Opłaty ekologiczne w Polsce

Zeszyty
Naukowe nr 732
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
2007
Piotr P. Małecki
Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej
Opłaty ekologiczne w Polsce
1. Wprowadzenie
Opłaty ekologiczne – jako instrumenty ochrony środowiska – odgrywają
w Polsce bardzo ważną rolę. Szczególnie w pierwszych latach transformacji
gospodarczej ich stosowanie przyniosło wymierne skutki w postaci znaczącego zmniejszenia ilości emitowanych zanieczyszczeń. Obecnie coraz częściej,
zarówno w jednostkach administracyjnych, jak i instytucjach naukowych, rozważa się modyfikację funkcjonującego w Polsce systemu opłat ekologicznych,
zmierzającą do stopniowego ich zastępowania podatkami ekologicznymi, częściej
stosowanymi w państwach wysoko rozwiniętych gospodarczo.
W świetle tych stwierdzeń warto prześledzić funkcjonowanie systemu opłat ekologicznych w Polsce w ostatnich kilku latach, tj. w okresie 2002–2004, uwzględniając ich istotę, definiowanie i systematyzację, a także same wielkości opłat. Temu
celowi służy niniejszy artykuł.
2. Istota i rodzaje opłat ekologicznych
Opłaty ekologicznie są pojęciem znanym i powszechnie używanym, zarówno
w publikacjach o charakterze naukowym, jak i w różnego rodzaju mediach. Tymczasem okazuje się, że ich jednoznaczne zdefiniowanie nastręcza pewne trudności.
Podobnie też pojawiają się problemy co do zasadności zaliczania niektórych opłat
do omawianej grupy, np. opłat za działalność górniczą (eksploatacyjnych i koncesyjnych). W artykule podjęto zatem próbę ich zdefiniowania i usystematyzowania.
Opłaty ekologiczne podobne są – co do zasady – do innych opłat publicznych,
które nakładane są na te podmioty istniejące poza państwem, które korzystają
bezpośrednio z usług i czynności wykonywanych przez jego organy. Stosowanie
tego typu opłat wypływa w praktyce z przekonania, że ciężar utrzymania apa-
732_buch.indb 21
1/16/08 2:01:07 PM
Piotr P. Małecki
22
ratu państwowego powinien być w większym stopniu ponoszony przez tych, którzy wprost z usług i czynności tego aparatu korzystają, aniżeli przez ogół podatników. Istnieje zatem dość ścisły związek pomiędzy korzystaniem z określonych
usług publicznych (i czynności urzędowych) a pobieraniem opłaty publicznej, przy
czym nie jest to związek w pełni ekwiwalentny. Wystąpienie odpłatności za usługi
(lub czynności) wyraźnie odróżnia opłaty publiczne od podatków, które cechują
się nieodpłatnością. Ta ostatnia uwaga odnosi się również do opłat i podatków
ekologicznych.
W literaturze fachowej znaleźć można wiele definicji opłat ekologicznych. Niekiedy określane są one jako płatności za każdą jednostkę wprowadzonych do środowiska zanieczyszczeń lub za każdą jednostkę zanieczyszczenia środowiska.
Definicję tę można by poszerzyć o sformułowanie – płatności za każdą jednostkę
wykorzystanych zasobów naturalnych. W tym rozumieniu opłaty ekologiczne stanowią płatność (cenę) za użycie zasobów środowiska. Organizacja Współpracy
Gospodarczej i Rozwoju (OECD) określa opłaty ekologiczne jako zwrotne płatności na rzecz państwa w zamian za świadczone usługi, np. możliwość składowania odpadów, przy czym wielkość uiszczanych opłat ekologicznych jest w tym
wypadku proporcjonalna do skali świadczonych usług. Europejska Agencja Środowiska posługuje się określeniem „ekoopłaty”. Jest to obciążenie finansowe
polegające na wystąpieniu świadczenia usług ze strony państwa na rzecz płatnika
w postaci możliwości korzystania ze środowiska.
W świetle obowiązującej w Polsce sprawozdawczości statystycznej, za opłaty
ekologiczne uważa się wszystkie te opłaty, które kierowane są, przynajmniej
w części, na konta funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej różnych
szczebli (narodowego, wojewódzkich, powiatowych i gminnych). W niniejszym
artykule proponuje się nazwać je typowymi opłatami ekologicznymi. Jakkolwiek
– za niektórymi źródłami – do opłat ekologicznych można zaliczyć także inne
opłaty i należności ze względu na ich powiązanie z korzystaniem ze środowiska,
pomimo że środki z ich tytułu kierowane są na konta innych – niż fundusze
ochrony środowiska – instytucji. Mogą to być, przykładowo, należności za korzystanie ze śródlądowych dróg wodnych.
J. Famielec, Instrumenty polityki ekologicznej w krajach, OECD, „Ekonomia i Środowisko”
nr 1(16), Białystok 2000, s. 69.
Les taxes liées à l’environnement dans les pays d’OCDE. Problèmes et stratégies, OCDE,
Paris 2001, s. 16.
Récents développements dans l’utilisation des écotaxes au sein de l’Union Européenne,
Agence européenne pour l’environnement, Copenhague, Novembre 2000, s. 19.
Np. J. Jendrośka, M. Bar, Prawo ochrony środowiska. Podręcznik, Centrum Prawa Eko����
logicznego���������������������������������������
, Wrocław 2005 oraz M. Kudełko i inni, Analiza i ocena możliwości przeprowadzenia
w Polsce proekologicznej reformy podatkowej, Kraków 2005.
732_buch.indb 22
1/16/08 2:01:07 PM
Opłaty ekologiczne w Polsce
23
Tak określone opłaty ekologiczne można sklasyfikować według różnych kryteriów. Mogą to być: akt prawny je wprowadzający, komponent środowiskowy, do
którego się odnoszą lub udział funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej (w odniesieniu do typowych opłat ekologicznych) – albo innych instytucji – we
wpływach. Klasyfikacja opłat ekologicznych jest wieloszczeblowa i wygląda następująco:
I. Opłaty za korzystanie ze środowiska:
1. Opłaty za korzystanie z zasobów środowiska – pobór wód.
2. Opłaty za wprowadzanie zmian w środowisku (tzw. opłaty emisyjne):
emisja gazów i pyłów, odprowadzanie ścieków, składowanie odpadów.
II. Opłaty za usuwanie drzew i krzewów.
III. Opłaty produktowe.
IV. Opłaty za substancje zubożające warstwę ozonową.
V. Opłaty za brak sieci zbierania pojazdów.
VI. Opłaty za działalność górniczą.
VII. Opłaty za wyłączenie gruntów rolnych i leśnych z produkcji.
VIII. Należności za korzystanie ze śródlądowych dróg wodnych oraz urządzeń wodnych stanowiących własność Skarbu Państwa.
IX. Opłaty za oddanie w użytkowanie gruntów pod wodami stanowiących
własność Skarbu Państwa oraz obwodów rybackich.
Typowe opłaty ekologiczne – a więc takie, które przynajmniej w części zasilają konta funduszy ochrony środowiska – oznaczono od I do V. Resztę natomiast
można zaliczyć do grupy pozostałych opłat ekologicznych.
Opłaty za korzystanie ze środowiska (korzystanie z zasobów środowiska oraz
wprowadzanie zmian w środowisku) są zdecydowanie największą grupą opłat ekologicznych i funkcjonują na mocy podstawowego aktu prawnego z zakresu ochrony
środowiska, jakim jest prawo ochrony środowiska. Pozostałe rodzaje opłat (należności) wynikają z innych regulacji prawnych. W tabeli 1 przedstawiono powiązanie omawianych opłat ekologicznych z odpowiednimi ustawami oraz wymieniono
instytucje korzystające z tych opłat. Zróżnicowany jest też poziom i struktura zasilania środkami z opłat ekologicznych funduszy ochrony środowiska (bądź innych
instytucji). Przykładowo, opłaty za korzystanie ze środowiska praktycznie w całości przekazywane są na konta funduszy ochrony środowiska różnych szczebli
– narodowego, wojewódzkich, powiatowych i gminnych. Z kolei opłaty za usuwanie drzew i krzewów zasilają wyłącznie fundusze gminne. Wpływy z opłat produktowych przekazywane są w 98% na konto Narodowego Funduszu Ochrony
Opłaty za brak sieci zbierania pojazdów są rozwiązaniem zupełnie nowym, wprowadzonym
w 2005 r., i są pobierane dopiero od 2006 r.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2001, nr 62, poz. 627
z późn. zm.
732_buch.indb 23
1/16/08 2:01:08 PM
Piotr P. Małecki
24
Środowiska i Gospodarki Wodnej (2% pozostaje w urzędach marszałkowskich).
Szczegółowo opisano to w tabeli 1.
Większość typowych opłat ekologicznych wyrażonych jest w jednostkach pieniężnych – czyli złotych – w odniesieniu do każdej jednostki wprowadzonych do
środowiska zanieczyszczeń (opłaty za emisję gazów i pyłów, opłaty za odprowadzanie ścieków do wód lub ziemi, opłaty za składowanie odpadów oraz opłaty za
substancje zubożające warstwę ozonową) lub do każdej jednostki wykorzystanych
zasobów naturalnych (opłaty za pobór wód oraz opłaty za usuwanie drzew i krzewów). Stawki opłat rosną corocznie na podstawie odpowiedniego aktu prawnego
(rozporządzenia Rady Ministrów bądź obwieszczenia Ministra Środowiska). Ich
wzrost jest zbliżony do wskaźnika inflacji. W założeniu stawki opłat ekologicznych są tak skalkulowane, by uwzględnić stopień oddziaływania na środowisko
wprowadzonych zanieczyszczeń lub wykorzystanych zasobów naturalnych.
Tabela 1. Systematyzacja opłat ekologicznych obowiązujących w Polsce
Rodzaj opłat
Opłaty za korzystanie
z zasobów środowiska
i wprowadzanie w nim
zmian (pobór wód,
emisja gazów i pyłów,
odprowadzanie ścieków,
składowanie odpadów)
Opłaty za usuwanie
drzew i krzewów
Opłaty produktowe
Opłaty za działalność
górniczą (koncesyjne
i eksploatacyjne)
Opłaty za substancje
zubożające warstwę
ozonową (tzw. substancje kontrolowane)
732_buch.indb 24
Akt prawny wprowadzający opłaty
Instytucja otrzymująca
wpływy z opłat i jej udział
w tych wpływach
Typowe opłaty ekologiczne
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Fundusze ochrony środowiska
ochrony środowiska, Dz.U. 2001, nr 62, i gospodarki wodnej różnych
poz. 627 z późn. zm.
szczebli – prawie 100%a
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r.
o ochronie przyrody, Dz.U. 2004, nr 92,
poz. 880 z późn. zm.
Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie
gospodarowania niektórymi odpadami
oraz o opłacie produktowej i opłacie
depozytowej, Dz.U. 2001, nr 63, poz.
639 z późn. zm.
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r.
Prawo geologiczne i górnicze, Dz.U.
2001, nr 27, poz. 96 z późn. zm.
Gminne fundusze ochrony
środowiska i gospodarki
wodnej – 100%
Narodowy Fundusz Ochrony
Środowiska i Gospodarki
Wodnej – 98%
Urzędy marszałkowskie – 2%
Narodowy Fundusz Ochrony
Środowiska i Gospodarki
Wodnej – 40%
Gminy – 60%
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r.
Narodowy Fundusz Ochrony
Środowiska i Gospodarki
o substancjach zubożających warstwę
ozonową, Dz.U. 2004, nr 121, poz. 1263 Wodnej – 99,5%
z późn. zm.
Urzędy marszałkowskie
– 0,5%
1/16/08 2:01:08 PM
Opłaty ekologiczne w Polsce
cd. tabeli 1
Rodzaj opłat
Akt prawny wprowadzający opłaty
Typowe opłaty ekologiczne
Ustawa z dnia 20 stycznia 2005 r.
o recyklingu pojazdów wycofanych
z eksploatacji, Dz.U. 2005, nr 25, poz. 202
Pozostałe opłaty ekologiczne
Opłaty za wyłączenie Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie
gruntów rolnych i leśnych, Dz.U. 2004, nr
gruntów rolnych
i leśnych z produkcji
121, poz. 1266 z późn. zm.
Należności za korzyUstawa z dnia 11 października 2001 r.,
stanie ze śródlądowych Prawo wodne, Dz.U. 2001, nr 115, poz.
1229 z późn. zm.
dróg wodnych oraz
urządzeń wodnych stanowiących własność
Skarbu Państwa
Opłaty za oddanie
Ustawa z dnia 11 października 2001 r.
w użytkowanie gruntów Prawo wodne, Dz.U. 2001, nr 115, poz.
pod wodami stanowią- 1229 z późn. zm.
cych własność Skarbu
Państwa oraz obwodów
rybackich
Opłaty za brak sieci
zbierania pojazdów
a
25
Instytucja otrzymująca
wpływy z opłat i jej udział
w tych wpływach
Narodowy Fundusz Ochrony
Środowiska i Gospodarki
Wodnej – 100%
Fundusz Ochrony Gruntów
Rolnych – 100% (bądź Fundusz Leśny)
Krajowy Zarząd Gospodarki
Wodnej – 100%
Krajowy Zarząd Gospodarki
Wodnej – 100%
nieznaczną część opłat może zatrzymać urząd marszałkowski
Źródło: opracowanie własne.
Opłatami za emisję substancji lotnych objęte są 62 substancje, a stawki określone są w zł za 1 kg toksyny wprowadzonej do powietrza. Tabela 2 przedstawia
obowiązujące w latach 2003–2005 jednostkowe stawki opłat ze emisję wybranych
(masowo emitowanych oraz szczególnie szkodliwych) gazów i pyłów. Ponadto
opłaty za emisję do powietrza pobierane są w przypadku braku możliwości ustalenia rodzaju i ilości zanieczyszczeń wprowadzanych do powietrza. Uiszcza się je
w razie:
– przeładunku benzyn silnikowych – w zł na 1 tonę benzyny,
– spalania różnego rodzaju paliw w kotłach o mocy cieplnej do 5 MW – w zł
na 1 tonę spalonego paliwa,
– spalania różnego rodzaju paliw w silnikach spalinowych – w zł na 1 tonę spalonego paliwa,
– chowu lub hodowli drobiu – w zł na 100 stanowisk i rok.
Opłaty za odprowadzanie ścieków do wód lub ziemi skalkulowane są głównie
w odniesieniu do czterech wskaźników charakteryzujących parametry tych
ścieków. Wskaźniki te są następujące:
732_buch.indb 25
1/16/08 2:01:09 PM
Piotr P. Małecki
26
– pięciodobowe biochemiczne zapotrzebowanie na tlen (BZT5),
– chemiczne zapotrzebowanie na tlen (ChZT),
– zawiesina ogólna,
– suma chlorków i siarczanów (Cl + SO4).
Obowiązuje zasada, że wysokość opłaty ustala się biorąc pod uwagę wskaźnik, który powoduje opłatę najwyższą. Dodatkowo obowiązują opłaty za – wyrażone wagowo – substancje wprowadzone ze ściekami do wód lub do ziemi, takie
jak: fenole lotne oraz metale ciężkie (i inne podobne substancje). Ponadto funkcjonują jeszcze, określone w zł i odniesione do różnych jednostek fizycznych,
opłaty za: wody chłodnicze, wody opadowe lub roztopowe (ujęte w systemy kanalizacyjne i pochodzące z powierzchni zanieczyszczonych) oraz – w określonych
przypadkach – wody wykorzystane, odprowadzane z obiektów chowu lub hodowli
ryb innych niż łososiowate lub innych organizmów wodnych.
Tabela 2. Jednostkowe stawki opłat ze emisję wybranych gazów i pyłów obowiązujące
w Polsce w latach 2003–2005 (w zł/kg)
Zanieczyszczenia
Dwutlenek siarki
Tlenek węgla
Benzoalfapiren
a
2005
0,40
0,41
0,41
0,105
a
Pyły ze spalania paliw
Kadm
2004
0,40
Tlenki azotu
Dwutlenek węgla
2003
0,41
0,11
0,41
0,11
0,21
0,22
0,22
139,97
143,19
144,34
0,26
279,95
0,27
286,39
0,27
288,68
w zł za tonę
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 marca 2003 r.
w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska, Dz.U. 2003, nr 55, poz. 477; Obwieszczenie
Ministra Środowiska z dnia 15 października 2003 r. w sprawie wysokości stawek opłat za korzystanie ze środowiska na rok 2004, 2003, nr 50, poz. 782; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14
grudnia 2004 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska, Dz.U. 2004, nr 279, poz. 2758.
Opłaty za składowanie odpadów wyrażone są w zł za 1 tonę. Jednostkowa
stawka opłaty zależy od rodzaju składowanego odpadu. Obecnie wyróżnia się 20
grup odpadów dzielonych dalej na podgrupy – odpowiednio do rodzaju i miejsca
powstawania. Wyróżnić można 11 różnych stawek opłat.
Opłaty za pobór wód do celów prowadzonej działalności określone są w zł za
1 m3 pobranej wody. Dzielą się na opłaty za pobór wody powierzchniowej i podziemnej. W tym drugim przypadku jednostkowa stawka opłaty jest około dwukrotnie wyższa. Ponadto w obu przypadkach występuje zróżnicowanie stawek
732_buch.indb 26
1/16/08 2:01:09 PM
Opłaty ekologiczne w Polsce
27
opłat zależne od: jakości pobranej wody (wyższe stawki za wodę lepszej jakości),
jej przeznaczenia (niższe stawki dla celów socjalno-bytowych oraz przedsiębiorstw
spożywczych i farmaceutycznych), jak też dostępności zasobów wodnych (wyższe
stawki dla obszarów kraju charakteryzujących się deficytem wody).
Wysokość opłaty za usuwanie drzew uzależniona jest od gatunku (4 grupy)
oraz grubości usuwanego drzewa (8 grup – najniższa do 25 cm, najwyższa – powyżej 700 cm), a w razie usuwania krzewów – od powierzchni pokrytej krzewami.
W pierwszym przypadku stawka skalkulowana jest w zł za każdy cm obwodu pnia
drzewa, a w drugim – w zł za 1 m2 powierzchni porośniętej krzewami.
Opłaty za substancje zubożające warstwę ozonową (czyli substancje kontrolowane) ponoszą podmioty wprowadzające je do obrotu na terytorium Polski. Podstawę obliczenia wysokości opłaty za substancje kontrolowane stanowi ilość tej
substancji (wprowadzona do obrotu). Jednostkowa stawki opłaty wyrażona jest
w zł za 1 kg.
Opłaty za działalność górniczą, czyli opłaty koncesyjne i eksploatacyjne, różnią się od pozostałych tym, że mniej niż połowa wpływów z nich pochodzących
trafia na konto funduszu ochrony środowiska. Do uiszczania opłaty eksploatacyjnej zobowiązany jest podmiot gospodarczy wydobywający kopalinę ze złoża. Jej
wysokość ustalana jest jako iloczyn stawki opłaty dla danego rodzaju kopaliny i jej
ilości wydobytej w okresie rozliczeniowym. Jednostkowa stawka opłaty wyrażona
jest w zł na jednostkę masy (najczęściej tony) lub na tys. m3 (dla gazu ziemnego).
Opłaty koncesyjne zaś pobierane są z tytułu poszukiwania lub rozpoznawania złóż
kopalin oraz bezzbiornikowego magazynowania substancji i składowania odpadów w górotworze.
Omówione opłaty są zaliczone do typowych opłat ekologicznych, gdyż generalnie stanowią płatności za każdą jednostkę – wprowadzonych do środowiska
zanieczyszczeń, zanieczyszczenia środowiska czy wykorzystanych zasobów naturalnych – oraz kierowane są, co najmniej w części, na konta funduszy ochrony
środowiska i gospodarki wodnej różnych szczebli. Oprócz opłat ekologicznych
podanych w tabeli 1, do grupy typowych opłat zaliczono także opłaty produktowe
i opłaty za brak sieci zbierania pojazdów. Ich charakter jest jednak nieco inny,
gdyż w istocie rzeczy nie stanowią płatności za korzystanie ze środowiska, lecz
raczej są bodźcem do chronienia środowiska. System opłat produktowych w Polsce polega na ścisłym powiązaniu z obowiązkiem odzysku i recyklingu niektórych
odpadów. Podmioty gospodarcze wprowadzające na rynek polski produkty w opakowaniach oraz niektóre wybrane produkty (szczególnie szkodliwe dla środowiska) mają obowiązek zrealizowania w ciągu roku pewnego określonego poziomu
odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych (pochodzących z opakowanych
produktów) oraz poużytkowych (pochodzących ze skonsumowanych produktów).
732_buch.indb 27
1/16/08 2:01:10 PM
Piotr P. Małecki
28
Opakowania objęte wspomnianym obowiązkiem, według stanu na 2005 r., wykonane są z takich materiałów, jak: tworzywa sztuczne, aluminium, blacha biała
i lekka, papier i tektura, szkło gospodarcze oraz materiały naturalne. Do produktów, które podlegają obowiązkowi odzysku oraz recyklingu, zalicza się: akumulatory niklowo-kadmowe, baterie i ogniwa galwaniczne, oleje smarowe, lampy
wyładowcze, opony.
W razie niedotrzymania wymaganych poziomów odzysku i recyklingu powstaje
konieczność poniesienia opłaty produktowej. Obliczana jest ona jako iloczyn jej jednostkowej stawki, zróżnicowanej w zależności od rodzaju produktu (opakowania),
i różnicy pomiędzy wymaganym a osiągniętym poziomem odzysku (recyklingu)
odpadów opakowaniowych lub poużytkowych. Różnica ta jest wyrażona w masie
albo ilości. Jednostkowe stawki opłat produktowych są zróżnicowane. Zależy to od
skali negatywnego oddziaływania danego produktu (opakowania) na środowisko.
W odniesieniu do opakowań i do dwu rodzajów produktów (oleje smarowe i opony)
stawki opłat wyrażone są w zł na jednostkę masy, a w pozostałych przypadkach
– w zł za sztukę. Opłaty za brak sieci zbierania pojazdów nałożone są na podmioty
gospodarcze wprowadzające pojazdy na rynek polski. Dotyczy to przypadków, gdy
podmioty te nie zapewnią sieci zbiórki wyeksploatowanych pojazdów. Opłata taka
odniesiona jest do każdego pojazdu wprowadzonego na terytorium Polski.
Trzy rodzaje opłat określono w tym artykule jako pozostałe opłaty ekologiczne
(tabela 1). Pierwsze z nich to opłaty za wyłączenie gruntów rolnych lub leśnych
z produkcji. Ponoszą je osoby (fizyczne, prawne i jednostki organizacyjne bez osobowości prawnej), które dokonały takiego wyłączenia. Opłaty te dzielą się na należności – czyli opłaty jednorazowe za trwałe wyłączenie gruntów z produkcji, oraz
opłaty roczne – z tytułu użytkowania na cele nierolnicze lub nieleśne gruntów
wyłączonych z produkcji. W tym drugim przypadku opłata uiszczana jest przez
10 lat. Ostatnie dwa rodzaje opłat zaliczonych do grupy pozostałych opłat ekologicznych to należności za korzystanie ze śródlądowych dróg wodnych i urządzeń
wodnych (stanowiących własność Skarbu Państwa) oraz opłaty za oddanie w użytkowanie gruntów pod wodami (stanowiących własność Skarbu Państwa) i obwodów rybackich. Należności i opłaty tego rodzaju ponoszą podmioty, którym udostępniono wymienione grunty i obiekty związane z gospodarką wodną.
3. Wielkości opłat ekologicznych w Polsce w latach
2002–2004
Od wprowadzenia opłat ekologicznych w kształcie zbliżonym do obecnego,
czyli od początku lat 90. XX w., wpływy z opłat rosły systematycznie aż do 1998 r.
732_buch.indb 28
System ten jest wciąż modyfikowany.
1/16/08 2:01:10 PM
Opłaty ekologiczne w Polsce
29
Po tym czasie ustaliły się na w miarę stałym poziomie. W artykule zanalizowano
okres ostatnich trzech lat, tj. 2002–2004.
W oficjalnie obowiązującej sprawozdawczości GUS stosuje się następujący
podział opłat ekologicznych:
– opłaty za korzystanie ze środowiska: z zakresu gospodarki ściekowej
i ochrony wód, z zakresu ochrony powietrza atmosferycznego i klimatu, z zakresu
gospodarki odpadami, z tytułu działalności górniczej, produktowe, pozostałe,
– opłaty i kary za usuwanie drzew i krzewów.
W tym ostatnim przypadku brakuje rozdzielenia opłat i kar. Wiadomo jednak, że kary stanowią tu nieznaczny odsetek, natomiast pozycja „pozostałe” ma
marginalne znaczenie, stąd też pomija się ją w przytaczanych dalej zestawieniach
(według danych za 2004 r. występowała nawet jako wartość ujemna, co tłumaczy
się zwrotem nienależnie wpłaconych opłat).
Zgodnie z przyjętą tu systematyzacją typowych opłat ekologicznych do grupy
opłat z zakresu gospodarki ściekowej i ochrony wód zalicza się opłaty za pobór
wód i odprowadzanie ścieków, z zakresu ochrony powietrza atmosferycznego i klimatu – opłaty za emisję gazów i pyłów, a z zakresu gospodarki odpadami – opłaty
za składowanie odpadów. Opłaty za brak sieci zbierania pojazdów oraz za substancje zubażające warstwę ozonową zostały wprowadzone po 2004 r., dlatego też
nie zostały uwzględnione w przytoczonych danych statystycznych.
Tabela 3. Opłaty ekologiczne w Polsce w latach 2002–2004
Rodzaj opłat ekologicznych
Za pobór wód i odprowadzanie
ścieków
Za emisję gazów i pyłów
Za składowanie odpadów
Za usuwanie drzew i krzewów
Za działalność górniczą
Razem
a
b
2003
2004
674,8
32,6
512,2
28,0
443,0
24,0
712,9
34,4
700,2
38,2
834,9
45,2
221,2
10,7
198,8
10,9
115,8
6,3
302,5
a
Produktowe
2002
wielkość struktura wielkość struktura wielkość struktura
(w mln zł) (w %) (w mln zł) (w %) (w mln zł) (w %)
17,9
140,3
2069,6
14,6
0,9
6,8
100,0
232,0
9,6
178,8
1831,6
12,7
0,5
9,8
100,0
249,6
6,6
195,7
1845,7
13,5
0,4
10,6
100,0
w tym także kary, b w części (40%) przekazywanej do NFOŚiGW
Źródło: opracowanie własne na podstawie stron internetowych Ministerstwa Środowiska: http://
www.mos.gov.pl/statystyka/index.html, 25.01.2006 i http://www.mos.gov.pl/odpady/odpady.html,
26.01.2006.
732_buch.indb 29
1/16/08 2:01:11 PM
Piotr P. Małecki
30
Wielkość opłat (w mln zł)
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
2002
produktowe,
odpady,
2003
2004
górnicze,
woda i ścieki,
drzewa i krzewy,
gazy i pyły
Rys. 1. Wielkość opłat ekologicznych w Polsce według rodzajów w latach 2002–2004
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 3.
produktowe
0,6
górnicze
drzewa i krzewy
9,0
9,3
odpady
13,6
woda i ścieki
28,4
gazy i pyły
39,1
Rys. 2. Struktura wielkości opłat ekologicznych w Polsce według rodzajów w latach
2002–2004 (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 3.
732_buch.indb 30
1/16/08 2:01:13 PM
Opłaty ekologiczne w Polsce
31
Tabela 3 przedstawia wielkości i strukturę typowych opłat ekologicznych
w Polsce w latach 2002–2004. W postaci graficznej wielkości opłat zostały
zaprezentowane na rys. 1. Jak widać, wielkości tych opłat ogółem nie wykazują znaczących zmian w badanym okresie. W 2003 r. nastąpił nieznaczny spadek w stosunku do roku poprzedniego, co utrzymało się też w roku następnym.
Nieco większe zróżnicowanie można zaobserwować w odniesieniu do poszczególnych rodzajów opłat ekologicznych. Dość wyraźny spadek notuje się w przypadku opłat produktowych oraz opłat za usuwanie drzew i krzewów, natomiast
wzrost – w przypadku opłat za emisję substancji lotnych (gazy, pyły) oraz opłat
z tytułu działalności górniczej.
Strukturę opłat ekologicznych według rodzajów dla całego analizowanego
okresu 2002–2004 prezentuje rys. 2. Wyraźnie dominują w tym zakresie opłaty
za emisję gazów i pyłów (prawie 40% całości) oraz w dalszej kolejności – opłaty
za pobór wód i odprowadzenie ścieków (ok. 28%). Bardzo nieznaczny udział
– niecałe 1% – mają natomiast opłaty produktowe.
4. Podsumowanie i wnioski
1. W Polsce funkcjonuje liczna grupa opłat, które można uznać za ekologiczne.
Istnieją jednak pewne rozbieżności w zakresie ich nazewnictwa i systematyzacji – w oficjalnej sprawozdawczości, w aktach prawnych i w publikacjach naukowych.
2. W ostatnim okresie (lata 2002–2004) zaczęły obowiązywać nowe opłaty
ekologiczne. Są to: opłata produktowa, opłata za substancje zubożające warstwę
ozonową oraz opłata za brak sieci zbierania pojazdów.
3. Proponuje się podzielić opłaty ekologiczne obowiązujące w Polsce na dwie
grupy – typowe i pozostałe. Pierwsze z nich to takie, które kierowane są na konta
funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Zalicza się do nich opłaty: za
korzystanie z zasobów środowiska i wprowadzanie w nim zmian (pobór wód, emisja gazów i pyłów, odprowadzanie ścieków, składowanie odpadów), za usuwanie
drzew i krzewów, produktowe, za działalność górniczą, za substancje zubożające
warstwę ozonową oraz za brak sieci zbierania pojazdów. Pozostałe to: opłaty za
wyłączenie gruntów rolnych i leśnych z produkcji, należności za korzystanie ze
śródlądowych dróg wodnych i urządzeń wodnych oraz opłaty za oddanie w użytkowanie gruntów pod wodami i obwodów rybackich.
4. Wielkości typowych opłat ekologicznych w Polsce w latach 2002–2004
kształtują się na poziomie 1,8–2 mld zł w roku i nie wykazują w tym okresie znaczących zmian. Przeważają wśród nich wyraźnie opłaty za emisję gazów i pyłów
oraz w dalszej kolejności – opłaty za pobór wód i odprowadzenie ścieków. Bardzo
nieznaczny jest udział opłat produktowych.
732_buch.indb 31
1/16/08 2:01:13 PM
32
Piotr P. Małecki
Literatura
Famielec J., Instrumenty polityki ekologicznej w krajach OECD, „Ekonomia i Środowisko” nr 1(16), Białystok 2000.
Jendrośka J., Bar M., Prawo ochrony środowiska. Podręcznik, Centrum Prawa Ekologicznego, Wrocław 2005.
Kudełko M. i inni, Analiza i ocena możliwości przeprowadzenia w Polsce proekologicznej reformy podatkowej, Kraków 2005.
Les taxes liées à l’environnement dans les pays d’OCDE. Problèmes et stratégies, OCDE,
Paris 2001.
Małecki P.P., Analiza realizacji obowiązku odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych w Polsce w latach 2002 i 2003 [w:] Wybrane aspekty równoważenia rozwoju, red. M. Czyż, Wydawnictwo „Ekonomia i Środowisko”, Białystok
2005.
Małecki P.P., Analiza wielkości oraz struktury odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych w Polsce w 2002 roku, „Ekonomia i Środowisko” 2004,
nr 1 (25).
Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 15 października 2003 r. w sprawie wysokości
stawek opłat za korzystanie ze środowiska na rok 2004, MP 2003, nr 50, poz. 782.
Récents développements dans l’utilisation des écotaxes au sein de l’Union Européenne,
Agence européenne pour l’environnement, Copenhague, Novembre 2000.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie opłat za korzystanie
ze środowiska, Dz.U. 2004, nr 279, poz. 2758.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 marca 2003 r. w sprawie opłat za korzystanie
ze środowiska, Dz.U. 2003, nr 55, poz. 477.
System finansowania ochrony środowiska w Polsce, red. J. Famielec, Wydawnictwo AE
w Krakowie, Kraków 2005.
Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej, Dz.U.
2001, nr 63, poz. 639 z późn. zm.
Ustawa z dnia 11 października 2001 r. Prawo wodne, Dz.U. 2001, nr 115, poz. 1229
z późn. zm.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2004, nr 92, poz. 880
z późn. zm.
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o substancjach zubożających warstwę ozonową, Dz.U.
2004, nr 121, poz. 1263 z późn. zm.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2001, nr 62, poz. 627
z późn. zm.
Ustawa z dnia 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji,
Dz.U. 2005, nr 25, poz. 202.
Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych, Dz.U. 2004, nr 121,
poz. 1266 z późn. zm.
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze, Dz.U. 2001, nr 27, poz. 96
z późn. zm.
732_buch.indb 32
1/16/08 2:01:13 PM
Opłaty ekologiczne w Polsce
33
Environmental Fees in Poland
In this article, the author discusses environmental fees currently in force in Poland.
These fees are predominantly charged on using environmental resources and altering the
environment (water uptake, gas and particulate emissions, wastewater discharge, and solid
waste landfills). The author discusses all environmental fees in detail and offers a uniform
taxonomy and definitions. The author also analyses the level of these fees in Poland in the
2002–04 period. The analysis revealed that fees during the analysed period stood at 1.8–2
billion PLN annually, of which the dominant component was clearly fees for the emission
of airborne substances.
732_buch.indb 33
1/16/08 2:01:13 PM