Psychologia kliniczna

Wszystkie materiały tworzone i przekazywane przez Wykładowców NPDN PROTOTO
są chronione prawem autorskim i przeznaczone wyłącznie do użytku prywatnego.
MATERIAŁY
Z KURSU KWALIFIKACYJNEGO
www.prototo.pl
Przedmiot psychologii klinicznej.
Psychologia kliniczna jako
dyscyplina teoretyczna i praktyczna.
Opracowała: Monika Haligowska
Psychologia kliniczna
to obszar działań praktycznych.
Jest to dziedzina psychologii stosowanej.
Ma silne powiązania z działami psychologii
teoretycznej – zwłaszcza z psychologią
osobowości, psychologią rozwoju
i psychologią społeczną.
Niektóre obszary zainteresowań psychologii
klinicznej:
- problematyka zdrowia i zaburzeń w różnych koncepcjach
psychologicznych (diagnoza i terapia)
- psychologia kliniczna dzieci i młodzieży
- psychologia kliniczna człowieka starego
- psychologia niepełnosprawności umysłowej i fizycznej
- psychologia uzależnień
- następstwa stresu traumatycznego
- interwencja kryzysowa
- psychologia sądowa (sprawy cywilne, sprawy karne)
(H. Sęk 2005, za: L. Witmer)
PSYCHOLOGIA KLINICZNA:
•obszar
• przedmiot
• zadania
Obszar badań i praktyki psychologii
klinicznej –
dziedziny rzeczywistości związane
ze zdrowiem i chorobą.
• Zjawiska zdrowia i choroby.
• Przyczyny zdrowia i choroby.
• Czynniki rozpoznawania tych zjawisk
i praktycznego działania, tj. pomocy,
opieki, leczenia, rehabilitacji.
Definicja psychologii klinicznej.
W podejściu węższym psychologia
kliniczna to dziedzina badań i praktyki
psychologicznej zajmująca się:
• Opisem i wyjaśnianiem zaburzonego
zachowania i przeżywania.
• Określaniem ich psychospołecznych przyczyn.
• Stosowaniem tej wiedzy w diagnozie i pomocy
psychologicznej.
(Sęk, 2005 za: Lewicki, 1963, 1978; Zawadzki, 1959; Susułowska, 1975)
W podejściu szerszym psychologia kliniczna
to dziedzina badań i praktyki
psychologicznej zajmująca się:
• Opisem i wyjaśnianiem zarówno zdrowych,
jak i zaburzonych form zachowania,
przeżywania, funkcjonowania somatycznego.
• Określeniem przyczyn zdrowia i zaburzeń.
• Wypełnianiem zadań praktycznych,
polegających na diagnozie zdrowia i/lub
zaburzeń w celu stosowania psychologicznych
form pomocy.
(Sęk, 2000, 2001)
Przedmiot psychologii klinicznej obejmuje więc zespół
koncepcji i twierdzeń:
• opisujących i wyjaśniających zdrowie i zaburzone
funkcje psychiczne, somatyczne oraz zachowania
osób, grup i społeczności;
• wyjaśniających przyczyny zdrowia i zaburzeń
oraz ich biopsychospołeczne mechanizmy;
• ustalających zasady badania naukowego
i jednostkowej diagnozy zdrowia i zaburzeń;
• opisujących i wyjaśniających zasady
oraz mechanizmy różnych interwencji pomocowych.
Zadania psychologa klinicznego:
• zadania teoretyczne – tworzenie i rozwijanie wiedzy
podstawowej, tj. teoretycznej i empirycznej;
• zadania praktyczne – profesjonalne stosowanie
wiedzy i umiejętności do rozwiązywania
problemów zdrowotnych osób czy grup, tzn. :
- diagnoza zdrowia i zaburzeń,
- interwencja i pomoc psychologiczna ukierunkowana
na promocję zdrowia, prewencję zaburzeń
(profilaktyka), interwencje w stanach kryzysu
i przejściowych trudnościach oraz na psychoterapię;
(Sęk, 2005)
Zadania profilaktyczne,
diagnostyczne
i
terapeutyczne.
ZADANIA DIAGNOSTYCZNE:
Sonia Geller i Zbigniew Kość (1979) charakteryzują
diagnozę kliniczną w następujący sposób:
• diagnoza kliniczna oparta jest na studium przypadku
(osoby)
• jej celem jest rozumienie człowieka
• badanie kliniczne ma charakter elastyczny (dopasowane
do konkretnej osoby, problemu), a więc z gruntu nie
może być ujednolicone
• w diagnozie klinicznej przesłanką wnioskowania jest
wiedza teoretyczna, a nie jak w diagnozie
psychometrycznej statystyczna częstość występowania
określonych cech
• wnioskowanie kliniczne jest w dużej mierze intuicyjne,
a rola diagnosty centralna
CELE POSTĘPOWANIA DIAGNOSTYCZNEGO
• diagnoza kliniczna jest ściśle związana z obszarem
praktyki społecznej
• w diagnozie klinicznej powinny być realizowane cele
poznawcze (naukowe), ale w związku z odpowiadaniem
na zapotrzebowanie społeczne, pożądane cele czysto
poznawcze traktowane są jako drugorzędne w stosunku
do podejmowanych czynności diagnostycznych
• w centrum uwagi znajduje się postępowanie
diagnostyczne – proces diagnostyczny organizowany
jest ze względu na to komu i do czego mają służyć
rezultaty postępowania diagnostycznego
Cele
(za: Pasikowski, Sęk 2005)
1) cele interwencyjne
• diagnoza stanowi etap przygotowawczy i pełni
służebną rolę wobec celu nadrzędnego –
zaplanowanej, intencjonalnej aktywności,
skierowanej na wywołanie u podmiotu
pożądanych zmian
przykładem jest diagnoza dla celów terapii
• nie zawsze jednak diagnoza jest wyodrębniona
jako specyficzna aktywność poprzedzająca
planowany proces zmiany (np. terapię
psychologiczną)
Cele diagnozy prowadzonej ze względu na planowaną terapię:
• stwierdzenie i opis występującego deficytu lub dysfunkcji
• określenie drogi powstania aktualnego stanu (mechanizm)
• określenie mechanizmów, które mogą doprowadzić
do pożądanej zmiany wraz z ustaleniem zasobów
i czynników kompensacyjnych
• sformułowanie planu interwencji
• Postępowanie diagnostyczne realizujące ww. cele może być
wykorzystane nie tylko w planowaniu terapii,
ale i w planowaniu rehabilitacji psychologicznej, interwencji
kryzysowej, oddziaływań psychoprofilaktycznych
(prewencja) oraz we wspomaganiu rozwoju.
2) cele selekcyjne
szeroki zakres różnorodnych celów
realizowanych w takich obszarach jak:
• np. poradnictwo zawodowe, przydatność
zawodowa, kwalifikacja do typów edukacji
(np. celem jest określenie, czy ktoś spełnia
pewne kryteria/ wymagania)
• o ile samo postępowanie diagnostyczne może
przybierać postać postępowania klinicznego,
o tyle sam cel nie jest typowo kliniczny
Trzy typy (modele) diagnozy klinicznej
(za: Kowalik, Brzeziński 1993, Kowalik 2005)
• diagnoza różnicowa
• diagnoza funkcjonalna
• diagnoza interakcyjna (psychospołeczna)
Diagnoza różnicowa, inaczej nozologiczna
jej głównym celem jest:
• rozpoznanie choroby (zaburzenia),
• odróżnianie jednej choroby od innej, jednego
zaburzenia od innych zaburzeń.
Zaklasyfikowanie osoby do określonej kategorii
zaburzeń zgodnie z przyjętą klasyfikacją
zaburzeń psychicznych.
Obecne klasyfikacje zaburzeń psychicznych to:
DSM-IV (APA) i ICD 10 (WHO).
symptom, syndrom, jednostka chorobowa
• symptom (gr. symptoma) – zbieg okoliczności, tutaj:
pojedynczy objaw choroby, osobny przejaw, oznaka choroby
• syndrom (gr. syndrome) – połączenie, tutaj: zespół objawów
• jednostka chorobowa (nozologiczna) – konkretny rodzaj
choroby, np. grypa, schizofrenia
• wyodrębnienie jednostki chorobowej możliwe jest dzięki
nagromadzeniu wiedzy o: współwystępowaniu objawów
(syndromy), objaw może wchodzić w skład różnych
syndromów (stąd konieczność różnicowania), możliwościach
leczenia (terapia), o typowych przebiegach, zmianach obrazu
zaburzenia (rokowanie, prognoza)
Diagnoza funkcjonalna
jej głównym celem jest opis i zrozumienie
funkcjonowania człowieka w określonej sferze –
inaczej opis pozytywnych i negatywnych
właściwości psychicznych
oraz psychologicznych mechanizmów
funkcjonowania jednostki, wyjaśnienie problemów
w jej funkcjonowaniu
oraz prognoza skutków zachowań i zjawisk
oraz możliwość zmiany tego, co problematyczne
w funkcjonowaniu.
Może dotyczyć problemów, deficytów lub mocnych
stron w danej sferze funkcjonowania.
DIAGNOZA FUNKCJONALNA –
OGÓLNE ETAPY POSTĘPOWANIA
DIAGNOSTYCZNEGO
• analiza cech zachowania jednostki, włączając
zachowanie obserwowane w sytuacji badania
• opis funkcjonowania osoby zwłaszcza
pod względem niesprawności, trudności
• poszukiwanie przyczyn trudności, niesprawności,
zwł. leżących w obszarze procesów psychicznych
• określenie właściwości pozytywnych,
które można wykorzystać w planowaniu
i prowadzeniu procesu zmiany
Diagnoza interakcyjna
jej głównym celem jest zrozumienie
i określenie problemu zgłaszanego przez klienta
na drodze postępowania diagnostycznego
uwzględniającego negocjowanie (uzgadnianie) jego
istoty i znaczenia wraz z klientem.
Dokonuje się to w interakcji pomiędzy klientem
i diagnostą.
(Sęk, 2005)
METODY KLINICZNE WYKORZYSTYWANE W DIAGNOZIE
PSYCHOLOGICZNEJ:
• obserwacja
• rozmowa psychologiczna
• metody kwestionariuszowe (np. kwestionariusz STAI Spielbergera
do badania lęku, kwestionariusz BDI Becka do badania poziomu
depresji, MMPI do badania osobowości)
• metody projekcyjne – wyzwalające indywidualne cechy podmiotu:
jego pragnienia, uczucia, motywy, myśli : techniki rysunkowe (m.in.
postać ludzka, drzewo, dom, rodzina), test plam atramentowych
Rorschacha, test zdań niedokończonych
• testy psychometryczne właściwości poznawczych i afektywnych
(testy słowne, wykonawcze) (m.in. skala rozwojowa Termana –
Merrill’a, Skala Leitera, test Wechslera)
(Brzeziński, 2000 ;Sęk, 2005)
Podstawowe elementy konceptualizacji przypadku –
propozycja Stemplewska - Żakowicz (za Stevens i Morris)
1. Podstawowe dane, w tym dane socjodemograficzne,
obserwacyjne dotyczące statusu rodzinnego
i zawodowego, historii korzystania z pomocy
psychologicznej, aktualnego funkcjonowania i obrazu
siebie.
2. Zgłaszane przez klienta trudności i objawy.
3. Treść wywiadu (ów).
4. Styl mówienia (tempo, intonacja, inne sygnały
parawerbalne); zachowania niewerbalne (mimika, kontakt
wzrokowy itd.).
5. Przypuszczalne przeżycia emocjonalne klienta
podczas sesji (wedle domysłów diagnosty),
przeżycia psychologa w kontakcie z klientem
(np. złość, atrakcyjność, sympatia).
6. Interakcja klient – psycholog (struktura typowej
sesji, zdarzenia szczególne, wzorce komunikacji
i kategorie stosowanych wypowiedzi).
7. Wyniki badań psychologicznych (testy,
kwestionariusze, techniki projekcyjne i in.)
oraz dodatkowe dokumenty (dokumentacja
medyczna, szkolna, a także fragmenty dziennika
czy korespondencji).
8. Diagnoza nozologiczna (opis funkcjonowania klienta
wg kryteriów wybranego podręcznika diagnostycznego).
9. Wnioskowanie : zestawienie hipotez cząstkowych
i skonstruowanie modelu roboczego, zawierającego
definicję problemu klienta oraz wyjaśniającego, w jaki
sposób mechanizmy psychologiczne przypuszczalnie
doprowadziły do powstania i utrzymywania się
problemów.
10. Określenie celów postępowania (terapii) –
krótkoterminowych i długoterminowych.
11. Planowanie interwencji – wybór strategii i technik
oddziaływań, odpowiednich do celów postępowania i istoty
problemu (opisanej w modelu roboczym).
12. Planowanie interwencji – wybór strategii
i technik oddziaływań, odpowiednich
do celów postępowania i istoty problemu
(opisanej w modelu roboczym).
13. Planowanie oceny wyników
postępowania – ustanowienie kryteriów
oceny efektów (obserwacyjnych, samoopisowych, behawioralnych, testowych
i in.).
( Stemplewska - Żakowicz, 2011)
PROFILAKTYKA: (PREWENCJA)
Działania nastawione
na zapobieganie różnym torom
patologii.
Trzy rodzaje prewencji wg Caplana:
• pierwotna: nastawiona na obniżenie prawdopodobieństwa
wystąpienia zaburzeń, czyli na zmniejszenie wskaźnika
zachorowalności poprzez przeciwdziałanie czynnikom
ryzyka, zanim spowodują wystąpienie zaburzeń
• wg Cowena pierwotna prewencja psychopatologii oznacza
zespół działań, które zmierzają do wzmocnienia
psychologicznych zasobów i przeciwdziałania
psychologicznym i społecznym czynnikom ryzyka
(prewencja nerwic, zaburzeń osobowości, zapobieganie
uzależnieniom, zapobieganie patologiom społecznym)
wtórna:
stosowana w sytuacji pojawienia
się wczesnych sygnałów
zaburzeń, a jej celem jest
powstrzymanie rozwoju
patologii; można wykorzystywać
metody właściwe dla terapii;
•trzeciego stopnia:
• ma na celu zapobieganie skutkom
przebytej choroby i hospitalizacji
oraz przeciwdziałanie
nawrotom choroby,
np. nawrotom choroby alkoholowej;
•może być realizowana metodami
rehabilitacji i opieki środowiskowej;
(Sęk 2005 za: Caplan, 1964)
RODZAJE DZIAŁAŃ PREWENCYJNYCH
Prewencja może zmierzać do zmniejszenia
lub usuwania czynników ryzyka,
poprzez minimalizowane zagrożeń
sytuacyjnych i środowiskowych,
np. przez zmianę ryzykownych zachowań
antyzdrowotnych i unikanie kontaktu
z grupami ryzyka.
Strategie stosowane w działaniach prewencyjnych:
• strategia negatywna: realizowana
technikami wpływu społecznego,
poprzez apele w mediach, perswazję
z elementami uświadamiania szkodliwych
konsekwencji czynników ryzyka
i możliwości ich usuwania
•strategie pozytywne: polegają
na wzmacnianiu zasobów
odpornościowych jednostki
i zasobów środowiska
oraz na kształtowaniu licznych
kompetencji służących
przeciwdziałaniu zagrożeniom
(Sęk, 2005)
ZADANIA
TERAPEUTYCZNE
PSYCHOTERAPIA:
jest świadomym i zamierzonym stosowanie
klinicznych i interpersonalnych metod,
wywodzących się ze sprawdzonych
w psychologii twierdzeń, w celu
towarzyszenia ludziom w zmianie
lub modyfikacji ich zachowań, schematów
poznawczych, emocji i/lub innych
osobistych właściwości na takie,
które uczestnicy tego procesu uznają
za bardziej pożądane
(Prochask, Norcross, 2006).
Psychoterapia to:
• zamierzone i planowane działania
• prowadzone przez odpowiednio
wyszkolonych profesjonalistów
• wobec osób o różnych zaburzeniach
psychicznych, zaburzeniach zachowania
czy problemach zdrowotnych
• mające na celu zmianę ich wzorców
zachowania czy struktur lub procesów
intrapsychicznych.
PODSTAWOWE SYSTEMY TERAPEUTYCZNE:
• terapia psychoanalityczna /
psychodynamiczna
• poznawczo – behawioralna
• humanistyczno – egzystencjalna
• terapia rodzin i małżeństw (systemowa).
12 CZYNNIKÓW LECZĄCYCH WYSTĘPUJĄCYCH
W TERAPII INDYWIDUALNEJ I GRUPOWEJ
wg YALOMA (1975)
1. NADZIEJA NA OSIĄGNIĘCIE ZMIANY: występuje
już w momencie zgłoszenia się na terapię, modyfikując
jej przebieg i efekty.
2. POSZERZENIE ŚWIADOMOŚCI zwane też
WGLĄDEM: to nabywanie nowych informacji
o doświadczanych pragnieniach, uczuciach
i motywach postępowania.
3. MINITOROWANIE ZACHOWAŃ: kontrolowanie
i śledzenie własnych wyborów i zachowań
poprzez manipulowanie karami i nagrodami.
4. KATHARSIS, ODREAGOWANIE (wzbudzanie
pobudzenia emocjonalnego) – powtórne
przeżycie i wyrażenie traumatycznych przeżyć
i doświadczeń.
5. NAŚLADOWANIE FUNKCJI TERAPEUTY:
posługiwanie się takimi narzędziami badania
rzeczywistości jak terapeuta.
6. UŚWIADOMIENIE EGZYSTENCJALNE:
uświadomienie sobie takich aspektów siebie,
które są związane z poczuciem sensu własnego
istnienia, cierpienia, samotności.
Czynniki występujące w sytuacji terapii
grupowej:
7. POCZUCIE PODOBIEŃSTWA
(uniwersalizacja): spotkanie osób
o podobnych problemach zmniejsza
poczucie wyjątkowości na rzecz poczucia
podobieństwa.
8. ALTRUIZM: przeżycie doświadczeń
bycia pomocnym innej osobie poprzez
dzielenie się własnym doświadczeniem.
9. KOREKTYWNE DOŚWIADCZANIE RODZINY
PIERWOTNEJ: doświadczenie takiej pozycji czy roli
w grupie, która jest odmienna od tej doświadczonej
w rodzinie.
10. INTERPERSONALNE UCZENIE SIĘ – ODBIÓR
INFORMACJI ZWROTNYCH udzielanych
przez innych członków grupy.
11. INTERPERSONALNE UCZENIE SIĘ – UDZIELANIE
INFORMACJI ZWROTNYCH.
12. SPÓJNOSĆ GRUPY: poczucie atrakcyjności grupy
dla wszystkich jej członków.
ZABURZONE ZACHOWANIE
Zachowanie: czynność ukierunkowana
na cel, która ma swój wewnętrzny
mechanizm regulacyjny.
Czynność jest zaburzona wówczas, gdy nie
spełnia następujących funkcji:
• nie służy zaspokajaniu potrzeb człowieka,
w tym potrzeby rozwoju;
• nie służy wypełnianiu zadań życiowych
wynikających z wymagań uspołecznionej
kultury.
Zaburzone zachowanie
(Zawadzki 1968):
człowiek nie może za jego
pośrednictwem wypełniać
podstawowych zadań życiowych,
tj. zaspokajać potrzeb i obronić się
przed niebezpieczeństwami
Zaburzone zachowanie (Lewicki 1978):
zachowanie (celowa czynność) zaburzone jest
wówczas, gdy nie zaspokaja potrzeb człowieka,
nie służy do wypełniania zadań wynikających
z uczestnictwa w uspołecznionej kulturze.
Czynnikami etiopatologicznymi są:
• struktury biologiczne
• struktury osobowościowe
• sytuacje trudne
RÓŻNICE MIĘDZY ZABURZENIAMI
W FUNKCJOWANIU OSOBOWOŚCI
OSOBOWOŚĆ
to zespół trwałych wzorców myślenia, odczuwania
i zachowania charakteryzujący indywidualny styl
życia i sposób adaptacji jednostki.
Osobowość jest efektem współdziałania
czynników konstytucjonalnych, rozwojowych
i doświadczeń społecznych.
• Podstawowy wzorzec osobowości określa
styl i jakość radzenia sobie człowieka
z wyzwaniami życia.
• O normalnym i zdrowym wzorcu
osobowości możemy wnioskować,
gdy jednostka przejawia zdolność
do efektywnego i elastycznego radzenia
sobie w swoim środowisku,
gdy jej sposoby myślenia, zachowania
i doświadczenia przyczyniają się
do osobistej satysfakcji.
O zaburzonych wzorcach osobowości możemy
mówić wtedy gdy są spełnione 3 kryteria:
• sztywność adaptacyjna polegająca na
uporczywym używaniu ograniczonego
repertuaru tych samych schematów do radzenia
sobie z różnorodnymi sytuacjami i problemami;
• destrukcyjność schematów osobistych, które
uporczywie powtarzane same tworzą problemy
i szkody dla jednostki;
• chwiejna równowaga – brak odporności na stres
i podatność na destabilizację sposobów radzenia
sobie.
• Wiele form i odmian osobowości, wymienianych
w różnych systemach klasyfikacyjnych
• jako „typy osobowości”, nie ma wymiaru
chorobowego ani nie jest podłożem
powstawania zaburzeń zdrowia.
Nasilenie lub deficyty w zakresie poszczególnych
cech mogą nieco utrudniać funkcjonowanie
jednostki (np. skrajna ekstrawersja
lub introwersja), ale nie powodują znaczniejszych
zakłóceń, wymagających leczenia.
SPECYFICZNE ZABURZENIA OSOBOWOŚCI
Zalicza się do nich głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce
zachowań, odmienne od przeciętnych zachowań, typowych
dla danej kultury. Odmienność przejawia się w wielu
wymiarach funkcjonowania jednostki, w odmiennym:
- spostrzeganiu
- myśleniu
- przeżywaniu emocjonalnym
- w odnoszeniu się do innych ludzi.
Powoduje to często poważne trudności w funkcjonowaniu społecznym
jednostki i stanowi dla niej źródło subiektywnego cierpienia.
Zaliczane tutaj zaburzenia osobowości ujawniają się już w okresie dzieciństwa
lub dojrzewania i utrzymują się w okresie dorosłości.
(Jakubik, 1999)
LITERATURA:
J. Brzeziński, S. Kowalik (2000). Charakterystyka wybranych metod diagnozy
klinicznej w: (red). H. Sęk. Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa PWN.
S. Geller, Z. Kość (1979). Diagnoza kliniczna a diagnoza psychometryczna w:
L. Wołoszynowa (red.). Materiały do nauczania psychologii. Seria III, tom 3.
Warszawa PWN.
A. Jakubik A. (1999). Zaburzenia osobowości. Warszawa, Wydawnictwo
Lekarskie PZWL.
S. Kowalik, J. Brzeziński (1993). Diagnoza kliniczna, (w:) H. Sęk. Społeczna
psychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo PWN.
T. Pasikowski, H. Sęk (2005). Psychologiczna diagnoza kliniczna – etapy
postępowania diagnostycznego a wynik diagnozy w: H.Sęk (red. )
Psychologia kliniczna. Tom 1. Warszawa PWN.
J.O. Prochask, J.C. Norcros (2006). Systemy psychoterapeutyczne. Analiza
transteoretyczna. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia
H. Sęk (red.) (2000). Psychologia zdrowia. Warszawa PWN.
H. Sęk, L. Cierpiałkowska (red.) (2001). Psychologia kliniczna i psychologia
zdrowia. Wybrane zagadnienia. Poznań Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
H. Sęk (red.)(2005). Psychologia kliniczna. Warszawa PWN, tom 1 i 2.
K. Stemplewska – Żakowicz K. (2011). Diagnoza psychologiczna.
Diagnozowanie jako kompetencja profesjonalna. Gdańsk, GWP.
M. Susłowska (1975). Dorobek i perspektywy rozwojowe poslkiej psychologii
klinicznej. Przegląd Psychologiczny 2, s. 141 – 153.
B. Zawadzki (1959). Wykłady z psychopatologii. Warszawa, UW.
B. Zawadzki (1968). Wybrane problemy psychopatologii w: (red.). L.
Wołoszynowa. Materiały do nauczania psychologii. Seria IV, tom 1. Warszawa
PWN.