XIX i XX

ORGANIZACJA SĄDÓW I PROCES SĄDOWY NA ZIEMIACH POLSKICH 1795-1939
informacje oparte na obowiązkowym podręczniku, wyd. V (2003), s. 357-358, 369, 443-445, 486, 537-538, 546-551, 563-564, 568-570
ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA
Księstwo
Warszawskie
Sędziowie
Niezawisłość, wymóg
fachowych
kwalifikacji,
dożywotnio
mianowani przez
króla, wyjątkiem
niefachowi sędziowie
pokoju wybierani na
sejmikach
Królestwo
Polskie
Cechy sądownictwa
Zniesienie s. stanowych w
tym dominialnych –
konsekwencja równości
wobec prawa
Sądy karne
1. Sądy policji prostej
(wykroczenia) –
podsędek/burmistrz/wójt
2. sądy policji poprawczej (23/departament) – występki do 2
lat pozbawienia wolności
3. sądy sprawiedliwości
kryminalnej (jeden/2
departamenty) – zbrodnie,
apelacje od 1. oraz 2.
Zachowanie struktury z
poprzedniego okresu z
różnicami
Sąd Apelacyjny – instancja
kasacyjna
Sąd sejmowy – zbrodnie stanu
oraz odpowiedzialność
konstytucyjna ministrów
Udział czynnika społecznego:
sądy gminne, rady familijne
do zarządu majątkiem
Zabór
niemiecki
Zabór
austriacki
Ziemie Ces.
Rosyjskiego
II RP
Sądy cywilne
1. sądy pokoju – w powiatach w
miastach (postępowanie
pojednawcze i niesporne
sędziowie pokoju, drobne sporne
podsędek)
2. trybunały cywilne I instancji –
każdy departament
(niemajątkowe i większe sporne
majątkowe)
3. sąd apelacyjny
4. sąd kasacyjny – Rada Stanu 1810 Sąd Kasacyjny, uprawnienie
wniesienia skargi z urzędu
Rada Stanu traci kompetencje
sądu kasacyjnego, w jej miejsce
Sąd Najwyższej Instancji (7
sędziów-senatorów i sędziów
zawodowych)
Sądy szczególne
1906 sądy wojenno-polowe – bez apelacji,
postępowanie skrócone
o 1864 sądy gminne – wybierani
sędziowie i ławnicy
od poł. XIX rozwój sądów
przysięgłych
Od 1869 rozwój sądów
przysięgłych
Od 1864 sądy przysięgłych
niezawisłość sędziów
= w konst. marcowej
zakaz usuwania,
przenoszenia,
immunitet –
wyłączna kompetencja sądów
w sprawach wymiaru
sprawiedliwości – wyjątek
rozporządzenie prezydenta
1934 dot. Berezy Kartuskiej;
SĄDY POWSZECHNE
Ustawa 1928: grodzkie (drobne cywilne i karne i pomoc innym
sądom), okręgowe (I inst. Ważniejsze cywilne i karne, apelacja od
grodzkich, podział na wydziały, składy 3-osobowe lub pojedynczo, nie
powołano sądów przysięgłych do cięższych spraw karnych – tylko w
-wojskowe: ustawa 1919, nowela 1936; niekiedy
podlegają osoby cywilne, własny KK i KPK
- pracy: 1928 stosunek pracy, nauka zawodu, od
1934 chałupnictwo, sędzia zawodowy i 2
ławników (z ramienia pracodawcy i
ograniczenie 1928
ustawa i ustroju
sądów
powszechnych –
przenoszenie
sędziów w tym w
stan spoczynku;
nominacja sędziów –
studia prawnicze,
aplikacja, egzamin,
zakaz przynależności
do partii politycznych
udział czynnika społecznego –
konst. marcowa wybór
sędziów pokoju przez ludność
oraz jej udział w sądach
przysięgłych, ustawa z 1928 r.
sędziowie przysięgli oraz
udział w sądach handlowych,
ławnicy w sądach pracy,
milczenie konst. kwietniowej
-1938 likwidacja sądów
przysięgłych w Galicji; sąd nie
bada konstytucyjności ustaw;
instancyjność
Galicji: 3 sędziów i 12 ławników 2/3 decydują o winie; wydziały
handlowe sędzia+2 ławnicy mianowani przez ministra sprawiedliwości
z praktyków wskazanych przez izby przemysłowo-handlowe;
jednoosobowe sądy nieletnich), apelacyjne (II inst. od okręgowych, w
sprawach wskazanych w ustawie I inst., wydziały, 3-osobowe, rzadko
1) , Sąd Najwyższy (kasacje od II instancji, apelacja od I inst. sądu
apelacyjnego; izba cywilna, karna, pod koniec XX-lecia spraw
adwokatury, składy 3-5-7 osobowe, pełna izba lub zgromadzenie
ogólne)
pracowników), odwołanie do okręgowego
-wyznaniowe: teren b. zab. rosyjskiego – kwestie
małżeńskie
-Trybunał Kompetencyjny: spory adm. i sądów,
ustawa z 1925, 2 prezesów, 14 członków mianuje
prezydent wniosek Rady Ministrów
- Trybunał Stanu 12 członków, 8 wybiera sejm, 4
senat + I prezes SN; oskarżenie popiera 3 posłów
wybranych przez sejm, kary dla ministrów: utrata
urzędu, biernego prawa wyborczego,
piastowania urzędów, zmniejszenie emerytury,
przestępstwa związane z urzędem zgodnie z k.k.
- Najwyższy Trybunał Administracyjny = sądowa
kontrola administracji, od 1922, na ziemiach
pruskich to III instancja (odziedziczone I i II); I
prezes, prezesi, sędziowie, izba
ogólnoadministracyjna i skarbowa, komplety 3 ,7
sędziów albo zgromadzenie ogólne, po 1926
nadzór premiera; zaskarżenie pisemne decyzji
ostatecznej (wydanej przez ostatnią instancję
administracyjną) – oddalenie skargi albo
uchylenie aktu; wykluczenie spraw: sądy
powszechne, mianowanie na stanowiska
publiczne i urzędy, załatwiane w drodze
swobodnego uznania (po 1926 wzrost),
zagraniczne, sił zbrojnych, dyscyplinarne.
PROCES SĄDOWY
wspólne
Niemcy
Rosja
Zasady wspólne
Niezawisłość sądu, równouprawnienie
stron procesowych – ale naruszenie silną
pozycją prokuratora w post. karnym, res
iudicata
Kontradyktoryjność, jawność
Procedura cywilna
Procedura karna
1877; materiał dowodowy
przedstawiają strony, w sprawach
małżeńskich zasada oficjalno-śledcza
(sąd gromadzi dowody)
1864 (w Królestwie Polskim od 1876)
1877 zasada oficjalno-śledcza
1864 (w Królestwie Polskim od 1876); Model
Adwokatura, Prokuratura, Notariat
Królestwo Polskie: adwokaci przysięgli
skargowo-śledczy
Śledztwo 2 etapy: dochodzenie policji i
śledztwo prokuratury
Austria
II RP
1895 zasada instrukcyjności ogranicza
kontradyktoryjność – większa rola
sędziego w kierowaniu procesem;
połączenie z. ustności i pisemności
1930 kodeks, wejście w życie 1933;
zasady: dyspozycyjność [strony
decydują o roszczeniu, strona składa
pozew, decyduje o zgłoszeniu środka
odwoławczego], kontradyktoryjność
[sąd bada zgłoszone dowody],
równość stron; wymogi formalne
pozwu, dowody: dokumenty,
świadkowie, opinie biegłych,
oględziny, przesłuchanie stron;
kosztowny, zwłaszcza kasacja w SN;
instytucja „prawa ubogich” zmniejsza
koszty sądowe dla najuboższych
Postępowanie egzekucyjne – sądy
grodzkie i komornicy, metody: zajęcie
i sprzedaż ruchomości/licytacja
nieruchomości; nie zajmuje się
przedmiotów niezbędnych do życia
oraz zarobków poniżej 100 zł; w
czasie kryzysu gospodarczego ustawy
o moratoriach wstrzymujące eksmisję
bezrobotnych
(wyższe wykształcenie i 5 lat praktyki)
oraz obrońcy sądowi (egzamin
praktycznej znajomości prawa – prawo
do występowania przed sądami
niższymi)
1873 połączenie zasady śledczej ze skargową
1928 kodeks, 1929 wejście w życie; wysoki
poziom techniki legislacyjnej; gwarancje dla
oskarżonego: aresztowanie tymczasowe
decyzja sądu, prawo do obrońcy, jawność
rozpraw, domniemanie niewinności, środki
odwoławcze, zakaz reformationis in peius (w
postępowaniu odwoławczym zakaz
zaostrzenia kary, jeśli oskarżyciel nie wniósł
odwołania); model skargowo-inkwizycyjny
(skargowy: wszczęcie przez uprawnionego
oskarżyciela, podział sąd-oskarżonyoskarżyciel; inkwizycja: ściganie większości z
urzędu, tryb postępowania
przygotowawczego – dochodzenie
prokuratora albo śledztwo sędziego
śledczego); zasada prawdy materialnej – sąd
dąży do wyjaśnienia sprawy; I i II instancja
rozstrzygają merytorycznie, kasacja SN bada
tylko legalność postępowania, wysokie
opłaty; postępowanie doraźne –
przyspieszenie i uproszczenie procesu,
zaostrzenie sankcji (przekroczenie górnej
granicy), brak środków odwoławczych,
natychmiastowe wykonanie kary –
morderstwa, rabunki, tendencja także do
spraw politycznych
Prokuratura (ustawa 1928)
podporządkowana min.
sprawiedliwości (naczelny prokurator) –
nadzór i zwierzchnictwo służbowe
Hierarchia: przy sądach okręgowych,
apelacyjnych i SN
Zadania: postepowanie
przygotowawcze, popieranie skargi w
sądzie, nadzór nad wykonaniem kary;
instrument polityki karnej rządu
Prokuratura Generalna – dekret i
ustawa 1919, rozporządzenie 1924;
obsługa prawna Skarbu Państwa,
przedsiębiorstw państwowych,
zakładów finansowanych z budżetu
państwa; hierarchia: Urząd Centralny
W-wa oraz oddziały terenowe
Adwokatura – ustawa 1932, nowela
1938; samorząd – izby adwokackie,
Naczelna Rada Adwokacka, nadzór
minister sprawiedliwość i SN
Notariat – ustawa 1933, n.
funkcjonariusz publiczny, mianowanie i
odwołanie minister sprawiedliwości,
samorząd, obowiązkowy udział w
przeniesienie lub obciążenie własności
nieruchomości