Zajęcia relaksacyjno-wyobrażeniowe. Zarys koncepcji i wyniki badań

Materiały do zajęć z psychologii
(grupa zaawansowana)
ElŜbieta Małkiewicz, Andrzej Kasprzak
Zajęcia relaksacyjno-wyobraŜeniowe.
Zarys koncepcji i wyniki badań
Pierwodruk:
ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 1616
Prace Psychologiczne XXXVII
Wrocław 1994
"Nauczyciel przedmiotów zawodowych w zakresie organizacji usług gastronomicznych i hotelarstwa
oraz architektury krajobrazu - studia podyplomowe"
projekt realizowany w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki
współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu ul. C.K. Norwida 25/27, 50-375 Wrocław
tel.: +48 (0)71 320 5108, fax: +48 (0)71 320 5137, email: [email protected]
ElŜbieta Małkiewicz, Andrzej Kasprzak
Zajęcia relaksacyjno-wyobraŜeniowe. Zarys koncepcji i wyniki badań
Celem artykułu jest prezentacja koncepcji ćwiczeń relaksacyjno-wyobraŜeniowych realizowanej przez
nas od wielu lat w pracy z grupami 1 oraz pokazanie, jakie korzyści psychologiczne osiągają uczestnicy naszych zajęć.
Tekst składa się z dwóch części:
1) prezentacji naszego rozumienia ćwiczeń relaksacyjno-wyobraŜeniowych i zawartych w nich moŜliwości osobistego rozwoju,
2) opisu efektów uczestniczenia w zajęciach w odczuciu osób ćwiczących oraz na podstawie obserwacji prowadzących.
I. Koncepcja ćwiczeń relaksacyjno-wyobraŜeniowych
1. Wstęp
Szeroko rozumianym, perspektywicznym celem pracy grup prowadzonych przez nas jest stworzenie
uczestnikom warunków rozwoju oraz nauczenie ich technik, które mogą pomóc w realizacji tego celu.
Przyjęta koncepcja rozwoju człowieka wywodzi się z kierunków medytacyjnych Dalekiego Wschodu.
Zakładają one, Ŝe w głębi psychiki i ciała człowieka ukryte są nie wykorzystywane w Ŝyciu codziennym moŜliwości. MoŜliwości te mogą być uruchamiane poprzez uprawianie medytacyjnych praktyk
psychicznych 2, takich jak np. joga czy buddyzm.
Rozwój3 zachodzący dzięki doświadczeniom medytacyjnym przebiega na dwóch poziomach:
1) wewnętrzne poszukiwania, wewnętrzne doświadczenia są wartością autonomiczną, dla której podejmuje się trening duchowy;
2) efekty wewnętrznych (medytacyjnych) doświadczeń przejawiają się w zachowaniu człowieka jako
spokój, radość, tolerancja wobec innych, pogłębianie więzi ze światem itp.
Opisane rozumienie rozwoju odnosimy do prowadzonych przez nas zajęć. Oznacza to, Ŝe ćwiczenia
prowadzone na zajęciach grupowych słuŜą takim celom praktycznym, jak zmniejszenie napięcia psychicznego, poprawa koncentracji uwagi, wzmocnienie pamięci, zwiększenie wraŜliwości, odporności
psychicznej i wielu innym. Jednocześnie, co jest chyba waŜniejsze, w miarę rosnącego zaawansowania uczestnicy odkrywają siebie w nowy sposób, uświadamiają sobie, Ŝe ich własne wnętrze (psychika
i ciało) jest rozległym i bogatym obszarem. Poznawanie go, zrozumienie i zmienianie jest ekscytującym, wartościowym doświadczeniem, niezaleŜnym od korzyści praktycznych.
Kluczem otwierającym wewnętrzne moŜliwości jest zmieniony stan świadomości (altered state of
consciousness). Termin ten pochodzi z ksiąŜki Mind Games (1972). Stan ten zwany jest teŜ stanem
zapadnięcia autogennego, autohipnozy, relaksu, transu. Określenia te stosowane są zamiennie, choć w
literaturze nadaje się im nieco odmienne znaczenia. Mówiąc ogólnie, zmieniony stan świadomości
polega na głębokim, coraz głębszym rozluźnieniu, z jednoczesnym nietłumieniem myśli, obrazów i
uczuć, swobodnym ich przepływem i doświadczaniem. Osoba przebywająca w tym stanie moŜe otwierać rozmaite moŜliwości wewnętrzne, np. moŜe głębiej doświadczać obecność drugiej osoby, lepiej
odtwarzać minione doświadczenia, usuwać ból, otwierać drogi do pogłębionych doznań zmysłowych
itp.
Zajęcia prowadzone przez nas odbywają się na kilku poziomach: w grupach początkujących (przeznaczonych dla osób, które wcześniej nie miały kontaktu z relaksacją) oraz w grupach zaawansowanych
(przeznaczonych dla osób po kursie podstawowym). Na kursie podstawowym głównym celem pracy
1
Twórcą i głównym realizatorem koncepcji jest Andrzej Kasprzak, psycholog, specjalizujący się od 18 lat w relaksacji i
wizualizacjach, prowadzący we Wrocławiu kursy w tym zakresie dla osób początkujących i zaawansowanych. Andrzej Kasprzak i ElŜbieta Małkiewicz pracują wspólnie od 7 lat.
2
W naszych grupach przez „praktyki psychiczne” rozumie się róŜne formy relaksacji i ćwiczeń wyobraŜeniowych, zwanych
teŜ wizualizacjami.
3
Jest to nieco inne rozumienie rozwoju niŜ przyjmowane w tradycyjnej psychologii. Dokonaliśmy porównania naszego
podejścia do czynników wpływających na rozwój z podejściem, które wskazuje, Ŝe związki ze światem, aktywność człowieka to główne siły napędowe jego rozwoju. UwaŜamy, Ŝe koncepcje te moŜna pogodzić, ale uzasadnienie takiego stanowiska
przekracza ramy tego artykułu. W tym miejscu chcemy jedynie zwrócić uwagę na fakt, Ŝe nasze stanowisko daje się dobrze
osadzić w obszarze psychologii humanistycznej (por. np. J. Mann, H. Otto, 1968; A. Maslow, 1986).
2
jest nauczenie uczestników wchodzenia w zmieniony stan świadomości, najpierw z pomocą instruktora (poprzez instrukcje, które podaje on uczestnikom), a potem coraz bardziej samodzielnie w grupie, z
wykorzystaniem oparcia, które ona daje, i poza grupą, np. w domu. W programie grup zaawansowanych punkt cięŜkości przesuwa się na umiejętność pogłębienia tego stanu z wykorzystaniem go do
coraz głębszego i bardziej róŜnorodnego otwierania wewnętrznych moŜliwości.
2. Ćwiczenia relaksacyjne
Prezentowana koncepcja prowadzenia zajęć stanowi połączenie kilku nurtów ćwiczeń psychicznych.
Jako główny, wyjściowy nurt, przyjęto technikę treningu autogennego. Prowadzący posługują się
koncepcją J. Schultza, wprowadzoną w Polsce m.in. przez J. Strojnowskiego (1985), rozszerzoną o
nurt tzw. wizualizacji prostych (K. Korzeniowski, 1981; S. Kratochwil, 1980). Nie będziemy dokładnie opisywać koncepcji J. Schultza, jest ona zresztą powszechnie znana. Warto tylko wspomnieć, Ŝe
charakteryzuje się ona małą liczbą instrukcji (sugestii instruktora), szybkim przejściem do autosugestii
i pewną, ściśle określoną ich liczbą. Teksty tych sugestii nie są modyfikowane w trakcie ćwiczeń, są
zawsze te same.
Wykorzystujemy równieŜ koncepcję autotreningu proponowaną przez W. Lewiego (1981), niezwykle
bogatą w róŜnego rodzaju autosugestie. Pozwala ona na większe zróŜnicowanie i zindywidualizowanie
instrukcji i autosugestii. W. Lewi zaproponował nieco inną niŜ J. Schultz kolejność ćwiczeń. Proponuje on rozluźnienie jako ćwiczenie wstępne, następnie tzw. uwolnienie oddechu, potem sugestie dotyczące ciepła (w tym ciepła splotu słonecznego), chłodu czoła i cięŜkości. Wprowadził ponadto róŜnorodne ćwiczenia uwagi jako wstęp do autotreningu i zalecał wybór ćwiczeń w zaleŜności od cech i
potrzeb ćwiczącego.
Ćwiczenia relaksacyjne są dodatkowo wzbogacone o ćwiczenie rozluźnienia mięśni całego ciała —
podstawowe ćwiczenie na kursie. Stosuje się je przed treningiem autogennym, wizualizacjami, ćwiczeniami w parach, a więc 2-3 razy w ciągu kaŜdego spotkania. Ma ono dwie wersje: wyczucie mięśni
(bardziej odpowiednie dla osób początkujących, nie rozróŜniających stanu napięcia i rozluźnienia
mięśni) oraz ich rozluźnienie. Ćwiczenie to moŜe być sprawdzianem stopnia zaawansowania grupy,
jeśli analizujemy wygląd grupy w czasie ćwiczenia, przeŜycia uczestników i pojawiające się trudności.
Istnieje równieŜ grupa ćwiczeń stosowanych przede wszystkim podczas pierwszych spotkań grupy,
które pomagają ćwiczącym radzić sobie z najczęstszymi trudnościami okresu początkowego, zakłócającymi wchodzenie w stan relaksu. Trudności te to: natłok myśli, niemoŜność skupienia się na ćwiczeniu z powodu dźwięków dobiegających z zewnątrz, senność. Ćwiczenia pozwalają ominąć kaŜdą z
tych trudności w ten sposób, Ŝe ćwiczący nie walczy z nią, ale „pozwala jej być", tzn. wsłuchuje się w
przeszkadzające dźwięki, obserwuje przeszkadzające myśli, pozwala sobie na krótki, półświadomy
sen (A. de Mello, 1984).
3. Wizualizacje
Drugi nurt istotny w pracy grup to ćwiczenia wyobraźni, zwane teŜ wizualizacjami. Wywodzą się one
z metod H. Leunera (J. Dahl, 1981) i z tzw. gier umysłu (R. Masters, J. Houston, 1972). NaleŜą tu
takŜe tzw. wizualizacje praktyczne, tj. dotyczące sytuacji codziennych: przeszłych, teraźniejszych lub
przyszłych, ich odtwarzania i zmieniania w wyobraźni w poŜądanym przez uczestnika kierunku (M.
Maltz, 1969; S. Siek, 1985).
Nauka wizualizacji rozpoczyna się od prób wyobraŜenia sobie przez ćwiczącego prostego krajobrazu—lasu. Słyszy on instrukcje, które mówią mu, Ŝe ma doświadczać krajobrazu wszystkimi zmysłami
i jakie doznania mają się pojawić (np. dotyk wiatru na skórze, miękki mech pod stopami, smak poziomki w ustach, zapach kwiatów itp.). Na kolejnych spotkaniach wprowadzane są wizualizacje kolejnych krajobrazów. Są to: morze, góry, łąka, jezioro, pole, park, ogród (w róŜnej kolejności). Ćwiczący
wizualizując je, rozwijają swoje umiejętności, potrafią coraz lepiej się rozluźniać, coraz głębiej przeŜywać swoje wyobraŜenia.
Kiedy grupa osiągnęła niezbędny poziom umiejętności wizualizacji (ma to miejsce na 7-8 spotkaniu),
wprowadza się jakieś zdarzenie nierealne, baśniowe (unoszenie się w powietrzu, zanurzanie się pod
wodą z jednoczesnym oddychaniem, czerpanie energii z wyobraŜonego drzewa). W ten sposób ćwiczący robią pierwsze kroki w kierunku wizualizacji zawierających elementy fantazji, będących podstawą ,,mind games". Jednocześnie prowadzący uczy ćwiczących, aby zachowali pewien krytycyzm w
3
stosunku do tego, co robią, aby oddzielali rzeczywistość od wytworów wyobraźni przed i po ćwiczeniach. Natomiast w czasie ich trwania mają w pełni wierzyć w wyobraŜoną rzeczywistość.
ChociaŜ sama wizualizacja jest związana ze światem fantazji, wywołuje ona zupełnie realne skutki w
psychice ćwiczącego. Na przykład jeśli wyobraŜam sobie drzewo, w wyobraźni dotykam go, czerpię z
niego energię (siłę psychiczną, spokój itp.), to po zakończeniu ćwiczenia jestem spokojna, silniejsza
psychicznie, pełna energii itp.
Stopniowo medytujący uczą się samodzielnego wizualizowania i przeŜywania krajobrazów, jednak
tylko nieliczni osiągają tę umiejętność na kursie podstawowym. Najczęściej wymaga to roku ćwiczeń.
Pod koniec kursu podstawowego uczestnicy zapoznają się z pierwszą wizualizacją z cyklu ,,mind
games" — wizualizacją z łódką. Jest to bardzo złoŜona sekwencja obrazów o rozbudowanych doznaniach zmysłowych, która powoduje, Ŝe uczestnicy osiągają stan bardzo głębokiego rozluźnienia. Stanowi ona punkt wyjścia do rozpoczęcia kursu drugiego stopnia.
Pomysł stosowania wizualizacji praktycznych zrodził się w czasie lektury ksiąŜki M. Maltza (1969)
oraz W. Glowera. Pierwszą wizualizacją praktyczną na kursie podstawowym jest odtwarzanie przyjemnych wspomnień. Potem wprowadza się tzw. przegląd dnia, kiedy medytujący przypomina sobie
rozmaite zdarzenia minionego dnia w kolejności ich występowania lub według stopnia ich waŜności.
Takie ćwiczenia, polegające na przypominaniu sobie i wyobraŜaniu swoich doznań, działań, myśli,
uczuć minionych lub przyszłych, są podstawą wizualizacji praktycznych. Uczestnicy wykonując te
ostatnie uczą się z dystansem poznawać i akceptować siebie, a potem w rozluźnieniu planować i wyobraŜać sobie zmiany, które są przez nich poŜądane.
4. Podstawowe zasady ćwiczeń
Uczestnicy kursu uczą się umiejętności wyczuwania swojego wnętrza, mówiąc inaczej: bycia w kontakcie ze sobą, ze swoim ciałem, psychiką oraz doznaniami zmysłowymi płynącymi z zewnątrz. Pasuje tu takŜe gestaltowskie określenie „continuum świadomości". Chodzi o to, aby ćwiczący nie wykonywał ćwiczeń mechanicznie, bez świadomości własnego ciała i psychiki, aby ćwiczenia wyłaniały się
z wewnątrz, a nie były narzucone z zewnątrz, aby korespondowały one z tym, co dzieje się wewnątrz
(S. Strojnowski, 1981; A. de Mello, 1984; J. Mellibruda, 1977).
W czasie trwania kursu wprowadzone są pewne zasady, które mają ułatwić uczestnikom wykonywanie
ćwiczeń, a równocześnie są integralnie związane z przyjętą koncepcją rozwoju człowieka. NajwaŜniejsze spośród tych zasad to: zasada niestosowania przemocy wobec samego siebie, zasada uzyskiwania poŜądanego efektu w stanie rozluźnienia i zasada baśniowości.
Dwie pierwsze wprowadzane są na początku kursu podstawowego, trzecia — w jego drugiej połowie.
Zasada niestosowania przemocy wobec samego siebie (S. Strojnowski, 1985) mówi, Ŝe wykonywanie
instrukcji prowadzącego nie jest obowiązkowe. Instrukcje te są tylko pewną propozycją i uczestnicy,
szczególnie na początku ćwiczeń, są nawet zachęcani do tego, aby iść za tym, co się pojawi w ich
psychice lub ciele (np. myśli, wspomnienia, inne krajobrazy), omijając instrukcje. Instrukcja jest oparciem, inspiracją, nie musi być wykonywana ściśle, a nawet w ogóle. Osobom, które trzymają się jej
zbyt kurczowo zaleca się, aby choć raz wykonały ćwiczenie inaczej niŜ proponuje to prowadzący.
Zasada ta słuŜy uwolnieniu myśli i uczuć ćwiczącego, jednocześnie instrukcje przeciwdziałają rozproszeniu, nawet jeśli nie są wykonywane. Od zasady tej odstępuje się jedynie w przypadku, gdy ktoś ma
nieprzyjemne myśli lub pojawiają się niemiłe uczucia. Wtedy zalecenie jest wyraźne: stłumić je, odciąć się od nich. Oczywiście dotyczy to jedynie osób początkujących; w grupach zaawansowanych
uczestnicy uczą się wgłębiać w nieprzyjemne myśli i sprawy, rozwaŜać je, analizować, rozwiązywać
itp.
Zasada uzyskiwania poŜądanego efektu w stanie rozluźnienia mówi, Ŝe wykonując sugestię (np. wywołując uczucie cięŜkości prawej ręki) nie trzeba oczekiwać natychmiastowego rezultatu i wymuszać
go siłą woli (S. Strojnowski, 1985). NajwaŜniejsze jest pozostawanie w stanie rozluźnienia, a stopniowo efekt pojawia się sam, nie zakłócając tego stanu.
W połowie kursu zostaje wprowadzona zasada określająca reguły rządzące światem wyobraźni (fantazji). Mówi ona, Ŝe nasza wyobraźnia kieruje się innymi prawami niŜ rzeczywistość. Na przykład w
wyobraźni moŜemy oddychać pod wodą, unosić się w powietrzu itp. Zrozumienie tej zasady jest warunkiem wyzwolenia wyobraźni i poprzez to uruchomienie ukrytych moŜliwości ludzkiego organizmu.
4
Silne, nie zablokowane sceptyczną myślą wyobraŜenia o określonej tematyce mogą np. leczyć choroby, mobilizować energię, pozwalają osobie medytującej szybko wypoczywać itp.
5. Przebieg kursu podstawowego
Kurs podstawowy rozpoczyna się tzw. warsztatem. Jest to jedno spotkanie, na którym uczestnicy zapoznają się z programem kursu, jego przebiegiem i podstawowymi zasadami ćwiczeń (przede wszystkim z zasadą niezmuszania się do wykonywania instrukcji). Po warsztacie następują zapisy na kurs
tak, Ŝe uczestnicy wiedzą, na co się decydują.
Kurs podstawowy obejmuje 12-16 spotkań odbywających się raz w tygodniu w stałym dniu tygodnia,
po południu. Czas trwania jednego spotkania wynosi 2 godziny.
Pierwsze cztery spotkania to okres wzajemnego dopasowywania się prowadzącego i grupy oraz nauki
stosowania podstawowych zasad pracy we własnych ćwiczeniach. W trakcie kursu przechodzi się od
ćwiczeń krótkich z duŜą liczbą przerw do coraz dłuŜszych i bardziej złoŜonych. Coraz dłuŜsze są teŜ
okresy ćwiczeń bez instrukcji.
KaŜde spotkanie składa się z dwóch głównych części. Pierwsza z nich, z rozbudowanymi ćwiczeniami
autogennymi, słuŜy wypoczynkowi, uwolnieniu się od zmęczenia i napięcia. Ćwiczenia tej części są
wykonywane w rozluźnieniu, w stanie półsnu. Część druga, zawierająca rozbudowane ćwiczenia wizualizacyjne, jest przeznaczona na pracę ukierunkowaną na znaczące doświadczenia, osiąganie głębokiego rozluźnienia, wyzwalanie energii. Ćwiczenia tej części są wykonywane z jasną świadomością, z
duŜą koncentracją uwagi przy jednoczesnym rozluźnieniu. W obrębie dwu głównych części mogą się
znaleźć róŜne ćwiczenia, jednak ta zasada podziału jest zawsze zachowana (por. zał. 1).
W przerwach między dwiema głównymi częściami uczestnicy omawiają przebieg ćwiczeń, wykonują
ćwiczenia ruchowe i oddechowe albo teŜ po prostu odpoczywają. Ćwiczenia są wykonywane w pozycji siedzącej z zamkniętymi oczami w całej grupie, w dwóch podgrupach (kaŜda z jednym prowadzącym), w parach lub samodzielnie (w rozproszeniu się uczestników po całej sali). Omawianie ćwiczeń
odbywa się w całej grupie, w podgrupach, parach lub indywidualnie z prowadzącymi.
W ciągu pierwszych czterech spotkań uczestnicy pisemnie formułują swoje oczekiwania co do przebiegu kursu. Treść tych oczekiwań wpływa na dobór ćwiczeń, jeśli jest to moŜliwe. Natomiast przedostatnie i ostatnie spotkanie jest poświęcone na podsumowanie kursu, takŜe w formie pisemnej.
Uczestnikiem kursu moŜe być w zasadzie kaŜdy chętny w wieku co najmniej 17 lat. Jednak kurs ćwiczeń relaksacyjnych i i wizualizacyjnych nie jest kursem o charakterze terapeutycznym, tzn. tempo i
stopień złoŜoności ćwiczeń są zbyt duŜe dla osób z zaburzeniami np. nerwicowymi, a treść ćwiczeń,
nieszkodliwa dla osób zdrowych, moŜe wywołać ich negatywne reakcje. Reakcje takie moŜe np. wywołać ćwiczenie polegające na odtwarzaniu przyjemnych wspomnień. Jednak, jeśli osoba z zaburzeniami znajdzie się na kursie, prowadzący dostosowuje jego przebieg do jej moŜliwości. Warunkiem
uczestniczenia w zajęciach takiej osoby jest jednoczesne poddanie się psychoterapii indywidualnej lub
grupowej, a takŜe ewentualna konsultacja psychiatryczna i ustalenie farmakoterapii, o ile to jest konieczne. Osoby z zaburzeniami (zwane osobami „specjalnej troski") zostają wyodrębnione przez prowadzącego w czasie pierwszych czterech spotkań poprzez rozmowy indywidualne i w grupie, a takŜe
na podstawie oczekiwań "• sformułowanych na kartkach. Mają one zapewnione wsparcie w postaci
konsultacji indywidualnych w czasie kaŜdych zajęć bądź poza nimi.
II. Efekty uczestniczenia w zajęciach relaksacyjno-wyobraŜeniowych
w odczuciu osób ćwiczących oraz na podstawie obserwacji prowadzących
W ciągu 7 lat wspólnej pracy przeprowadziliśmy około 20 podstawowych 4-miesięcznych kursów
ćwiczeń relaksacyjno-wyobraŜeniowych. Mamy zwyczaj starannego planowania kaŜdych zajęć oraz
robienia notatek o ich przebiegu i o postępach.
Dwie z grup były przedmiotem naszej szczególnej uwagi; na kaŜdych zajęciach była prowadzona
szczegółowa obserwacja przebiegu zajęć oraz zachowania się uczestników, ich sukcesów i trudności 4.
Ponadto na początku kursu uczestnicy formułowali pisemnie swoje oczekiwania co do efektów kursu,
a na końcu opisywali uzyskane rezultaty. Tak zebrany materiał został wykorzystany na dwa sposoby:
— zostały sporządzone szczegółowe „mapy" kursu, co pozwoliło nam wyeksplikować załoŜenia, z
których wychodzimy prowadząc zajęcia (materiał ten został wykorzystany w I części artykułu);
4
Obserwacje przeprowadziła ElŜbieta Małkiewicz. Ona równieŜ opracowała zebrany materiał.
5
— opisaliśmy pozytywne konsekwencje uczestniczenia w naszych zajęciach.
Opiszemy teraz kolejno dwa kursy, koncentrując się przede wszystkim na pozytywnych efektach
związanych z udziałem w zajęciach, jakie wystąpiły u uczestników kursu.
1. Kurs I
1.1. Opis grupy
Grupa I uczestniczyła w kursie podstawowym w okresie od końca lutego do końca maja 1987 r., spotykając się raz w tygodniu (piątek po południu) i odbywając w sumie 16 spotkań. Grupa liczyła 15
osób (11 kobiet i 4 męŜczyzn) w wieku 21-51 lat (większość była w wieku 21-31 lat), przewaŜająca
większość (10 osób) miała wyŜsze wykształcenie, a tylko 2 osoby zawodowe.
1.2. Oczekiwane efekty kursu
Z pisemnych wypowiedzi uczestników grupy wynika, Ŝe poprzez udział w spotkaniach spodziewali
się oni uzyskać pewien względnie trwały pozytywny stan wewnętrzny, opisywany przez nich jako
spokój, harmonia wyciszenie, opanowanie, uporządkowanie, zmniejszenie napięcia, oderwanie się od
spraw wywołujących silne emocje, a równieŜ takich, na które nie ma się wpływu. Pięć osób chciało
nauczyć się rozluźniać w razie potrzeby, 8 osób oczekiwało poprawy koncentracji uwagi, a 2 osoby —
poprawy pamięci. Jedna osoba chciała przygotować się do porodu, a jedna — do poddania się hipnozie; 5 osób zamierzało wykorzystać umiejętności wyniesione z zajęć w pracy zawodowej.
1.3. Przebieg zajęć
Stały skład grupy ustalił się bardzo szybko, zaraz po warsztacie. W czasie pierwszych trzech zajęć
wystąpiły typowe trudności w ćwiczeniach, takie jak: rozproszenie, natłok myśli, przymuszanie siebie
do wykonywania instrukcji. Dobrą koncentrację grupy moŜna było zaobserwować juŜ na zajęciach
czwartych, a na piątych u większości osób pojawiły się pierwsze doznania autogenne. Na zajęciach nr
12 doznania autogenne (uczucie rozluźnienia, cięŜkości, ciepła itd.) wystąpiły u wszystkich uczestników. Na zajęciach nr 10 została wprowadzona zasada baśniowości (wizualizacja unoszenia się w powietrzu) i wszystkim uczestnikom udało się zrealizować ją w swoich ćwiczeniach. Pierwsza gra z serii
„mind games" wprowadzona na zajęciach ostatnich i traktowana przez nas jako sprawdzian umiejętności grupy (jako dłuŜsza, bogatsza i bardziej sugestywna wizualizacja w porównaniu z wcześniejszymi) wypadła zadowalająco u wszystkich uczestników z wyjątkiem dwóch osób. Osoby te, bardzo
zmęczone po całym tygodniu pracy, weszły po prostu w głębokie rozluźnienie bez obrazów.
Dwa podstawowe bloki zajęć w tej grupie rozdzieliły się na 4 części: ćwiczenie wstępne (wyczucie
siebie, trwające 5-10 minut), blok relaksacyjny, ćwiczenia wyobraźni oraz ćwiczenia samodzielne (515 minut).
1.4. Efekty uczestniczenia w zajęciach
Na przedostatnich zajęciach proszono uczestników o pisemną odpowiedź na dwa pytania: czego nauczyłeś się na kursie oraz co»się w tobie zmieniło pod wpływem udziału w zajęciach. Formułowanie
wypowiedzi było poprzedzone krótką medytacją połączoną z wizualizacją siebie na zajęciach nr 1
oraz obecnie. Dysponujemy wypowiedziami 13 osób, dwie wolały nie wypowiadać się pisemnie, choć
brały udział w ćwiczeniu.
Na umiejętność wchodzenia w stan relaksu (rozluźnienia) w razie potrzeby wskazało 11 osób, jedna
osoba nie zwróciła na to uwagi, bowiem, jak stwierdziła w rozmowie, uznała ten efekt za oczywisty,
jedna osoba stwierdziła, Ŝe nauczyła się znajdować przyczynę utraty spokoju i dobrego nastroju, ale
nie potrafi przyczyny tej usuwać; 8 osób wskazywało na poprawę koncentracji uwagi, 3 osoby na lepszy kontakt ze sobą (swoim ciałem i psychiką), 2 osoby uznały, Ŝe rozbudziła się ich wyobraźnia.
Na fakt, Ŝe udział w zajęciach wywołał w nich zmianę bardziej trwałą wskazało 7 osób, opisując takŜe
dokładniej, co się w nich zmieniło. Zmiany te są zróŜnicowane: są one albo pewnym względnie trwałym stanem wewnętrznym (mniejszy lęk, mniejsze napięcie mięśni, mniejszy niepokój, poczucie wewnętrznej wolności), albo teŜ są pewną postawą wobec rzeczywistości, określaną jako postawa spokoju, dystansu, zwłaszcza w obliczu trudności. Zaznaczył się teŜ pewien wpływ udziału w zajęciach na
relacje z ludźmi (u 4 osób): pogłębił się związek z Ŝoną pod wpływem wspólnie wykonywanych ćwiczeń, związek z grupą, został przełamany egocentryzm w patrzeniu na sytuacje społeczne, zwiększyła
otwartość w stosunku do innych. U jednej osoby pojawiło się niezaplanowane poczucie większej od-
6
rębności i niezaleŜności wobec innych ludzi. Osoby, które przygotowywały się do porodu i hipnozy,
uznały swoje oczekiwania za zrealizowane.
Według oceny osób prowadzących zajęcia w ciągu 16 spotkań uczestnicy nauczyli się rozluźnienia i
koncentracji oraz kierowania swoją wyobraźnią w sytuacji zajęć prowadzonych przez instruktora.
Grupa była stosunkowo mało zróŜnicowana. Były tylko dwie osoby mające większe niŜ pozostali
trudności w ćwiczeniach, z których jedna, bardzo zmotywowana, nauczyła się rozluźniania i koncentracji (wyjściowo jej rozproszenie było największe w grupie), a druga tylko rozluźniania.
2. Kurs II
2.1. Opis grupy
Grupa II uczestniczyła w kursie podstawowym w okresie od października 1989 r. do końca stycznia
1990 r., spotykając się raz w tygodniu (środa po południu) i odbywając w sumie 17 spotkań. Grupa
liczyła 13 osób, w tym 12 kobiet, z wykształceniem wyŜszym lub średnim w wieku 23-35 lat.
2.2. Oczekiwane efekty kursu
Osoby z tej grupy oczekiwały, Ŝe nauczą się rozluźniać w razie potrzeby (5 osób), poprawią koncentrację uwagi (8 osób), uzyskają stan wewnętrznego spokoju i harmonii (5 osób). Ponadto oczekiwały
pozbycia się róŜnych negatywnych stanów wewnętrznych (8 osób) takich jak: złe wspomnienia, wewnętrzny pośpiech, lęk przed śmiercią, uczucie cięŜaru, zaleŜność od innych, negatywne emocje.
Swoją postawę wobec zadań (pozbyć się lenistwa, wzmocnić wewnętrzną dyscyplinę) chciały zmienić
3 osoby, jedna osoba chciała przygotować się do porodu.
W porównaniu z grupą I oczekiwania osób grupy II były bardziej zróŜnicowane. Sposób ich formułowania wskazywał ponadto, Ŝe mają one więcej problemów ze sobą niŜ osoby grupy I. Przypuszczenie
to potwierdziło się w czasie kursu.
2.3. Przebieg zajęć
DłuŜej niŜ w przypadku grupy I, bo aŜ 3 tygodnie, ustalał się skład grupy. Pierwsze trudności w ćwiczeniach związane były z sennością, hałasem, przymuszaniem się do wykonywania instrukcji (tę
ostatnią trudność prowadzący odkryli później niŜ w innych grupach). RównieŜ i w tej grupie dobrą
koncentrację moŜna było zaobserwować na zajęciach nr 4. Doznania autogenne pojawiały się u kaŜdej
osoby w jej własnym indywidualnym rytmie. Zajęcia nr 10, poświęcone wprowadzeniu zasady baśniowości (wizualizacja unoszenia się w powietrzu), były udane. Na zajęciach nr 14 nastąpiło pewne
załamanie w pracy grupy, związane z pogorszeniem się warunków lokalowych (remont). Dzięki wysiłkom uczestników i prowadzących na zajęciach nr 15-17 panowała dobra atmosfera, a osoby z kłopotami radziły sobie coraz lepiej. Zajęcia nr 15 (pierwsza gra z serii „mind games") były całkowicie
udane dla połowy osób, u połowy pojawiły się pewne trudności (np. przykre obrazy), ale wszyscy
poradzili sobie z nimi, co świadczy o tym, Ŝe poziom umiejętności grupy podniósł się w porównaniu z
poziomem wcześniejszych zajęć.
KaŜde zajęcia dzieliły się na dwie części: relaksacyjną i wizualizacyjną. Ćwiczenia samodzielne występowały w czasie zajęć rzadko. Zamiast tego około spotkania nr 12 została nagrana kaseta z podstawowymi ćwiczeniami i uczestnicy ćwiczyli w domu, słuchając nagranego głosu instruktora.
2.4. Efekty uczestniczenia w zajęciach
Udało się zebrać pisemne wypowiedzi wszystkich uczestników. Wynika z nich, Ŝe 7 osób zdobyło
umiejętność rozluźniania się w razie potrzeby, 3 osoby poprawiły koncentrację uwagi, 3 nauczyły się
kierowania swoją wyobraźnią, 5 osób zdobyło większą świadomość siebie i otoczenia; 5 osób zwróciło uwagę na pewne zmiany, które w nich nastąpiły, takie jak: pojawianie się nowego, względnie trwałego stanu wewnętrznego lub pewnej postawy wobec siebie i otoczenia (opisywanych jako spokój
wewnętrzny, samokontrola, śmiałość, dystans wobec Ŝycia). Dwie osoby wskazywały na wzrost motywacji do pracy oraz lepszą jej organizację. Osoba przygotowująca się do porodu była zadowolona z
uzyskanych rezultatów.
Według oceny prowadzących w toku kursu grupa nauczyła się osiągać stan rozluźnienia na zajęciach i
radzić sobie (w mniejszym lub większym stopniu) z trudnościami pojawiającymi się w czasie ćwiczeń. Ocenialiśmy grupę jako bardziej zróŜnicowaną niŜ inne i podzieliliśmy ją na 3 podgrupy.
7
Do podgrupy 1 zaliczyliśmy 5 osób. W czasie treningu pojawiły się u nich nieliczne, typowe dla osób
początkujących trudności, które łatwo dawały się skorygować w toku omówień grupowych. Osoby te
opanowały wszystkie stopnie treningu autogennego, miały wyraźne, stabilne, pozytywne wizualizacje.
Do podgrupy 2 zaliczyliśmy równieŜ 5 osób. Miały one większe niŜ typowe dla początkujących trudności i musiały włoŜyć sporo wysiłku w uczenie się radzenia sobie z nimi. Trudności te polegały na:
zbyt szybkim i za głębokim wykonywaniu ćwiczeń wyobraźni (jedna osoba), duŜym rozproszeniu
(jedna osoba), kłopotami z wykonywaniem niektórych instrukcji autogennych (regulacja pracy serca i
oddechu — 2 osoby), okresowej niemoŜności koncentracji na doznaniach płynących z ciała (1 osoba),
pojawiających się (częściej lub rzadziej) w czasie wizualizacji obrazów negatywnych (4 osoby).
Do podgrupy 3 zaliczyliśmy 3 osoby (oznaczone tutaj jako A, B, C), których trudności były bardzo
duŜe. U osoby A początkowo pojawiały się obrazy nasycone silną, negatywną emocją. Ponadto zachowywała się ona w sposób koncentrujący na niej uwagę grupy i instruktorów, co utrudniało prowadzenie zajęć. Nie chciała kontaktować się z nikim z grupy poza jednym z prowadzących. W toku kursu zachowania koncentrujące uwagę innych wygasły, co było efektem nawiązania ściślejszej więzi z
osobą prowadzącą, rosły umiejętności rozluźniania się na zajęciach, a wizualizacje stopniowo stawały
się bogatsze i przyjemniejsze. Ostatnia wizualizacja, „Łódka", z serii ,,mind games" była dla osoby A
intensywnym, pozytywnym przeŜyciem. Chcemy dodać, Ŝe samo przyjście na zajęcia wymagało od
osoby A wysiłku; początkowo przychodziła co drugi raz, potem bardziej systematycznie. Osoba A
zdawała sobie sprawę, Ŝe nastąpiły u niej pozytywne zmiany, doceniała to i miała z tego satysfakcję.
Jednak włoŜony wysiłek był bardzo duŜy i nie chciała kontynuować udziału w zajęciach II stopnia.
Osoba B początkowo nie rozmawiała z nikim z grupy, ani z prowadzącymi, ani z uczestnikami; w
czasie omówień nie odzywała się, nie mogła się rozluźnić (zapytana opisywała to jako stan „nic nie
czuję"), pojawiające się w czasie ćwiczeń obrazy były dla niej nieprzyjemne. Stopniowo nawiązała
bliŜszy kontakt z jednym z prowadzących, zaczęła mówić o tym, jak przebiegało ćwiczenie (takŜe o
tym, co jej nie wyszło, nawet w sytuacji, gdy dla większości osób ćwiczenie było udane). Stopniowo
zaczęła odczuwać rozluźnienie (ale nie przy kaŜdym ćwiczeniu), wycofywać się z negatywnych wyobraŜeń i zamieniać je na pozytywne (takŜe nie w kaŜdym przypadku). Dla niej, podobnie jak dla osoby A, udział w zajęciach wiązał się z duŜym wysiłkiem. Nie była zadowolona z uzyskanych efektów,
choć doceniała to, co uzyskała, i nie chciała kontynuować zajęć na wyŜszym poziomie ani przejść
jeszcze raz przez grupę początkującą, co jej proponowaliśmy.
Podstawową trudnością osoby C było wewnętrzne rozproszenie w czasie ćwiczeń. Starała się ona
przełamać je siłą woli i mimo naszych licznych sugestii nie była w stanie zaakceptować w sobie tego
stanu. Opanowanie rozproszenia siłą woli jest bardzo trudne, wprawdzie początkowo dawało efekt,
jednak wkrótce stało się zbyt męczące. Zniknęła cała przyjemność płynąca z ćwiczeń i w związku z
tym osoba C po 2/3 zajęć zrezygnowała z uczestnictwa.
3. Zakończenie
Przystępując do szczegółowej rejestracji efektów uczestnictwa w prowadzonych przez nas zajęciach
sądziliśmy, Ŝe:
1. Osoba uprawiająca techniki relaksacyjno-wyobraŜeniowe w proponowanej przez nas wersji przede
wszystkim zdobywa pewne umiejętności, takie jak rozluźnianie się w razie potrzeby, umiejętność
koncentracji, uświadomienie sobie tego, co dzieje się tu i teraz, wewnątrz i na zewnątrz, umiejętność
kierowania wyobraźnią itp.
2. Stopniowo osoba taka wytwarza w sobie pewną postawę wobec siebie i świata zewnętrznego, którą
moŜna określić jako postawę pewnego dystansu wobec tego, co dzieje się aktualnie, postawę raczej
racjonalnego niŜ emocjonalnego traktowania wydarzeń zewnętrznych i wewnętrznych.
Odpowiednio do przewidywań formułowaliśmy pytania dotyczące efektów wynikających z udziału w
naszych zajęciach. Z przedstawionych danych wynika, Ŝe zakładane efekty pojawiają się u duŜej części uczestników.
Większość uczestników zdobywa umiejętność rozluźnienia się w razie potrzeby, koncentracji, część
lepiej uświadamia sobie to, co się dzieje wewnątrz, część zaczyna kierować własną wyobraźnią.
Umiejętności te początkowo ujawniają się na zajęciach, kiedy to instruktor kieruje pracą grupy. Po
kaŜdych zajęciach uczestnicy byli odpręŜeni, co przejawiało się w postawie ciała, ruchach, wyrazie
oczu, formie i treści wypowiedzi. Część osób zwracała uwagę na fakt, Ŝe rozluźnienie wyniesione z
8
zajęć utrzymywało się przez kilka następnych dni. Stopniowo zdobyte umiejętności są wykorzystywane poza salą ćwiczeń.
O efektach ćwiczeń u osób naleŜących do grupy II trudno mówić po 16 spotkaniach. Jednak wydaje
się nam, Ŝe zdołaliśmy zaobserwować początek kształtowania się nowej dla uczestników postawy
wobec siebie i zdarzeń — postawy większego dystansu i spokoju. UwaŜamy, Ŝe tworzy się ona, poniewaŜ uczestnicy spontanicznie przenoszą na sytuacje po ćwiczeniach, podstawową zasadę ćwiczeń,
na którą zwracamy duŜą uwagę od pierwszych zajęć. Mamy tu na myśli zasady akceptacji tego, co
aktualnie się w nas dzieje, w tym takŜe wszelkich rozproszeń, zniecierpliwień i trudności. Taka akceptacja jest punktem wyjścia do uwolnienia się od wewnętrznego, nieprzyjemnego stanu w czasie ćwiczeń, a potem, stopniowo, takŜe i poza ćwiczeniami. Postawa, o której tu mowa, jest duŜo wyraźniej
obserwowalna u osób z grupy zaawansowanej (ćwiczących co najmniej 2 lata) 5.
Z przedstawionego materiału wynika równieŜ, Ŝe kaŜda osoba uprawiająca techniki relaksacyjnowyobraŜeniowe ma swój indywidualny styl ćwiczenia, właściwe sobie trudności i sukcesy. Widać to
szczególnie wyraźnie w opisie grupy II, bardzo zróŜnicowanej ze względu na występujące trudności i
uzyskane efekty końcowe. Wynik ten jest dla nas bardzo waŜny, poniewaŜ potwierdza słuszność naszej koncepcji prowadzenia zajęć kursu podstawowego, która podkreśla ostroŜność w wykonywaniu
nowych ćwiczeń, indywidualny ich wybór oraz szukanie ćwiczeń, które danej osobie pozwalają otworzyć jej wewnętrzne moŜliwości.
Bibliografia
Dah1 J. (1981), Trzy mało znane metody medytacyjne niemieckiej psychoterapii, [w:] Medytacja — historia i
zastosowanie. Pod red. J. Prokopiuka, Warszawa.
G1ower W. R. Teoria i praktyka Huny.
Korzeniowski K. (1981), Trening autogenny Johannesa H. Schultza, [w:] Medytacja — historia i zastosowanie.
Pod red. J. Prokopiuka, Warszawa.
Kratochwil S. (1980), Psychoterapia, wyd. III, Warszawa.
Lewi W. (1981), Jak być sobą, Warszawa.
Ma1tz M. (1969), Psychocybernetics, New York.
Mann J., Otto H. (1981), Potencjał człowieka, [w:] Jankowski K., Psychologia w działaniu, Warszawa.
Maslow A. (1986), W stronę psychologii istnienia, Warszawa.
Masters R., Houston J. (1972), Mind Games, New York.
Melibruda J. (1977), Poszukiwanie samego siebie, Warszawa,
de Me11o A. (1984), Sadhana — droga do Boga, Wrocław.
Siek S. (1985), Autopsychoterapia, Warszawa.
Siek S. (1989), Walka ze stressem, Warszawa.
Strojnowski S. (1985), Psychoterapia, Warszawa.
Załącznik 1
PRZYKŁADOWY KONSPEKT ZAJĘĆ
Zajęcia nr 2
13 III 1987
Wstęp: Wyczucie wnętrza, przypomnienie poprzedniego spotkania, krótka gimnastyka
Cz. I. Ćwiczenia autogenne
— rozluźnienie
— cięŜkość
— stan spokoju
— wyobraŜenie kwiatu
— wybudzenie
Sprawdzenie obecności
Pytania
Cz. II. Wyczucie wnętrza
— rozluźnienie
5
Jesteśmy w toku zbierania materiału dotyczącego zmian, które wystąpiły dzięki ćwiczeniom relaksacyjnowyobraŜeniowym u osób ćwiczących co najmniej 2 lata.
9
— cięŜkość
— stan spokoju
— wizualizacja: spacer nad morzem, refleksja o oczekiwaniu co do przebiegu kursu, wyobraŜenie sobie siebie po
14 spotkaniach
— gimnastyka
Cz. III. Nauka ćwiczeń samodzielnych 10 minut wg programu:
— wyczucie wnętrza
— rozluźnienie
— cięŜkość
— kwiat
— spacer w krajobrazie
Pytania
Prośba o mówienie o nieobecnościach
10