Elżbieta Chromiec, Dialog międzykulturowy w działalności polskich

258
Sprawozdania i recenzje
Elżbieta Chromiec, Dialog międzykulturowy w działalności polskich organizacji
pozarządowych okresu transformacji systemowej, Oficyna Wydawnicza ATUT,
Wrocław 2011, ss. 260
Monografia Elżbiety Chromiec Dialog międzykulturowy w działalności polskich organizacji pozarządowych okresu transformacji systemowej jest pracą oryginalną i zorientowaną
na samodzielność, jeśli uwzględnić, że 56% właściwego tekstu stanowi prezentacja badań
własnych, przeprowadzonch na bazie metodologii teorii ugruntowanej. W przypadku tej
metodologii każdy badacz musi przestrzegać pewnych reguł i jednocześnie może podejmować nowe procedury badawcze zorientowane na realizację tematu i preferowanych
celów. W wyniku złożonych i wieloetapowych badań, za sprawą stałego porównywania
będących do dyspozycji materiałów, Elżbiecie Chromiec udało się poznać motywy aktywności uczestników dialogu międzykulturowego, formy aktywności oraz wzory działania
charakterystyczne dla organizacji pozarządowych uwzględnionych w analizach. Teoria
ugruntowana w przypadku ocenianej pracy i całego projektu badawczego potwierdziła
swoją użyteczność, umożliwiła Autorce wygenerowanie bogatej w zróżnicowane treści
wiedzy i zbudowanie modelu teoretycznego.
Część „teoretyczna” książki, mam tu na uwadze cztery pierwsze rozdziały, świadczy
o dogłębnej znajomości szeroko zakreślonej problematyki, o zapoznaniu się z pracami
klasyków światowych i krajowych, o dostrzeżeniu w szerszym kontekście procesów o podstawowym znaczeniu dla życia społecznego. Modelowy dla takiej charakterystyki jest
I rozdział Społeczeństwo obywatelskie w Polsce okresu transformacji. W celu wielostronnego spojrzenia na fenomen społeczeństwa obywatelskiego i proces transformacji Autorka
odwołuje się z pożytkiem do myśli wielu ważnych i modnych autorów zagranicznych,
między innymi: U. Becka, M. Castellsa, R. Dahrendorfa, J. Habermasa, S.P. Huntingtona,
R. Putnama, J.J. Smolicza, A. de Tocquevill’a, ale też do myślicieli koncentrujących uwagę
na społeczeństwie polskim, że wymienię T.G. Asha, W. Bokajłę, W. Bursztę, P. Glińskiego,
J. Szackiego, P. Sztompkę, E. Wnuka-Lipińskiego. Z analiz wynika, że Autorka świetnie
sobie radzi z prezentacją złożonej problematyki, sięga do wielu koncepcji demokracji (deliberatywna, partycypacyjna, radykalna), podejmuje kondycję współczesnej demokracji
w świecie, Europie i oczywiście w Polsce, z sukcesem zmaga się z kategoriami społeczeństwa obywatelskiego, społeczeństwa obywateli, obywatelskości, deficytu obywatelskości,
polskiej obywatelskości, gdy trzeba, sięga do historii, odwołuje się do koncepcji komunitaryzmu i subsydiarności, do procesów integracji, globalizacji, regionalizacji, wreszcie
do wielu rodzajów kapitału i — co dla społeczeństwa obywatelskiego najważniejsze — do
obecności i roli klasy średniej. Szczegółowe zwrócenie uwagi na I rozdział pracy ma na
celu podkreślenie erudycji i umiejętności Autorki oraz wskazanie, że ten bardzo szczegółowo dokumentowany rozdział sam w sobie jest szkicem (konspektem) do odrębnej
monografii.
Równocześnie rozdział ten ujawnia pewne słabości, które nazwałbym uchylaniem się
od jasnego wyrażenia stanowiska, co też dotyczy rozważań w innych miejscach. W przypadku rozdziału Społeczeństwo obywatelskie w Polsce okresu transformacji Autorka stroni
od konkluzji w sprawach zasadniczych dla tematu: jest już polskie społeczeństwo obywatelskie, transformacja zakończyła się, istnieje klasa średnia jako fundament społeczeństwa
Forum Socjologiczne 4, 2013
© for this edition by CNS
forum_socjologiczne4.indd 258
2014-06-06 09:47:37
Sprawozdania i recenzje
259
obywatelskiego w Polsce? Oczywiście byłbym niesprawiedliwy, pomijając odpowiedzi formułowane niejako „między wierszami”, gdyż na s. 29 czytamy, że w Polsce reformy ustrojowe wprowadzono w odgórnym trybie, a przyłączenie do Unii Europejskiej następowało
z pominięciem szeroko rozumianej debaty politycznej i dialogu ze społeczeństwem. Praca
naukowa powinna na każdym etapie zawierać jasne konkluzje, a nie przyczynek do luźnych interpretacji, jak w przypadku dzieła literackiego.
Podobnie oceniam II rozdział Różnorodność kulturowa jako problem i wyzwanie współczesnych demokracji. Świadczy on o wiedzy i umiejętnościach E. Chromiec, wpisuje się
w szersze ramy dyskursu o kulturowej różnorodności stanowiącej wielokulturowe społeczeństwo, potwierdza dostrzeżenie istotnych problemów — społecznych i badawczych
zarazem. Z satysfakcją odnotowuję, że Autorka jest świadoma klęski ideologii multikulturalizmu w zderzeniu z odgórnie kreowaną rzeczywistością (s. 36). W uprzywilejowanym
przeze mnie rozumieniu wielokulturowość miała swój najlepszy okres, kiedy nie istniało
jeszcze pojęcie wielokulturowości, a poszczególne społeczności (Cyganie, Tatarzy, Żydzi)
żyły po swojemu, korzystając z praw grupowych, czego zabrakło dziś w liberalnej wykładni z położeniem nacisku na prawa jednostkowe.
Także II rozdział wyzwala pytania i ujawnia niespełnione oczekiwania „na więcej”.
Na s. 44 Autorka zauważa, że Japonia łączy gospodarkę kapitalistyczną z demokratycznymi formami życia. I zgoda. Ale przedmiotem jej analiz jest wielokulturowość, a wtedy
należałoby skonstatować, że społeczeństwu japońskiemu bliżej do mono- niż do wielokulturowości. Drugą uwagę wiążę z niedostrzeganiem lub, jak sygnalizowałem wcześniej,
z zaniechaniem pewnych realnych problemów. W ramach euromyślenia kojarzonego
tu z unioeuropejskim paradygmatem E. Chromiec płynnie rozprawia o integracji, akceptowaniu różnorodności, o transnarodowości i o transnarodowym społeczeństwie obywatelskim, ale nie konfrontuje tej ideologii z państwowo-narodową rywalizacją o wpływy
w Europie i przemilcza oficjalną politykę wielu państw zmierzającą do „przycięcia” wielokulturowości i ograniczenia migracji.
Rozdział III Inicjatywy pozarządowe w Polsce po 1989 roku ma sprawozdawczy charakter. Autorka zajęła się kondycją, wyzwaniami i perspektywami sektora pozarządowego.
Na pozytywne podkreślenie zasługuje wskazanie zagrożeń wobec organizacji non profit ze strony instytucji rynkowych i problemu wsparcia finansowego dla tych organizacji. E. Chromiec porównuje polskie i międzynarodowe klasyfikacje organizacji non profit
i konsekwentnie zmierza do prezentacji organizacji zajmujących się zagadnieniem wielokulturowości i międzykulturowymi projektami.
Rozdział IV Uwarunkowania dialogu międzykulturowego w Polsce trafnie wpisuje się
w strukturę pracy i stanowi naturalne rozwinięcie podjętej wcześniej problematyki. Łączy
kwestie tolerancji i wielokulturowości w Polsce z sytuacją w świecie, podnosi znaczenie
edukacji i dialogu międzykulturowego, przy czym w różnym stopniu sięga do teorii, statystyk oraz wyników sondaży. Zgłaszam też krytyczne uwagi. Autorka zdaje się występować
jako strona w roli rzecznika mniejszości, który wskazuje ich niedolę we współczesnej Polsce, a czyni to z pominięciem szerszego kontekstu. Na s. 79 pisze o kwestiach odszkodowań i reprywatyzacji, zapominając, że dotyczą one w równym stopniu polskiej większości.
Podnosi też, że Program na rzecz społeczności romskiej ma na celu dostosowanie warunków życia tej mniejszości do standardów obowiązujących w Unii Europejskiej. Należy się
tu wyjaśnienie tego postulatu, bo jedynie zasygnalizuję, że naczelne państwa „starej” Unii
Forum Socjologiczne 4, 2013
© for this edition by CNS
forum_socjologiczne4.indd 259
2014-06-06 09:47:37
260
Sprawozdania i recenzje
stosują wobec Romów deportacje, w państwach „nowej” Unii natomiast w wyniku etnicznych waśni każdego roku są śmiertelne ofiary wśród Romów. Przeto lepiej chronić
Romów przed groźnymi standardami.
Co dotyczy „części empirycznej” projektu, przedstawionej systematycznie w kolejnych
rozdziałach (V–VIII), to stwierdzam, że podjęte czynności poznawcze są w znacznym
stopniu oryginalne, co wynika z realizowanych procedur badawczych oraz dążenia do
celu o pionierskim charakterze, bo jak słusznie zauważa E. Chromiec — „konteksty praktykowania dialogu międzykulturowego w działalności organizacji non profit jak dotąd
nie były przedmiotem zainteresowania teoretyków” (s. 105). Sygnalizowaną oryginalność
umożliwiły badania jakościowe, które stawiają na otwartość, poszukiwania i dokonywanie wyborów, tym bardziej że E. Chromiec sięgnęła po metodologię teorii ugruntowanej,
a jednocześnie skoncentrowała uwagę na penetrowanej przez siebie od lat problematyce
badawczej, co przyznaje sama we wprowadzeniu do „części empirycznej” pracy: „koncepcja badań własnych — generowanie teorii ugruntowanej dotyczącej obszaru aktywności
pozarządowej na rzecz dialogu międzykulturowego w Polsce wpisuje się w ciąg systematycznie od lat rozwijanych zainteresowań naukowych autorki…”
Sygnalizowana już systematyczność charakteryzuje całe postępowanie badawcze,
skoncentrowane na sposobie korzystania z trzech rodzajów materiałów: zapisy dokumentów urzędowych, treść wywiadów swobodnych, wyniki ankiety internetowej. W nawiązaniu do tak wyróżnionych materiałów następuje trzyetapowy proces konstruowania teorii.
■ Analiza dokumentów, generowanie kategorii osiowych i selektywnych dotyczących
form i motywów aktywności pozarządowej wspierającej dialog międzykulturowy.
Rozdział VI — Motywy i formy aktywności wybranych organizacji (SHALOM, BORUSSIA, POGRANICZE) w świetle badanych dokumentów.
■ Analiza porównawcza treści indywidualnych wywiadów swobodnych — kondycja organizacji, rola doświadczeń biograficznych, wzory działania na rzecz dialogu
międzykulturowego. Rozdział VII — SHALOM, BORUSSIA, POGRANICZE — analiza działalności na podstawie wywiadów z liderami, współpracownikami i obserwatorami.
■ Analiza danych kwestionariuszowych, czyli sposób na poszerzenie kontekstu odkrycia i sprawdzenie stopnia wysycenia głównych kategorii i hipotez rozwijanej teorii.
Rozdział VIII — Polskie organizacje non profit działające na rzecz relacji międzykulturowych — interpretacja wyników ankiety.
Systematyczność na każdym z trzech etapów polega na stosowaniu w przypadku każdego z nich tych samych procedur, to znaczy formułowania kolejnych NOT TEMATYCZNYCH (jest ich siedem) i znacznej liczby hipotez, albowiem każdej NOCIE „towarzyszy”
kilka hipotez. W taki sposób, przez ustawiczne sprawdzenie, pogłębienie i porównywanie
następuje wygenerowanie teorii ugruntowanej o rzeczowym charakterze. Wyniki analiz
i porównań prezentuje model konceptualny Konteksty praktykowania dialogu międzykulturowego w działalności polskich organizacji pozarządowych okresu transformacji systemowej (s. 197). Model ten odzwierciedla oddolne inicjatywy społeczno-kulturalne z położeniem nacisku na: formy aktywności polskich organizacji pozarządowych działających na
rzecz dialogu międzykulturowego; motywy kierujące aktywnością osób zaangażowanych
na rzecz dialogu międzykulturowego; wzory działania na rzecz dialogu międzykulturowego; poziom doświadczania różnicy kulturowej.
Forum Socjologiczne 4, 2013
© for this edition by CNS
forum_socjologiczne4.indd 260
2014-06-06 09:47:37
261
Sprawozdania i recenzje
Dwie pierwsze fazy badań (za Autorką I i II) zostały zrealizowane na podstawie analizy dokumentów. W tekście zabrakło wystarczającej refleksji metodologicznej w sprawie
charakteru i korzystania z tych dokumentów. W jakim stopniu były to dokumenty wytworzone przez specjalistyczne instytucje rejestrujące, w jakim natomiast były to wewnętrzne
materiały badanych organizacji pozarządowych? W tym kontekście można formułować
kolejne pytanie dotyczące wprost postępowania E. Chromiec — o (nie)świadome? korzystanie z metody dokumentów urzędowych, wyróżnianej w nawiązaniu do metody dokumentów osobistych. Moim zdaniem Autorka, koncentrując uwagę na dokumentowaniu
własnych procedur, na bazie teorii ugruntowanej, w narracji nie wychodziła poza przyjętą
metodologię, mimo że stosowała też procedury właściwe innym metodom. W tym miejscu należy podnieść, iż organizacje pozarządowe w trosce o swój wizerunek, a przede
wszystkim o pozyskiwanie środków, mogą wytwarzać nierzetelne dokumenty. Nie jest to
żadne spiskowe domniemanie, to jedynie nawiązanie do kwestii liczby samobójstw, podjętej kiedyś przez E. Durkheima, i zagadnień sprawozdawczości w instytucjach analizowanych przez M. Hirszowicz oraz fikcji organizacyjnych i działań pozornych analizowanych
przez W. Jarzębowskiego. W taki to sposób poruszam sprawę wiarygodności źródeł generowanej teorii w pracy E. Chromiec. Można też stawiać kolejne pytania. Czemu Autorka
wybrała do analiz te a nie inne organizacje, wszak bliżej Wrocławia działa na przykład
Fundacja Krzyżowa i Dom Spotkań w Gliwicach? Czy istniał i jaki był wpływ własnego
udziału Autorki w pracach „BORUSSII” na analizę działalności tego stowarzyszenia?
Elżbieta Chromiec uprzywilejowuje skróty zarówno w ramach teoretycznych analiz,
jak i w sięganiu po fakty. Wielość idei i wątków, mnogość faktów i konstatacji sprawia,
że prezentowana przy ich wykorzystaniu całość domyka się, daje efekt domina, ale nie
sięga głębi, nie przekonuje. Stosunek Polaków do mniejszości jest według E. Chromiec
konsekwencją endecji i Stalina. To zgrabny skrót, bez mierzenia się z faktami. Endecja
(Dmowski) nie występowała przeciw mniejszościom, żeby je dyskryminować, przeciwnie
— wskazywała, że mniejszości usiadły na karku większości. Jeśli nawet przyjąć, że prowincjonalne, lokalne, małomiasteczkowe odłamy endecji były programowo przeciw mniejszościom, to należy dociec przyczyn niechęci Polaków do mniejszości. Była ta niechęć
pokłosiem endeckich działaczy czy działań mniejszości w sytuacji zagrożenia z zewnątrz?
W 1939 roku prawie wszystkie mniejszości okazały obywatelską nielojalność, co znalazło
odzwierciedlenie w świadomości społecznej większości. Jednak te fakty Autorka pomija.
Zbigniew Kurcz
Mirosław J. Szymański, Socjologia edukacji. Zarys problematyki,
Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013, ss. 218
W 2013 roku ukazała się na rynku księgarskim bardzo interesująca publikacja autorstwa profesora Instytutu Badań Edukacyjnych oraz Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie — Mirosława J. Szymańskiego pt. Socjologia edukacji. Autor ma już na swoim koncie inną równie wartościową książkę z tego zakresu pt. Studia i szkice z socjologii edukacji,
która doczekała się już przynajmniej sześciu wydań (ostatnie w Łodzi w 2012 roku) i cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem wśród pracowników naukowych oraz studentów
Forum Socjologiczne 4, 2013
© for this edition by CNS
forum_socjologiczne4.indd 261
2014-06-06 09:47:37