183 Richard Šípek, Die Jauerer Schlossbibliothek Ottos des

RECENZJE I PRZEGLĄDY
183
w Protektoracie Czech i Moraw oraz we Lwowie i w Krakowie, a rozdział 5 — charakterystyki repertuaru wydawniczego. Niestety zawartość nie do końca odpowiada ich
tytułom, co dotyczy zwłaszcza rozdziału 5. Zamiast poświęcenia go wyłącznie na scharakteryzowanie produkcji wydawniczej, autorka powróciła w nim do omawiania różnych
zagadnień organizacyjnych i redakcyjnych wydawnictw i czasopism (np. „Krakiwśkich
Wisti”), ukazania sylwetek wydawców (Bohdana Hoszowśkiego) czy organizacji produkcji wydawniczej dla szkolnictwa i potrzeb szkolnictwa ukraińskiego w tej mierze.
Ponadto uwzględnione w nim zostały informacje dotyczące działalności ośrodków ruchu
wydawniczego, niemieszczących się w rozdziałach 3 i 4 (np. ukrainoznawcza produkcja
realizowana w wydawnictwach niemieckich w Lipsku i Monachium).
Mimo tych uwag, mających przecież po części charakter dyskusyjny, monografię
należy uznać za poważne osiągnięcie badawcze, i to o znaczeniu międzynarodowym.
Książka wypełnia bowiem lukę nie tylko w zakresie dziejów książki na Ukrainie, lecz
także — ze względu na rozproszenie ukraińskiego ruchu wydawniczego — jest ważnym
przyczynkiem do poznania dziejów książki w krajach środkowej Europy pozostających
w latach 1939–1945 pod okupacją niemiecką. Dotyczy to zwłaszcza Polski, na której terenie realizowana była znacząca część ukraińskiej produkcji wydawniczej, i z tego choćby
względu książka ta nie powinna pozostać obojętna polskim badaniom księgoznawczym.
Na końcu należy podkreślić staranne i fachowe opracowanie redakcyjne, a zwłaszcza
zaopatrzenie jej w trzy indeksy, ułatwiające dotarcie do poszukiwanych informacji.
Maciej Matwijów
Richard Šípek, Die Jauerer Schlossbibliothek Ottos des Jüngeren von Nostitz.
Teil 1–2. Frankfurt am Main: Peter Lang 2014, 243 + 410 s., il. + 1 CD. ISBN
978-3-631-65029-5
Ta wydana w 2014 roku dwutomowa publikacja powinna być interesująca dla polskiego odbiorcy z co najmniej dwóch powodów. Dla historyka książki i bibliotek (nie
tylko w węższym, regionalnym aspekcie) jest to prezentacja nieznanego materiału —
siedemnastowiecznej prywatnej biblioteki Ottona von Nostitza młodszego, która znajdowała się w Jaworze na Dolnym Śląsku. Natomiast w szerszej perspektywie książka
adresowana jest do większej grupy bibliologów jako publikacja metodologiczna, przedstawiająca rekonstrukcję nieistniejącego księgozbioru historycznego z wykorzystaniem
metody proweniencyjnej.
Autor — Richard Šípek — jest pracownikiem Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Karola oraz Oddziału Rękopisów i Starych Druków
biblioteki czeskiego Muzeum Narodowego w Pradze. To właśnie zbiory tej ostatniej
instytucji dostarczyły większości materiału badawczego do jego rozprawy doktorskiej
poświęconej bibliotece starosty księstwa świdnicko-jaworskiego Ottona von Nostitza
młodszego (1608–1665). Biblioteka majoracka hrabiów Nostitzów w Pradze, a z nią księgozbiór Ottona von Nostitza mł., na mocy dekretów prezydenta Edwarda Beneša wraz
Roczniki Biblioteczne 59, 2015
© for this edition by CNS
RB_59_.indd 183
2016-06-28 10:21:16
184
RECENZJE I PRZEGLĄDY
z całym majątkiem została skonfiskowana w 1945 roku przez państwo czechosłowackie
i w 1956 wcielona do zbiorów biblioteki Muzeum Narodowego w Pradze. Rozprawa
R. Šípka jest jednocześnie publikacją w ramach zakrojonego na dużą skalę projektu badań
proweniencyjnych PROVENIO (http://www.provenio.net). W projekcie oprócz biblioteki
Muzeum Narodowego (Národní muzeum) uczestniczą biblioteki Muzeum Kultur Azji
Afryki i Ameryki (Náprstkovo muzeum) i Czeskiego Muzeum Muzyki (České muzeum
hudby) oraz biblioteka i archiwum Muzeum Czeskiej Literatury (Památník národního
písemnictví) w Pradze.
Część 1 rozprawy składa się z pięciu rozdziałów, które obejmują dwie grupy zagadnień: biograficzne i metodologiczne. Pierwsze trzy rozdziały autor poświęca kolejno:
dzieciństwu i latom studiów Ottona von Nostitza mł. (I. Kindheit und Studium Otto des
Jüngeren von Nostitz, s. 15–18), jego karierze (II. Karriere, s. 23–40), dziejom jaworskiego
księgozbioru (III. Die Bibliothek im Schloss Jauer, s. 41–85). Natomiast w ostatnich dwóch
rozdziałach dokonuje prezentacji metodologii badań proweniencyjnych, wypracowanej na
potrzeby projektu PROVENIO (IV. Die Methodik der Bearbeitung der Provenienzeinträge
und PROVENIO Projekt, s. 87–92) oraz rekonstrukcji struktury proweniencyjnej jaworskiej biblioteki (V. Provenienzeinträge in den Büchern der Jauerer Schlossbibliothek,
s. 93–206). Tę część oprócz wstępu i posłowia uzupełniają bibliografia załącznikowa,
indeksy nazw osobowych i geograficznych oraz streszczenie w języku angielskim. Natomiast część 2 jest indeksem proweniencji. Składa się ona z trzech wykazów: alfabetycznego proweniencji w książkach z biblioteki Ottona von Nostitza mł. z praskiej biblioteki
rodowej (I. Verzeichnis der Provenienzvermerke in den Büchern der Bibliothek Ottos des
Jüngeren von Nostitz in der Prager Nostitzbibliothek, s. 11–366), topograficznego książek
z odręcznym podpisem właściciela (II. Verzeichnis der Bücher mit dem Unterschrift Ottos
des Jüngeren von Nostitz in der Prager Nostitzbibliothek, s. 367–376) oraz porównawczego proweniencji ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego (III. Verzeichnis der
relevanten Provenienzvermerke in der Universitätsbibliothek Breslau, s. 377–410). W celu
ułatwienia korzystania z indeksów do publikacji dołączono płytę CD z bazą proweniencji.
Istnienie księgozbioru Ottona von Nostitza mł. nie było faktem nieznanym historykom. Jednak skąpe wiadomości o nim rozsiane były do tej pory w licznych źródłach
historycznych, by wymienić pisma Ephraima Ignaza Naso von Löwenfels, Benedicta
Carpzowa, Johannesa Sinapiusa, Friedricha Lucae i Johanna Christiana Kundmanna
(por. t. 1, s. 41–42). Nie wspomina zaś o nim rzetelna Kommentierte Bibliographie zum
Buch- und Bibliothekswesen in Schlesien bis 18001. Dopiero badania R. Šípka pozwoliły
zrekonstruować dzieje tej zapomnianej, liczącej 14 000 tomów, śląskiej kolekcji (t. 1,
s. 92) i przywrócenie jej świadomości współczesnych. Ogłoszenie wyników badań poprzedzono bowiem opublikowaniem kilku artykułów w europejskich czasopismach naukowych i tomach zbiorowych2.
1
Detlef HABERLAND, Kommentierte Bibliographie zum Buch- Und Bibliothekswesen in
Schlesien bis 1800. In Verbindung mit Weronika Karlak u. Bernhard Kwoka, München: R. Oldenbourg Verlag 2010 (Schriften des Bundesinstituts für Kultur und Geschichte der Deutschen im
östlichen Europa 39).
2 Zob. m.in. Richard ŠÍPEK, Die Bibliothek des Freiherrn Otto d. Jg. von Nostitz (1608–
1665), Landeshauptmanns zu Schweidnitz und Jauer, [w:] Śląsk i Czechy. Wspólne drogi sztuki.
Roczniki Biblioteczne 59, 2015
© for this edition by CNS
RB_59_.indd 184
2016-06-28 10:21:16
RECENZJE I PRZEGLĄDY
185
Sam Otton von Nostitz mł. także nie jest postacią zupełnie nieznaną historykom. Ten
urodzony w 1608 roku w Mściszowie (Seifersdof) na Dolnym Śląsku szlachcic piastował
bowiem ważne stanowiska w cesarskiej administracji — był starostą księstwa wrocławskiego (1642–1650), a następnie księstwa świdnicko-jaworskiego (1651–1662). Chociaż
pochodził ze znanej i mocno rozgałęzionej w Czechach, na Śląsku i Łużycach rodziny,
to jednak informacje o jego życiu, a zwłaszcza dzieciństwie i młodości, są bardzo skąpe
(t. 1, s. 15–22). Urodzony w rodzinie protestanckiej, jako sześciolatek rozpoczął prawdopodobnie naukę szkolną w Lwówku Śląskim (Löwenberg), którą kontynuował w gimnazjum w Zgorzelcu (Görlitz). Około roku 1624 podjął studia na uniwersytecie w Lipsku,
a w 1626 immatrykulował się, zapewne pod wpływem wuja — Ottona von Nostitza starszego — na wydziale prawa uniwersytetu w Strasburgu. Z zachowanego (w zbiorach
Archiwum Państwowego we Wrocławiu) we fragmentach dziennika wiadomo, że młody
Otto podjął również podróże, które zawiodły go między innymi do Bazylei, Genewy
i Paryża. Etapy edukacji wskazują na typowe humanistyczne wykształcenie siedemnastowiecznego śląskiego szlachcica-protestanta. Do kompetencji, jakie dawało takie wykształcenie, należała także znajomość książek. Dzięki wujowi O. von Nostitz mł. rozpoczął następnie karierę na dworze cesarskim w Wiedniu, co wiązało się z konwersją
na katolicyzm około 1630 roku. Wkrótce potem wraz z młodszym bratem Johannem
Hartwigiem (1610–1683) udał się w kilkuletnią podróż po Włoszech, z której powrócił
w 1635 roku do służby urzędniczej, najpierw w Pradze, a następnie we Wrocławiu. Szczyt
urzędniczej kariery — sprawowanie kolejno urzędu starosty księstwa wrocławskiego
i świdnicko-jaworskiego — przypadł na niespokojne dla Śląska czasy: najpierw wojny
trzydziestoletniej, a po jej zakończeniu — na okres kontrreformacji.
Z zachowanego dziennika dowiadujemy się o dokładnej dacie zorganizowania biblioteki przez Ottona von Nostitza — miało to miejsce 24 kwietnia 1651 (t. 1, s. 41), a więc
po objęciu przez niego urzędu starosty świdnicko-jaworskiego i zamieszkaniu na zamku
w Jaworze. Data ta w żadnym wypadku nie oznacza początku gromadzenia księgozbioru,
tylko podjęcie prac nad jego uporządkowaniem. R. Šípek, odtwarzając historię jaworskiej
biblioteki, miał dostęp do szczegółowych materiałów źródłowych, co nie zawsze jest
udziałem historyków bibliotek. Przede wszystkim miał do wglądu dwa zachowane odpisy
inwentarza spuścizny Ottona von Nostitza, który sporządzono około roku po jego śmieci
(t. 1, s. 48–49). Z zachowanych dokumentów wynika, że zestawienie katalogu książek
zlecono wrocławskim księgarzom Esaiasowi Fellgiebelowi oraz Veitowi Jakobowi Trescherowi. Obaj wywiązali się ze swojego zadania znakomicie, tworząc jedyny w swoim
rodzaju dokument, odzwierciedlający stan księgozbioru w momencie śmierci właściciela
(t. 1, s. 51). Uwagę zwraca przede wszystkim duża skrupulatność w opisie bibliograficznym druków, obejmującym dokładny odpis tytułu (bez typowego dla tamtych czasów
skracania), nazwisko autora, miejsce druku i rok publikacji, co, jak zauważa R. Šípek,
umożliwiło w dużej mierze bezproblemową identyfikację wydania i często właściwego
egzemplarza ze spuścizny Ottona w bibliotece Nostitzów (t. 1, s. 51–52). Jaworski księgozbiór w świetle inwentarza spuścizny podzielony był rzeczowo na 20 działów głównych
Red. nauk. Mateusz Kapustka, Andrzej Kozieł, Piotr Oszczanowski, Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego 2007, s. 218–225.
Roczniki Biblioteczne 59, 2015
© for this edition by CNS
RB_59_.indd 185
2016-06-28 10:21:16
186
RECENZJE I PRZEGLĄDY
i 61 poddziałów (t. 1, s. 53–54), z których największe obejmowały prawo, teologię, historię i medycynę. Fellgiebel i Trescher wycenili wartość księgozbioru na 7848 guldenów
i 16 srebrnych groszy (t. 1, s. 51). Oprócz książek Otto von Nostitz mł. gromadził także
monety, instrumenty geometryczne i astronomiczne, dzieła sztuki i natury (artificialia
i naturalia) oraz ciekawostki (t. 1, s. 62–69).
Kolejnym źródłem informacji o księgozbiorze z Jawora jest zachowana korespondencja. W oddziale pilzneńskiego archiwum w Nepomuku oraz w Archiwum Państwowym Stiftung Preußischer Kulturbesitz w Berlinie przechowywane są listy spokrewnionego z rodziną Plantin jezuity Theodora Moretusa, który wyszukiwał i dostarczał von
Nostitzowi książki (t. 1, s. 71–78). Oprócz nich we wspomnianym oddziale archiwum
w Pilznie zachowała się korespondencja von Nostitza z wrocławskim księgarzem, wydawcą i introligatorem Johannem Lischkem, która dokumentuje liczne zakupy książek
i określa ich wartość (t. 1, s. 78–80).
I wreszcie najważniejszym źródłem informacji o bibliotece są znaki własnościowe.
Większość książek Ottona von Nostitza nosi jego własnoręczny podpis. Oprócz niego
w książkach z jaworskiej biblioteki pojawiają się rękopiśmienne dedykacje oraz odręczne zapiski (komentarze, glosy) von Nostitza (t. 1, s. 94–101). Wiele książek ma ponadto
znaki własnościowe (ekslibrisy, superekslibrisy, pieczęcie, rękopiśmienne zapisy) wcześniejszych właścicieli, co pozwala prześledzić drogi, jakimi w XVII wieku poszczególne
egzemplarze trafiły w posiadanie starosty świdnicko-jaworskiego. Wśród poprzednich
właścicieli poszczególnych egzemplarzy z biblioteki jaworskiej nie brakuje bliższych
i dalszych krewnych von Nostitza oraz przedstawicieli innych rodów szlacheckich, lekarzy, duchownych, uczonych (t. 1, s. 101–202).
Pięć lat po śmierci Ottona (w 1670 roku) jaworską bibliotekę wraz ze zbiorami gabinetu osobliwości kupił za 15 791 guldenów jego młodszy brat Johann Hartwig i umieścił w nowo wybudowanym pałacu rodowym na Malej Stranie w Pradze. Księgozbiór
był w wiekach następnych uzupełniany przez innych członków rodu Nostitz-Rieneck
i współcześnie stanowi oddział Muzeum Narodowego w Pradze (t. 1, s. 82–85).
Utworzona na podstawie źródeł bezpośrednich (księgozbiór) i pośrednich (inwentarz spuścizny, korespondencja) baza proweniencji ma cel utylitarny, umożliwia bowiem
badaczom dawnej książki identyfikację znaków własnościowych i atrybucję woluminów
znajdujących się w wielu bibliotekach. Richardowi Šípkowi udało się w ciągu sześciu lat
badań przejrzeć około 13 000 tomów (8544 sygnatury). Znalazł w nich blisko 5000 proweniencji i zidentyfikował 1072 właścicieli (osoby, rodziny, instytucje). Dlatego ogrom
wykonanej pracy i jej wyniki mogą budzić tylko podziw.
Na koniec warto też dostrzec w przedstawionej publikacji wiele wątków polskich
i śląskich. Te ostatnie są oczywiste i wynikają z miejsca życia i działalności właściciela,
jego kontaktów oraz obecności we współczesnej bibliotece Nostitzów wielu silesiaków.
Oczywiste jest także wykorzystanie zbiorów starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej
we Wrocławiu jako materiału porównawczego, ale Richard Šípek zna i cytuje również
polskie piśmiennictwo naukowe z zakresu historii, bibliologii i badań proweniencyjnych.
Można wobec tego uznać tę publikację za godną polecenia wszystkim zainteresowanym
badaniami proweniencyjnymi w Polsce.
Elżbieta Herden
Roczniki Biblioteczne 59, 2015
© for this edition by CNS
RB_59_.indd 186
2016-06-28 10:21:16