne
1807 przywrócenie dawnego prawa karnego, posiłkowo Landrecht z 1794 r.
1809 łagodzenie surowego Landrechtu, kara pozbawienia praw politycznych oraz
śmierci cywilnej
w Galicji Zachodniej utrzymanie Franciszkany
Kodyfikacje: Królestwo Polskie
1817 utworzenie Ogólnej Komisji Prawodawczej, deputacja: cywilna, karna,
procesowa
prawo cywilne
1818 ustawa hipoteczna – wysoki poziom merytoryczny i formalny, nawiązuje do
polskich przepisów przedrozbiorowych
1825 Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego – 521 art.; w miejsce I i III księgi
Kodeksu Napoleona – prawo osobowe małżeńskie charakter mieszany (wyznaniowa
forma zawarcia, właściwe sądy świeckie), lepsza sytuacja dzieci pozamałżeńskich,
zniesienie instytucji śmierci cywilnej; 1836 prawo o małżeństwie – pełna forma
wyznaniowa
1869 prawo autorskie
1867 prawo patentowe
prawo karne
1818 kodeks karzący – wzory pruski, francuski, zwłaszcza austriacki; rodzima
terminologia prawnicza; brak formalnej równości; trójpodział przestępstw (model
francuski); formalna definicja przestępstwa osłabiona zasadą analogii; wina umyślna
(zamiar pośredni i bezpośredni; lekkomyślność) i nieumyślna (niedbalstwo); zbrodnie
tylko umyślne; bezkarność: brak bezprawności działania i brak winy; bezprawność:
obrona konieczna i stan wyższej konieczności; winę uchyla niepoczytalność;
usiłowania karane jak dokonanie; nulla poena sine lege, złagodzenie kar; kara śmierci,
kara chłosty; kara śmierci cywilnej; bardzo ciężkie więzienie warowne z przymusem
pracy; po 1831 wprowadzono karę konfiskaty majątku i zesłania na Syberię
1847 kodeks kar głównych i poprawczych oparty na analogicznym rosyjskim;
kazuistyka; formalna definicja przestępstwa ale także analogia; przestępstwa z
działania i zaniechania, umyślne i nieumyślne; katalog okoliczności obciążających i
łagodzących; karanie – teoria odstraszania, kary główne (np. kara śmierci, 7 stopni
kary ciężkich robót, kary zesłania) i poprawcze (np. osiedlenie na Syberii; tutaj
uwzględniany stan społeczny sprawcy); słabszy poziom kodyfikacyjny od Kodeksu
karzącego
1876 wprowadzono rosyjski kodeks karny z 1866, nowelizujący rosyjski kodeks z
1845 r.; liczne przestępstwa polityczne
1915 wprowadzenie w Guberni Warszawskiej nowoczesnego kodeksu karnego tzw.
Tagancewa z 1903 r. (część ogólna i szczegółowa); szkoła klasyczna; nullum crimen
sine lege poenali anteriori; trójpodział przestępstw; kazuistyka w części szczegółowej;
nowoczesny podział na dolus directus i dolus eventualis, wina nieumyślna to
lekkomyślność i niedbalstwo; zbrodnia tylko umyślna; karane usiłowanie
prawo cywilne procesowe
obowiązuje kodeks francuski z 1806 r.
1875 wprowadzenie kodeksu rosyjskiego z 1864
prawo cywilne procesowe
po 1815 r. obowiązują kodeksy pruski i austriacki
1875 wprowadzenie kodeksu rosyjskiego z 1864
Kodyfikacje: prawo rosyjskie
prace M. Sperańskiego
1835 45 tomów Pełnego Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego 1649-1825, później
dalsze 2 pełne zwody
1835 Swod Zakonow – Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego – 15 tomów, na podstawie
Pełnego Zwodu
1840 na ziemiach zabużańskich wprowadzenie X tomu Zwodu Praw w miejsce III
Statutu Litewskiego
prawo karne osobne kodeksy 1845 i 1903
CZĘŚĆ II. ŹRÓDŁA PRAWA PO 1918 R.
Akty konstytuujące ustrój – wyszczególnienie
1918, 22 XI – dekret o najwyższej władzy reprezentującej Rzeczypospolitej
Polskiej
1919, 20 II – Mała Konstytucja
1921, 17 III – Konstytucja Marcowa
1926, 2 II – Nowela Sierpniowa
1935, 23 IV – Konstytucja Kwietniowa
1952, 22 VII – Konstytucja tzw. stalinowska
1976 – Nowelizacja konstytucji z 1952 r.
Reforma prawa sądowego; Działalność Komisji Kodyfikacyjnej
- wielość systemów prawnych w 1918 r.
- zadanie unifikacji, kodyfikacji
- nieskuteczność parlamentu --> po 1926 rozporządzenia prezydenta, po 1935 dekrety
prezydenta
- idea Komisji Kodyfikacyjnej; powołanie 3 VI 1919 (prezydent, 3x wiceprezydent, 40
członków; późniejsze modyfikacje satruktur); 1918-1922 mianuje Naczelnik Państwa, po
1922 prezydent
- Ksawery Fierich 1919-1928; 1932-1939 Bolesław Pohorecki
Prawo karne
11 VII 1932 kodeks karny (prace: Juliusz Makarewicz, Wacław Makowski,
Aleksander Mogilnicki, Emil Rappaport)
19 III 1928 kodeks postępowania karnego (prace: Edmund Krzymuski, A. Mogilnicki,
E. Rappaport)
Prawo cywilne
problemy – rozbieżność prawa pozytywnego i poglądów doktryny
Prawo materialne – Uchwalone akty prawne
1924 prawo wekslowe i czekowe
1924 ustawa o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych (prawo
patentowe)
1926 ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji
1926 prawo międzynarodowe prywatne i prawo prywatne międzydzielnicowe
(projekt z 1921 r.)
1926 prawo autorskie (Fryderyk Zoll)
1933 kodeks handlowy
1933 kodeks zobowiązań (Ernest Till, Roman Longchamsp de Berier, Maurycy
Allerhand, Aleksander Doliński, Kamil Stefko, Ignacy KoschembarŁyskowski)
Prawo materialne – Prace niezakończone przed 1939 r.
1929 projekt osobowego prawa małżeńskiego Karol Lutostański (świecki)
1937 projekt prawa małżeńskiego majątkowego
1938 projekt prawa o stosunkach między rodzicami a dziećmi (Stanisław
Gołąb)
1937 projekt prawa rzeczowego (Fryderyk Zoll, Jan Wasilkowski)
początkowe stadia prac nad prawem spadkowym
wstrzymanie prac nad częścią ogólną prawa cywilnego
Prawo procesowe
1930 kodeks postępowania cywilnego (wszedł w życie 1 I 1933 r.)
1932 przepisy o postępowaniu egzekucyjnym
1934 prawo upadłościowe i o postępowaniu układowym
niezakończone prace nad postępowaniem niespornym
- pozytywna ocena działania Komisji