STATUTY KAZIMIERZA WIELKIEGO

Historia prawa karnego. Materiały opracowane przez Studentów, rok akademicki 2012/2013
STATUTY KAZIMIERZA WIELKIEGO
ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI
Sprawstwo kierownicze
Artykułem dotyczącym sprawstwa kierowniczego jest artykuł 30, zgodnie z którym każdy kto
popełnia złe uczynki ma odpowiadać za swoje czyny. Reguluje on przypadki odpowiedzialności za
przestępstwa niepopełnione z własnej inicjatywy (np. kradzież lub gwałt rozumiana jako przemoc), ale
z rozkazu osób, którym podlega. Przestępca ten nie będzie za swój czyn odpowiadał w żaden ulgowy
sposób. Jest traktowany jako sprawca, podobnie jak sprawcy kierowniczy.
Odpowiedzialność zbiorowa i gonienie śladem
Przykładem odpowiedzialności zbiorowej jest artykuł 55 sąsiedzi poproszeni o pomoc w ujęciu
złodzieja konia (gonienie śladem), odmówili jej udzielenia okradzionemu. Za takie zaniedbanie sąd
nakazał sąsiadom wynagrodzić stratę poszkodowanemu (odpowiedzialność zbiorowa).
Odpowiedzialność zbiorowa występuje tylko incydentalnie w Statutach Kazimierza Wielkiego.
Zasada odpowiedzialności indywidualnej
O odpowiedzialności indywidualnej w Statutach Kazimierza Wielkiego wspomina art. 148. Zgodnie z
nim, każdy za swoje czyny odpowiada indywidualnie. W tym przypadku powołano się na prawo boże,
a dokładniej na Pismo Święte, w którym stwierdzono, że żaden ojciec nie może odpowiadać za czyny
swojego syna. Odnosi się to także do innych członków rodziny.
OKOLICZNOŚCI WYKLUCZAJĄCE KARALNOŚĆ
obrona konieczna
Na podstawie art. 140 Statutów Kazimierza Wielkiego penalizacji nie podlega czyn zabroniony,
polegający na zranieniu napastnika, przez sługę w obronie swego pana. Sługa bowiem podejmuje
działania w celu odparcia bezprawnego zamachu na dobro ,jakim jest życie jego pana, działa więc w
granicach obrony koniecznej. Czyn popełniony został w ramach obrony koniecznej, okoliczność ta
wyklucza przestępczość czynu Obrona konieczna (defensio; vim vi repelle licet - siłę można odeprzeć
siłą) – musiała nastąpić tylko w wypadku napaści, środkami użytymi przez napastnika i natychmiast.
Pomoc konieczna – działania w celu udzielenia pomoc napadniętemu, czyny popełnione w afekcie,
zabicie wyjętego spod prawa.
początek
Zgodnie z art. 43 Statutów Kazimierza Wielkiego początek stanowi kolejną okoliczność wykluczającą
karalność (poszkodowany zaczął konflikt). W przykładzie została przedstawiona jedna z form
przekroczenia granic obrony koniecznej zwana ekscesem ekstensywnym. Polega on na naruszeniu
korelacji czasowej pomiędzy zamachem i obroną, a więc na naruszeniu warunku bezpośredniości
zamachu i obrony. Z ekscesem ekstensywnym mamy więc do czynienia w sytuacji, gdy działanie
obronne zostało przedłużone na czas, w którym napastnik zrezygnował już z kontynuowania zamachu.
Eksces ekstensywny może zatem polegać na obronie spóźnionej (defensio subsequens), ale już nie na
obronie przedwczesnej (defensio antecedens), bo nie będzie ona w ogóle wyczerpywać znamion
obrony koniecznej – w tym wypadku: bezpośredniość zamachu.
przedawnienie
Zgodnie z art. 112 Statutów Kazimierza Wielkiego przedawnienie (dawność) polegało na wygaśnięciu
uprawnienia do wniesienia sądowej skargi, przeciwko sprawcy przestępstwa. Dotyczyło w zasadzie
Historia prawa karnego. Materiały opracowane przez Studentów, rok akademicki 2012/2013
wyłączenie przestępstwo charakterze prywatnoskargowych, takich jak złodziejstwo, łoterstwo itp.
Bieg terminu przedawnienia to zasadniczo 3 lata, a w sytuacjach wyjątkowych 1 rok. Wniesienie
powództwa przeciwko osobie mieszkającej w tej samej parafii mogło więc nastąpić w przeciągu 1
roku. Jeżeli natomiast powód i pozwany mieszkali w znacznej odległości od siebie, okres na
wniesienie powództwa wynosił 3 lata. Należy zaznaczyć, iż okres przedawnienia biegnie od momentu
popełnienia przestępstwa. Warto także nadmienić iż w zgodzie z zasadą „przeciwko królowi żadne
terminy dawności nie biegną”, przestępstwa zagrożone królewską karą publiczną, ścigane na drodze
sądowej nie ulegały przedawnieniu.
ZRANIENIE
Statuty Kazimierza Wielkiego bardzo szczegółowo opisują czyny zakazane. W petycie dotyczącym
„ucięcia którychkolwiek palców” jako instytucję dowodową ustanawiają przysięgę oczyszczającą czyli złożenie przysięgi przez ofiarę oraz jej trzech współprzysiężników (nawet po upływie roku). W
prejudykacie opisującym rany powstałe w czasie zabawy, ustanowione jest, że zabawa nie powinna
kończyć się szkodą i mimo iż sprawca utrzymuje, że stało się to niechcący musi zadośćuczynić
pokrzywdzonemu.
W Statutach widoczne jest także rozróżnienie jeżeli chodzi o stany. Rycerstwo oraz szlachta jako stany
uprzywilejowane miały większe uprawnienia. Widoczne jest to w przepisie dotyczącym pobicia lub
zranienia. Według Statutów jeżeli dojdzie do tego typu przestępstwa w ramach stanu szlacheckiego
lub rycerskiego ofierze od sprawcy przysługuje kara piętnadzieścia. Gdyby jednak to szlachcic
popełnił przestępstwo w stosunku do osoby nie posiadającej prawa rycerskiego jest on zobowiązany
do zapłaty jedynie grzywny w wysokości grosza.
GWAŁT
Statuty wyróżniają trzy sytuacje:
1. Jeżeli widoczne są znaki gwałtu – życie sprawcy zależne jest od woli zgwałconej oraz jej bliskich.
2. Jeżeli gwałtu nie można udowodnić jednoznacznie – potencjalny sprawca ma możliwość odeprzeć
zarzuty za pomocą wspólnej przysięgi z 6 świadkami tego samego stanu. W razie udowodnienia
swojej niewinności, dziewka która go nieprawdziwe oskarżyła, ponosiła tę karę jaką żądała dla
sprawcy.
3. Jeżeli natomiast przed zamążpójściem kobieta obcowała z mężczyzną, a po tym wzięła go za męża,
rodzina pozbawiała ja posagu.
ZRANIENIA I GWAŁT W STATUTACH KAZIMIERZA WIELKIEGO
Przypadek 1.
Zranienie
Kazus dotyczy sprawy, w której Piotr oskarżył Jana o obcięcie mu rok temu palców.
Odpowiedzialność będzie indywidualna. Karane będzie dokonanie czynu. Co ciekawe Jan pod
przysięgą stwierdził, że nie obciął Piotrowi palców jak ten także pod przysięgą zeznawał. Nie wiemy
jaki będzie wyrok bo mamy słowo przeciwko słowu. Karalność tego czynu wyklucza początek oraz
obrona konieczna.
Przypadek 2.
Pobicie
W przypadku tego czynu nie ma równości względem prawa (szlachcic za pobicie chłopa otrzymuje
mniejszą karę, niż np. za pobicie innego szlachcica). W sytuacji, gdy szlachcic uderzy lub zrani innego
Historia prawa karnego. Materiały opracowane przez Studentów, rok akademicki 2012/2013
szlachcica jest zobowiązany do kary piętnadzieścia (stosunkowo dużej kary pieniężnej) . Gdyby rycerz
uderzył kogoś mniejszego stanu zobowiązany jest zapłacić mu stosunkowo niską rekompensatę. Nie
wiemy jaka kara spotkałaby chłopa za pobicie szlachcica. Pobicie unieważnia obrona konieczna lub
początek (także nie wiemy czy w każdym przypadku np. gdy chłop broni się przed szlachcicem).
Odpowiada się jedynie za dokonanie czynu.
Przypadek 3.
Zranienie w zabawie
Sprawa w tym przypadku dotyczy gospodarza, który pozwał swojego gościa za rany zadane w
zabawie. Pozwany przyznał się do winy zaznaczając, że był to niechciany wypadek. Sędzia postanowił
ukarać pozwanego twierdząc, że zabawa nie powinna się kończyć szkodą. W tym kazusie mamy do
czynienia z odpowiedzialnością indywidualną sprawcy, sprawca odpowiada za dokonanie czynu. W
tej sytuacji nie mamy do czynienia z okolicznościami wykluczającymi karalność.
Przypadek 4.
Gwałt
Karane jest dokonanie przestępstwa. Przepis określa dokładnie jak ma zachować się poszkodowana w
tym przypadku, a mianowicie udać się do najbliższej wioski i okazać ślady gwałtu chłopom.
Niezwykle ważny jest czas reakcji, gdyż gdy znaki gwałtu znikną kobieta nie będzie w stanie nic
udowodnić. W razie gdyby poszkodowana chciała za męża swojego oprawce nie przysługuje mu
posag. W tym przepisie jest wzmianka o tym, że kobieta fałszywie oskarżająca będzie karana w ten
sam sposób jakiego domagała się od pozwanego. W przypadku gwałtu mamy do czynienia z
odpowiedzialnością indywidualną.
PRZESTĘPSTWA PRZECIW DUCHOWNYM
Ze Statutów Kazimierza Wielkiego wynika, że różne grupy społeczne miały inne prawa. Wynika
także, że duchowni byli lepiej traktowani niż inne stany społeczne.
Jeżeli przestępca przebywał w parafii, w której dokonał przestępstwa na duchownym, to parafia ta
była obciążona karą zbiorową. Dopóki nie wydano przestępcy biskupowi to w parafii nie można było
pełnić służby Bożej.
Prawo w kwestii popełnienia przestępstwa na duchownym traktowało kmieci wsi i mieszkańców
miasta na równi. Wynika to z art 3, w którym czytamy , że jeżeli kmiecie lub mieszczanie przysięgną,
że nie mogli zatrzymać przestępcy (w razie jego ucieczki), to otrzymają rozgrzeszenie.
KARA SIEDEMNADZIEŚCIA
Art. 35.
- jest to największa kara ujęta w statutach Kazimierza Wielkiego
- pieniądze przeznaczone w ramach kary siedemnadzieścia przeznaczone są na potrzeby Skarbu
Królewskiego a nie konkretnej osoby
- Kara siedemnadzieścia jest orzekana gdy:
/ gdy ktoś jest oskarżony o podpalenie a nie ma nic na swoją obronę
/ kara ta jest orzekana oskarżonemu o gwałt lub rozbój na drodze publicznej i gdy on również nie ma nic na
swoją obronę.
/ gdy ktoś dokona przestępstwa wobec sędziego (znieważa go)
/ gdy ktoś dostanie w wyroku karę zadośćuczynienia i zlekceważy wyrok bądź samowolnie odejdzie od sądu.
Art. 149.
Historia prawa karnego. Materiały opracowane przez Studentów, rok akademicki 2012/2013
Z artykułu tego wynika, iż karę siedemnadzieścia orzeka się wobec zabójcy, który najechał na dom jakiegoś
ziemianina i zabił go w obecności dzieci.
Zabójca musi wtedy zapłacić ową karę. Gdy miałby jakiś pomocników w zabójstwie, to także oni muszą tę
karę zapłacić. Oprócz zapłaty publicznej kary siedemnadzieścia to także płaci prywatną karę pietnadzieścia
dzieciom zabitego.
Art. 150.
Artykuł 150 mówi, że kara siedemnadzieścia jest największą możliwą z dopuszczalnych kar. Jej symboliczną
liczbą, wnioskować by można , że jest liczba trzy. Będą nią karani ludzie, którzy:
/ porąbią 3 sosny
/ rozsypią 3 kopce graniczne
/ porąbią 3 drzewa z pszczołami
/ którzy ukradną miód (i będą to mieli udowodnione)
/ Ci którzy ukradną lub gwałtem wezmą 3 sztuki dobytku czyjegoś (albo więcej niż 3)
/ którzy zabiją albo zranią czyjeś bydło (i będą to mieli udowodnione)
/ Ci, którzy podpalają
/ którzy gwałcą i zabijają na wsi, w polu lub na drodze publicznej
/ którzy gwałcą dziewice lub jakiekolwiek kobiety
Siedemnadzieścia - po łacinie septuaginta, inaczej zwana Winą, w prawie polskim nie znaczyła
występku, ale znaczyła zawsze karę pieniężną. Była to kara z pieniężnych czyli grzywnowych
największa, zwana też niemiłościwą.
Siedemnadzieścia znaczyło zapłacenie 14tu grzywien srebra. 5 grzywien futrzanych równało się
wartością jednej grzywnie, czyli pół funtowi srebra, więc Siedemnadzieścia znaczyło 70 grzywien
futrzanych czyli 14 srebrem, albo 7 funtów polskich.
PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO MIENIU - CZĘŚĆ I
94. O rzeczy użytej gwałtem.
Gdyby też ktoś żelazo, płaszcz albo jakąkolwiek rzecz własną, komukolwiek mocą swoją, nie uciekając
się do pomocy prawa zabrał, z karą sześciu grzywien ma taką gwałtem wziętą rzecz zwrócić.
Odp.:
Jeżeli ktoś odebrał siłą drugiej osobie jej własność bez powodu (bez konieczności uciekania się
do samopomocy), zobowiązany jest do zwrotu skradzionej rzeczy oraz zadośćuczynienia
pokrzywdzonemu poprzez wypłacenie mu kary pieniężnej.
142. Kto rąbie drwa w cudzym lesie.
Postanawiamy też, że gdy jeden mając z drugim granice w lesie, przekroczy ową granicę i w lesie
drugiego drwa dla swego użytku rąbie , ten czyj jest las ma mu za pierwszym razem zabrać siekierę, za
drugim siekierę, płaszcz i suknię, za trzecim woły albo konie ma wziąć bez żadnej winy. Gdy jednak
weźmie dwa woły albo dwa konie tedy jednego ma sobie zostawić, a drugiego ma dać na rekojmię, a
znak na drzewie ma wyrąbać w tym miejscu gdzie wziął zakład.
Odp.:
W przypadku naruszenia cudzej własności poprzez wyrąbanie drzew w czyimś lesie, osoba
pokrzywdzona miała prawo zajęcia majątku sprawcy na zabezpieczenie roszczeń. Kazus
wskazuje też na fakt stopniowania kary. Im większa była częstotliwość kradzieży, tym
proporcjonalnie większa wartość odebranego mienia sprawcy przez pokrzywdzonego.
Historia prawa karnego. Materiały opracowane przez Studentów, rok akademicki 2012/2013
143. O złodziejskim wyrąbaniu dębów w cudzym gaju. Ustawa.
Gdy kto w cudzym gaju jeden lub dwa dęby wyrąbie złodziejsko, za każdy dąb osiem skojców ma dać.
Jeśli jednak trzy wyrąbie, tedy temu, czyj jest gaj trzy grzywny, a sądowi też trzy grzywny przypadnie.
Jeśliby zrabał małe albo uschłe to by mu zapłacił trzy skojce. Tak postanawiamy o dębach w lasach
czy nad wodami rosnących, ale za dąb z dąbrowy dwa skojce, a za chrust albo za małe drzewa tylko
ma być fantowany.
Odp.:
Z fragmentu ustawy możemy wywnioskować, iż kara za kradzież była zależna od wartości
skradzionego mienia. W przypadku kradzieży rzeczy mających dużą wartość (np. trzy dęby)
sprawca zobowiązany był do zapłaty grzywny zarówno pokrzywdzonemu (kara prywatna) jak i
sądowi (kara publiczna siedemnadzieścia).
42. O kradzieży pszczół albo miodu.
Piotr skarżył Jana przed sądem o to, że ten pszczoły i miód jego nocą skradłszy do swojego domu
zaniósł. Ale Jan zaparł się kradzieży, twierdząc, że swój miód jawnie do swojego domu przyniósł.
Wówczas my spytaliśmy Piotra, czy był ktoś kto widział jak Jan wziąwszy jego miód do swojego domu
zaniósł. Wtedy Piotr nie mając świadków rzekł, iż świadkowie pomarli i nie ma kim potwierdzić swych
słów. Wtedy my wstawszy poleciliśmy Janowi własną ręką przysiąc, a to dlatego, że Jan do tej pory
cieszył się dobrą sławą.
Odp.:
Z kazusu wynika, iż w przypadku braku świadków mogących potwierdzić niewinność
podejrzanego, stosowano dowód w postępowaniu w postaci przysięgi oskarżonego, jeśli cieszył
się on powszechnym zaufaniem i dobrym imieniem.
144. O porąbaniu drzewa z pszczołami.
A kto drzewo z pszczołami porąbie temu czyje jest dzienje i czyja obłyna przekazujemy za szkodę
zapłacić grzywnę, a sędziemu drugą. Ale gdy sosnę bez ula porąbie tedy pół grzywny za szkodę, a
sądowi drugie pół grzywny zapłaci.
Odp.:
W przypadku kradzieży drzew z cudzego lasu, na których znajdował się ul, kara była znacznie
wyższa niż miałoby to miejsce w przypadku przywłaszczenia drzewa bez ula. Wynika to z faktu
stosowania kary proporcjonalnej do wartości skradzionego mienia.
95. O wzięciu wołów.
Gdy komuś cztery woły będą gwałtem zabrane i świadkami wykaże ów gwałt i to, że opóźnienie w
robotach spowodowane jest zabraniem wołów, to za każdy tydzień cztery skojce pokrzywdzonemu z
karą piętnadzieścia zapłacone zostaną. Tak skazujemy.
Odp.:
W sytuacji, w której kradzież mienia wiązała się z dodatkowymi stratami dla pokrzywdzonego
(np. wstrzymanie prac w gospodarstwie w przypadku kradzieży bydła), sprawca zobowiązany
był uiścić zadośćuczynienie w formie grzywny za kradzież oraz kary pieniężnej za każdy tydzień,
podczas którego pokrzywdzony narażony był na straty, spowodowane utratą mienia.
124. O wzięciu przemocą koni albo wołów. Ustawa.
Komu konie albo woły, trzodę albo inne bydło, albo inne jakiekolwiek rzeczy, czy to złodziejstwem, czy
rozbojem, czy przemocą zostaną zabrane, a ten, któremu tak uczyniono, przed upływem roku albo
dwóch o nie sądownie nie wystąpi, to potem jego skarga zostanie odrzucona z powodu dawności.
Odp:
Historia prawa karnego. Materiały opracowane przez Studentów, rok akademicki 2012/2013
W przypadku kradzieży mienia znana była powszechnie instytucja przedawnienia przestepstwa,
wobec której pokrzywdzony nie mógł się domagać zadośćuczynienia, jeżeli nie pozwał sprawcy
w określonym czasie
PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO MIENIU – CZĘŚĆ II
Statuty Kazimierza Wielkiego były bardzo kazuistyczne. Przykład tego odnajdujemy w art. 97 kiedy to za
kradzież siana przewidziane są różne wymiary kary. Winowajca musi zapłacić karę pieniężną
poszkodowanemu oraz wymiarze sprawiedliwości. Kara zależy od pory dnia popełnienia przestępstwa
(przestępstwo porą dzienną i nocną).
Na prawo Polskie mało również wpływ prawo zewnętrzne m.in prawo niemieckie (cesarskie). Przewidywało
ono karę spalenia za podpalenie.
ZABÓJSTWO
Zabójstwo – przestępstwo prywatne; kwalifikowane (ojcobójstwo, matkobójstwo, bratobójstwo,
dzieciobójstwo, zabójstwo kapłana) – wpływało to na zróżnicowanie kary – postacie kwalifikowane
podlegały znacznie surowszej karze.
Indywidualizacja odpowiedzialności karnej („grzechy mają zawsze swoich sprawców”)
Odpowiedzialność karna opiera się na podstawie subiektywnej, czyli winie
Ścisłe określenie kręgu przestępstw i znamion każdego czynu, rozbudowana kazuistyka
Rozróżnienie winy na umyślną i nieumyślną
Rozróżnienie kar ze względu na rodzaj popełnionego czynu
•
Kara śmierci za umyślne zabójstwo odnosiła się wyłącznie do stanów niższych, nie
zaś do szlachty ( [62] gdy kmieć zabije kmiecia, płaci grzywnę, gdy go nie stać –
skazany na śmierć; [65] w przypadku, gdy szlachcica zabija szlachcic – tylko kara
grzywny)
•
W przypadku krewnobójstwa [92] odpowiedzialność potomków sprawcy –
wyłączenie ich od dziedziczenia po zabitym; wskazanie na konkretny stan i
pokrewieństwo
•
Odróżnienie głównego zabójcy od wspólników (współsprawców, pomocników);
pomocnicy mogą oczyścić się z zarzutu mężobójstwa [63] dzięki dobrym świadkom
Przynależność społeczna sprawcy i ofiary wpływały przede wszystkim w prawie ziemskim na
wymiar kary
•
Zróżnicowanie kar ze względu na osobę pokrzywdzonego (np. po zabiciu kmiecia
kara finansowa niższa niż przy zabiciu szlachcica, [133] – ustawa)
•
Podział zadośćuczynienia finansowego między ofiarę i sąd, jeśli ofiarą jest chłop [91]
•
W przypadku wątpliwości dotyczących pochodzenia oskarżającego (np. nieprawe
łoże) sprawcę sądzi się wg prawa ogólnego ( [66] – zabicie matki)
Wyróżnienie okoliczności powodujących bezkarność czynu (np. zabójstwo kobiety
nierządnej, przedawnienie – 3 lata w przypadku zabójstwa)