Rozwód – konsekwencje Reakcja dziecka na rozwód rodziców

Rozwód – konsekwencje
Reakcja dziecka na rozwód rodziców zależy od tego, w jakiej fazie rozwojowej jest
dziecko (czyli w jakim znajduje się wieku, w chwili rozstania rodziców). Wyróżnia się 4
grupy wiekowe wraz z ich charakterystycznymi trudnościami – dzieci w wieku od 3 do 5 lat,
dzieci w wieku 6-10 lat, dzieci w wieku 9-12 lat oraz nastolatki (od 13 lat w górę).
Przyjrzyjmy się dziś temu, co dzieje się z dziećmi najmłodszymi, wraz z uwzględnieniem
pomijanego w literaturze okresu przed 3 rokiem życia.
Wpływ rozwodu na dzieci do 3 roku życia
Wczesne rozwody (do pięciu lat po ślubie) zdarzają się coraz częściej. W efekcie, coraz
więcej małych dzieci jest świadkiem rozstania się rodziców. To, że dzieci w wieku 12-18
miesięcy nie potrafią jeszcze werbalizować swoich emocji, nie znaczy że ich nie odczuwają i
nie znaczy to też, że nie odczują negatywnych skutków rozwodu – nawet jeśli ojciec nie był
zbytnio obecny w ich życiu.
Zadaniem rozwojowym dziecka do 3 roku życia jest eksploracja otaczającego go świata. Im
bardziej bezpiecznie dziecko czuje się we własnym domu i w towarzystwie rodziców, tym
śmielej odkrywa świat, patrzy nań z ufnością i tym chętniej wchodzi ze światem w interakcje.
Dziecko, które może w sposób bezpieczny uczyć się świata w przyszłości jest pewne siebie,
śmiałe, optymistyczne. W tym okresie dziecko potrzebuje też rutyny – określonych,
powtarzalnych czynności, które konstruują mu świat i sprawiają, że dziecko czuje się
bezpieczne. Rozwód nie tylko tworzy chaos (sama rutyna życia dorosłych również ulega
zaburzeniu przy rozwodzie), ale również zabiera dziecku poczucie bezpieczeństwa. Jeden
rodzic znika i dziecko nie może być pewne (nie dysponuje bowiem doświadczeniem), czy
drugi rodzic również nie zniknie. W efekcie, dziecko które nie potrafi jeszcze werbalizować
swoich obaw i lęków, zaczyna wyrażać swoje emocje poprzez zachowanie cechujące się
wzmożonym poczuciem lęku lub nerwową nadaktywnością.
W tym okresie mogą wystąpić:





zaburzenia jedzenia,
zaburzenia snu
moczenie nocne
pojękiwanie, zawodzenie
kurczowe trzymanie się pozostałego rodzica
Nasilenie się któregokolwiek z tych objawów świadczy o tym, że dziecko bardzo źle
przezywa rozwód rodziców i potrzebuje pomocy w procesie przejścia przez tą sytuację.
Wpływ rozwodu na dziecko – 3-5 lat
Dziecko w tym wieku potrafi już wyrażać swoje uczucia – w tym okresie tworzy się też u
dziecka „klimat emocjonalny”, od którego zależy to, jakim środowiskiem będzie dla dziecka
świat. Czy będzie mu wydawał się miłym i przyjaznym czy wrogim i pełnym zagrożeń – ta
wizja świata będzie znacząca przez całe życie dziecka i jego dorosłość.
Pod względem zagrożeń, okres między 3 a 5 rokiem życia to najtrudniejszy i najgorszy
czas na rozwód. W tym czasie dziecko przecież tworzy również wizję seksualności i
wzorców opartych na płci. Kiedy więc zabraknie jednego z rodziców, wizja ta może ulec
zaburzeniu. Na szczęście, mechanizmy psychologiczne dziecka pozwalają mu na „wybranie z
otoczenia” innej osoby, która posłuży za wzór (w przypadku odejścia ojca, taką osobą może
stać się wujek, dziadek czy sąsiad).
Pamiętajmy też o tym, że okres ten, to dla dziecka czas egocentryzmu. Dziecko uważa się za
pępek świata, najważniejszą istotę we wszechświecie – dlatego łatwo przypisuje sobie winę
za rozwód rodziców. Ważne jest zatem wytłumaczenie tej sytuacji dziecku. Nie można jednak
poprzestać jedynie na wyjaśnieniu słowy. Dziecko musi zrozumieć i przyjąć fakt iż nie jest
niczemu winne również w swoich emocjach. Warto zatem pytać dziecko o to jak rozumie
sytuację i to co się stało.
Częste reakcje dzieci w tej fazie rozwojowej to:



zaprzeczanie (objawiające się zarówno ignorowaniem komunikatów o rozwodzie jak
i reakcjami nerwicowymi na sytuacje rozwodową)
obniżone poczucie własnej wartości (w wyniku obwiniania się i poczucia bycia
niekochanym)
ogromna potrzeba aprobaty ze strony rodziców (i często również wszystkich osób
dookoła – dlatego też, jeśli dziecko uczęszcza do przedszkola, warto powiadomić o
rozwodzie opiekunki i przygotować je na możliwie reakcje dziecka, prosząc o pomoc
w łagodzeniu efektów rozwodu).
Rodzina powinna zapewnić odpowiednią atmosferę sprzyjającą zdrowiu fizycznemu i
psychicznemu dziecka. Wpływa także na kształtowanie się więzi i uczuć między jej
członkami, od czego zależy atmosfera życia rodzinnego. Każde dziecko pragnie, żeby w
domu zaistniała atmosfera miłości, bezpieczeństwa, wzajemnej troski i spokoju. Jeśli w
rodzinie panują napięte stosunki, kłótnie, awantury czy dochodzi do aktów przemocy,
bezpieczny świat malucha ulega zniekształceniu i zaczyna się rozsypywać. Odbija się to
na jego psychice i może doprowadzić do ciągłego napięcia, nadpobudliwości, lęku, skrycia
czy złego samopoczucia dziecka.
Brak stabilności, harmonii i nieprzewidywalność wydarzeń, które mają miejsce, powoduje u
dziecka lęk, przerażenie i zagubienie. U malucha, które traci poczucie bezpieczeństwa, mogą
pojawić zaburzenia lękowe, nerwicowe oraz zamartwianie się o siebie, rodziców i szczęście
jego rodziny. Mogą pojawić się zachowania trudniejsze, przez które dziecko chce zwrócić na
siebie uwagę i jednocześnie odciągnąć rodziców od kłótni, albo czując się zepchnięte na
margines życia rodzinnego i ignorowane, stają się zdystansowane i oziębłe uczuciowo. Mogą
pojawić się także sytuację, w których dzieci powielają zachowania rodziców i przekładają je
na kontakty z innymi osobami.
Często dzieje się tak, że rodzice wciągają w konflikt dziecko, stawiając je przed wyborem
wzięcia czyjejś strony, co w przypadku posiadania kilkorga dzieci prowadzi do rozluźnienia
kontaktów między rodzeństwem, a nawet może przerodzić się między nimi w konflikt.
Awantury i przemoc mogą spowodować zwrócenie się dziecka przeciwko jednemu z
rodziców, a nawet przyczynić się do zinstrumentalizowania pociechy, która będzie stanowić
jedynego pośrednika między skłóconymi małżonkami. Pamiętajmy, że do prawidłowego
rozwoju dziecka potrzeba obojga rodziców. Angażując maluszka w konflikty stosujemy
wobec niego przemoc emocjonalną – dzieje się poprzez zerwanie więzi uczuciowej z jednym
z rodziców i postawieniem go przed wyborem „mama czy tata”. Co dla dziecka stanowi
ogromny szok.
Każde nieporozumienie i konflikt ingeruje w psychikę dziecka, doprowadzając do zmian i
obciążeń trudnych do zmiany. Są to:



















Zaburzenia lękowe, nerwicowe.
Zaburzenia nastroju.
Choroby psychosomatyczne: bóle brzucha i głowy, wymioty, niestrawność.
Zaburzenia emocjonalne.
Niskie poczucie własnej wartości.
Obwinianie się dziecka, że nie spełnia oczekiwań rodziców.
Przekonanie dziecka, że nigdy nie zadowoli obojga rodziców.
Drażliwość, irytacja, skłonność do zachowań agresywnych.
Zaburzenia osobowości.
Zaburzenia kontroli popędów, nadpobudliwość.
Zaburzona identyfikacja płciowa.
Zachowania autodestrukcyjne: samookaleczenie, odurzanie się substancjami
psychoaktywnymi.
Zaburzenia rozwoju psychofizjologicznego: zaburzenia snu i mowy, moczenie
mimowolne, jąkanie się.
Trudności w nauce: kłopoty z koncentracją uwagi, problemy z pamięcią, deficyty w
zakresie wyobraźni, spadek motywacji.
Zachowania kompulsywne: masturbacja, drapanie się do krwi, wyrywanie sobie
włosów.
Zamknięcie się w sobie, introwertyzm, unikanie kontaktów społecznych, poczucie
osamotnienia.
Tendencja do zachowań dewiacyjnych: przestępstw, alkoholizmu, narkomanii,
prostytucji, zboczeń seksualnych, nałogowego kłamstwa.
Ucieczki z domu.
Próby samobójcze.
Należy pamiętać, że oprócz wymienionych powyżej problemów, istnieje także wiele innych
konsekwencji konfliktów występujących między rodzicami. Niektóre dzieci posiadają nawet
kilka zaburzeń, które należy czym prędzej zniwelować, a wszystkiemu winna jest wroga i
napięta atmosfera domu rodzinnego, który powinien dawać szczęście i spokój.
Dziecko postawione w sytuacji rozwodu rodziców, musi sobie poradzić z tym problemem, co
jest niełatwe. Jednak sposób radzenia sobie z własnymi emocjami i zaistniałą sytuacją, zależy
od tego jak maluch postrzega siebie, jak przeżywa rozstanie rodziców oraz jakie ma
możliwości uporania się z sytuacją. Jeśli dziecko jest postawione w takiej trudnej sytuacji,
należy poszukać pomocy u specjalistów. Kiedy sprawy się uspokoją, dziecko musi poczuć, że
poradzi sobie z problemem, a kiedy doda mu się otuchy, mniej się będzie bało i nie będzie
przeżywało traumy
Zamiast kłótni, sporów i awantur rozmawiajmy ze sobą, odsłaniajmy własne uczucia
przed partnerem, rozwiązujmy konflikty na spokojnie i drogą pokojową oraz mówmy o
uczuciach z dziećmi. Nie dopuśćmy do tego, aby dziecko miało koszmarne dzieciństwo
spowodowane awanturami. Nie rujnujmy ich najpiękniejszych lat dzieciństwa. I
pamiętajmy, że są ciekawsze sposoby spędzania czasu, zamiast awanturowania się…
Zespół alienacji rodzicielskiej (inaczej PAS, ang. Parental alienation syndrome lub
syndrom Gardnera) – problem początkowo zdefiniowany przez amerykańskiego psychiatrę
sądowego – dr. Richarda Gardnera, nad którym później prowadzono dalsze badania m.in. w
Polsce. W pierwotnej wersji określał różne zaburzenia zaburzenie występujące u dziecka,
które w trakcie rozwodu rodziców jest czynnie angażowane w potępianie i krytykowanie
jednego z rodziców (zazwyczaj tego, który nie mieszka w domu). Krytyka ta jest najczęściej
nieuzasadniona, zarzuty są albo nieprawdziwe, albo znacznie wyolbrzymione. W
drastycznych przypadkach miłość, szacunek, przywiązanie do oczernianego ojca czy matki
ulegają bezpowrotnie zniszczeniu. Zostają zastąpione przez wrogość, niechęć, pogardę.
Stosowane wobec dziecka metody (pranie mózgu: manipulacja, szantaż emocjonalny,
indoktrynacja) powodują daleko idące konsekwencje dla psychiki. Celem tych działań jest
zaburzenie relacji dziecka z drugim rodzicem[1][2]. Dziecko ma poczucie wyobcowania,
negatywną samoocenę, problemy z tożsamością i autonomią, a w życiu dorosłym – trudności
z nawiązaniem bliskich relacji, depresje, stany lękowe, fobie, łatwo się uzależnia. Już twórca
pierwotnej koncepcji nie określał jednoznacznie syndromu alienacji rodzicielskiej, wskazując
na możliwość występowania trzech jego podstawowych rodzajów w formie łagodnej,
umiarkowanej i ostrej, co już dyskwalifikowało pojęcie problemu jako jednoznaczny
syndrom. Obecnie w definicji amerykańskiego specjalisty z zakresu psychologii sądowej
Marca J. Ackermana PAS określa się jako zjawisko "podobne do zaburzenia prezentowane
przez dziecko, które pod wpływem manipulacji ze strony jednego z opiekunów, zwykle
pełniącego pierwszoplanową rolę w wychowaniu dziecka, przesadnie krytykuje i dewaluuje
drugiego opiekuna, nie przejawiając przy tym poczucia winy i wstydu, a niezbędnym
warunkiem stwierdzenia zaburzenia jest przekonanie dziecka, że wyraża własną opinię"
W trakcie rozwodu często zdarza się, że rodzic czynnie angażuje dziecko w
potępianie i krytykowanie drugiego rodzica (zazwyczaj tego, który nie mieszka w domu).
Krytyka ta jest najczęściej nieuzasadniona, a zarzuty są nieprawdziwe, albo wyolbrzymione.
Konsekwencją powyższego często jest to, że miłość, szacunek, przywiązanie do oczernianego
ojca czy matki ulegają bezpowrotnie zniszczeniu, zastąpione przez wrogość, niechęć i
pogardę. Zjawisko to po raz pierwszy opisał amerykański psychiatra i biegły sądowy dr
Richard Gardner. Pierwsza praca na temat tzw. Zespołu oddzielenia od drugoplanowego
opiekuna (ang. Parental Alienation Syndrome PAS ) została przez niego opublikowana w
1985 r.. Gardner uważał, że opisane przez niego zjawisko, to zespół objawów powstających u
dziecka w zasadzie wyłącznie w sytuacji spraw sądowych o przyznanie opieki nad dzieckiem
toczących się w wyniku rozwodu rodziców.
Po czym poznać, że dziecko cierpi na syndrom Gardnera
Najczęstsze przejawy syndromu Gardnera są następujące:








dziecko jest przyporządkowane do alienującego rodzica (tego, który sądownie uzyskał
prawo do opieki) i pod jego wpływem oczernia rodzica odtrąconego;
powody oskarżenia są często błahe, wymyślone lub wręcz absurdalne;
złość na odrzucanego rodzica jest bezdyskusyjna, pozbawiona uzasadnienia;
dziecko twierdzi, że samo podjęło decyzję o odrzuceniu drugiego rodzica;
dziecko odruchowo wspiera rodzica, z którym na stałe mieszka;
dziecko nie ma poczucia winy, lekceważąc uczucia odrzuconego rodzica;
stwierdzenia dziecka odzwierciedlają język i styl myślenia oskarżającego rodzica;
złość rozszerzana jest stopniowo na dalszą rodzinę oraz osoby związane ze
znienawidzonym rodzicem.
Uwaga! Doprowadzanie przez jednego z rodziców do alienacji drugiego i nastawianie
dziecka przeciw niemu jest formą wykorzystywania psychicznego i może spowodować
nieodwracalne zniszczenie więzi z jednym z rodzicem, a w konsekwencji zmiany w psychice
dziecka.