Susz i okolice w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego

Dokument
Krzysztof Kępiński - TMZS (Susz)
Susz i okolice
w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego
i innych krajów słowiańskich”
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich,
monumentalny słownik encyklopedyczny wydany w latach 1880–1902 w Warszawie przez Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego; rejestrował toponimy z obszaru Rzeczpospolitej Obojga Narodów, wielokrotnie wznawiany,
stanowi cenne źródło wiadomości geograficznych, historycznych, gospodarczych, demograficznych i biograficznych.
Inicjatorem i głównym redaktorem słownika był Filip Sulimierski - redaktor „Wędrowca”, magister nauk fizyczno-matematycznych b. Szkoły Głównej
Warszawskiej. Razem z nim współredagowali dzieło Bronisław Chlebowski magister nauk filologiczno-historycznych b. Szkoły Głównej Warszawskiej oraz
Władysław Walewski - ziemianin, kandydat nauk dyplomatycznych Uniwersytetu Dorpackiego. Praca została opublikowana w dużym stopniu dzięki
funduszom Witolda Zglenickiego uzyskanym za pośrednictwem Kasy Mianowskiego. Poszczególne tomy ukazywały się w latach 1880-1902 i były dostępne
w prenumeracie pod postacią szczupłych zeszytów, których kilkanaście składało się na każdy tom.
Dzieło to, wydane pod tytułem pozwalającym uniknąć represji cenzury
carskiej, stanowi opis prawie wszystkich miejscowości i innych toponimów z terenów, które obejmowała pierwsza Rzeczpospolita. W ten sposób hasła obejmują zarówno regiony, miasta, wsie i osady, jak i rzeki, jeziora i szczyty górskie.
Zakresem geograficznym Słownika jest Królestwo Polskie (Kongresówka); ale
również rosyjskie gubernie nadbałtyckie, zachodnie i część południowych;
ziemie Prus Zachodnich i Wschodnich; Wielkiego Księstwa Poznańskiego
i Śląska pruskiego i austriackiego, Galicji, Moraw, słowackich części Węgier
i Bukowiny. Hasła zawierają położenie geograficzne i administracyjne, dane
statystyczno-demograficzne (w tym często wyznaniowe) oraz wiele informacji
o szkołach, przemyśle i handlu, transporcie, rolnictwie. Często wiedza ta jest
wzbogacona o krótki rys historyczny, nazwiska kolejnych właścicieli i urzędników (państwowych, samorządowych i wyznaniowych) lub znanych mieszkańców. Całość jest wzbogacona o cenną bibliografię.
Redaktorzy postawili przed sobą zadanie połączenia w całość danych
pochodzących z trzech zaborów. Wykorzystywali do tego dane urzędowe,
a także nadsyłane od amatorów lokalnej historii angażujących się dobrowolnie lub odpłatnie. Ich wkład w tworzenie dzieła jest znaczny i to redaktorzy
Słownika bardzo mocno podkreślają. Materiały, które przysyłali do redakcji
z wielu miejscowości, odznaczają się niejednolitą wartością merytoryczną.
27
Dokument
Sporym utrudnieniem dla redaktorów Słownika były podziały administracyjne, różnice w stopniu kultury i metodach statystyki urzędowej spotykane
na byłych obszarach Rzeczypospolitej. Uniemożliwiły one jednolite opisanie
haseł, wykorzystanie map i publikacji urzędowych.
Opracowanie w miarę spójnych haseł pochodzących z tak niejednolitych źródeł wymagało od redaktorów zweryfikowania i dopełnienia. W tym
celu korzystali z wydawnictw dawniejszych. Pomimo to hasła nie są równomiernie zredagowane ani też wolne od opuszczeń i błędów.
Już z chwilą wydania dzieło to stanowiło wyjątkowo cenny - na skalę
światową - przykład pracy encyklopedycznej. Z czasem jednak coraz bardziej doceniano ogrom pracy redaktorskiej i wydawniczej. W 1977 roku nakładem Wydawnictw Artystycznych i Filmowych wydano, wykonany techniką
fotooffsetową, reprint w limitowanej, numerowanej serii 800 egzemplarzy. Dziś
Słownik jest jednym z głównych źródeł do prac nad XIX wiekiem dla wielu
nauk, takich jak geografia historyczna, genealogia, kulturoznawstwo, etnologia. Wiele wydawnictw kartograficznych po 1989 roku odwoływało się do
Słownika dla ustalenia kresowych nazw mniejszych miejscowości. Stąd i dziś
wydawane są nowe indeksy do tego dzieła oraz nowe edycje całości pod
postacią reprintu lub CD-ROM.1
Opisy miejscowości w całości pochodzą z powyższego słownika. Nie
zmieniłem niczego, dlatego napotkacie w opisach słownictwo charakterystyczne dla okresu, w którym powstało dzieło.
W tym numerze przedstawiam opis Susza. W następnym numerze zaprezentuję okolice miasta.
Susz, niem. Rosenberg in Westpr., dok. 1466 Rosenberg, miasto
powiatowe w Pomezanii, w regencyi kwidzyńskiej. Leży w piaszczystej okolicy, wzn. 111 mt. npm., nad jeziorem Suskim i strugą (dopł.
Liwny), pod 53˚ 42’ płn. szer. i 37˚ wschod. dług. od F., posiada stac.
dr. żel. malborsko - mławskiej. Schodzą się tu cztery trakty: z Kwidzyna, Kiszporka2, Iławy i Kisielic. Terytoryum miejskie ma 1730 ha (1039
roli orn., 215 łąk, 61 lasu). W 1885 r. było 303 dm., 626 dym., 3055 mk.,
(218 kat., 2711ew., 126 żyd). Ludność trudni się uprawą roli i drobnym
handlem. Miasto posiada drukarnią., tartak parowy, 2 garbarnie
i znaczny browar; towarzystwo pożyczkowe. Z urzędów znajdują się:
landratura, urząd pobor., sąd okręg., urząd pocztowy 2 klasy. Stoją
tu 3 szwadrony ułanów.
W ciągu roku odbywa się 8 jarmarków. Szkoła 7 klas. ewang.
liczyła 1887 r. 7 naucz. i 326 dzieci; oprócz tego jest t.zw. wolna
szkoła ewang. (127 uczn.), wreszcie prywatna szkoła katol., utrzymywana przez stowarzyszenie św. Wojciecha, które nauczycielowi płaci 600 mrk. i 166 mrk. dodatku na mieszkanie, opał. Kościół ewang.
został zbudowany podobno 1318 r., jest piękną budowlą, obszerną
i ozdobną malowidłami ściennymi. Kiedy należał do katolików sły1
2
Def.: http://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82ownik_geograficzny_Kr%C3%B3lestwa_Polskiego
Dzierzgoń.
28
Dokument
nął z odpustów na św. Rozalię. Kiedy całe biskupstwo pomezańskie
przyjęło luteranizm, przeszedł kościół w ręce protestantów. Pierwszy pastor nastał tu 1574 r. Katolicy mają tu tylko stacyą misyjną,
należącą do dek. lubawskiego. W zakupionym domu murowanym
z placem pomieszczono kaplicę, mieszkanie dla księdza i szkółkę.
W końcu dobudowano kościółek i 1873 r. wznowiono parafią, która
1884 r. liczyła 412 dusz, rozproszonych w 163 miejscowościach; 1889
r. liczono 457 dusz. Na utrzymanie księdza płaci stow. św. Wojciecha
1200 mrk. (ob.”U trac. kośc.” p. ks. Fankidejskiego, str. 153).
O początku miasta brak świadectw. Istniało już przed 1315 r.,
w którym kapituła pomezańska wystawia dla miasta nowy przywilej na 80 włók3, z których sołtys ma posiadać każdą dziesiątą, więc
razem 8, a prob. 6 wolnych. Od reszty włók mają osadnicy na M. B.
Gromniczną płacić po 17 skrojców zwyczajnej monety i po 2 kury
od włóki. Prob. ma od każdej włóki mesznego pobierać po pół korca żyta i tyleż owsa. W poblizkiem jeziorze mają tak mieszczanie jako
kapituła wolne rybołówstwo małemi narzędziami. Oprócz tego dostają mieszczanie 10 włók w borze na pastwisko i 1 wolną włókę dla
okopowizny i to w ten sposób, że do każdego posiadła w mieście
będzie należało pół morgi ogrodu, którego bez posiadła nie wolno
sprzedawać. W niejasnych sprawach sądowych mają się ławnicy
przez burgrabiego udawać do rady miasta Kwidzynia. Mieszkańcom przysługuje także trzecia część dochodów z jatek rzeźnickich
i piekarskich; wszystko to nadajemy im na prawie chełm. (ob. Cramer: Gesch.des Bist. Pomesanien, str. 69). Pieczęć tego przywileju przedstawia górę, różami porosłą, a na niej dziewicę z różą
w ręku, pewnie św. Rozalią, co potwierdza zdanie, że od niej pochodzi niemiecka nazwa miasta. R. 1361 sprzedaje kapituła miastu 10 1/2
włók nad drogą do Nipkowia za 17 1/2 grz. rocznego czynszu, który
przez 15 lat ma opłacać; po upływie tychże lat ma miasto płacić
rocznie 16 skrojców na M. B. Gromniczną. Kapituła zastrzega sobie
jednak wolne pastwiska dla swej służby. Nie wolno też mieszczanom
tych ogrodów sprzedać, które do ich posiadeł mają należeć. Oba
te przywileje przechowują się na ratuszu w mieście. R. 1414 zostało
miasto przez Polaków zdobyte i spalone (ob. Script. rer. Prus, III, 345).
R 1454 stał S. po stronie zakonu, ale 1520 r. stosunki się zmieniły, jak
świadczy kronika, gdzie czytamy: „Civitas Rosenberg Polonis adhaesit eisque homagium fecit’’4 (Scr. rer. Prus, V, 436). Wojny szwedzkie
dały się miastu we znaki.
Kiedy od 1708 – 11 r. srożyło się tu morowe powietrze, mieszczanie przebywali w namiotach za jeziorem. W średnich wiekach
miasto silnie było obwarowane, jak wnioskować można z szczątków
3 Dawna (średniowieczna) miara powierzchni, odpowiadająca wielkością łanowi chełmińskiemu;
z: http://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82%C3%B3ka_(miara_powierzchni)
4 Aut.: Społeczeństwo Rosenberga do Polonii przynależy poddaństwo jej okazując.
29
Dokument
muru i ruin zamku w pobliskim parku się znajdujących. Powiadają
też, że dawniej jezioro Suskie oblewało całe miasto. R. 1785 należał
S. do familii Schack v. Wittenau, posiadającej też Nipkowie. Dopiero
w powyższym roku wykupił rząd pruski miasto od dziedziców. W topografii pruskiej z 1789 r. czytamy, że w S. mówili mieszczanie po polsku
i po niem. (ob. Kętrz. „O ludn. pol., str. 210 ). Nawet między suskimi
pastorami ewang. znajdujemy w XVIII w. polskie nazwiska jak: Moneta i Sokołowski (ob. „Gaz. Toruńska’’ r. 1884, Nr. 139). Powiat suski
obejmuje 18 4/5 mil. kwadr. i graniczy na płn. z pow. sztumskim
i morąskim, na wschód z morąskim, ostródzkim i lubawskim, na płd.
z lubawskim a na zach. z grudziądzkim i kwidzyńskim. R 1885 liczył
5 miast, 65 gmin, 72 dominiów5, 249 osad, 9683 dymów i 49271 mk.
(1871 r. 51637; 1880 r. 50343 mk). Co do wyznania to w miastach
było 13196 ew., 2026 kat., 78 dyssyd., 824 żyd., 1 bezwyzn.., w gminach: 10762 ew., 1643 kat., 97 dyssyd., 17 żyd., w dominiach; 13678
ew., 1386 kat. 24 dyssyd.
Miasta powiatu są: Susz (3055 mk.), Biskupice (2030), Iława
(2489), Kisielice (2186) i Prabuty (4284). Wschod. części powiatu pokrywają rozległe lasy. Z rzek zasługują na wzmiankę Drwęca, tworząca wsch. granicę pow., dalej Liwna, przerzynająca jego zach.
część, wreszcie Ossa w płd. stronie. Z licznych jezior największe są:
Jezierzyce, Dzierzgoń, Łabędź, Trupel. Komunikacyą ułatwiają szosy: z Susza na Iławę do Lubawy (32 klm.), z Susza przez Kisielice do
Łasina (21 klm ), z Susza do Prabut (11 klm.), z Prabut do Kwidzyna
(7 klm.) i z Susza do Sztumu (12.5 klm.). Dwie koleje przerzynają powiat: toruńsko -wystrucka (stac. w Iławie i Rudziczu) i malborska mławska (w Prabutach, Suszu, Ząbrowie i Iławie). Jeszcze 1717 r.
cały powiat był zamieszkały przez Polaków ewang. (ob. „Gaz. Toruńska”, 1884, Nr. 139), dziś prawie cały jest niemieckim; polska par.
kat. istnieje w Iławie, do połowy polska jest paraf. w Prabutach, jeszcze mniej polską jest par. suska. Kś. Fr 6
5
6
Majątek ziemski.
ks. Romuald Frydrychowicz – przez dłuższy czas stale pracował dla redakcji Słownika.
30
Dokument
5.1. Strona tytułowa Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich
31