Przeciwdzia³anie 1... Jerzy Gierlackix

Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu w Polsce w kontekście
załoŜeń unijnej strategii aktywnej integracji
Wykluczenie społeczne oznacza brak lub ograniczenie moŜliwości
uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i
rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób
ubogich.
Wykluczenie społeczne moŜe dotyczyć uczestnictwa w Ŝyciu społecznym lub
zbiorowym, dostępu do zasobów, dóbr, instytucji i systemów społecznych; ubóstwa
oraz deprywacji potrzeb; praw społecznych i ich realizacji.
W Polsce, podobnie jak w innych krajach UE, zasady solidaryzmu społecznego oraz
aktywnych form pomocy (praca zamiast zasiłku) wyznaczają cele europejskich
modeli społecznych i ochrony socjalnej. DąŜeniem polityki społecznej jest
zagwarantowanie obywatelom korzystania z postępu gospodarczego i społecznego
oraz umoŜliwienie im wnoszenia do niego własnego wkładu. Budowanie
zintegrowanych programów społecznych ma zasadnicze znaczenie dla korzystania z
efektów jakimi są trwały wzrost gospodarczy, większa liczba miejsc pracy oraz
większa spójność społeczna.
W wielu państwach UE dotychczasowe działania oparte o gwarantowanie
bezpieczeństwa socjalnego poprzez systemy świadczeń pienięŜnych lub rzeczowych
zostały uznane za mało efektywne. Niski stopień skuteczności dotychczasowych
rozwiązań doprowadzał często do tego, Ŝe w praktyce programy socjalne sprzyjały
utrwalaniu postaw roszczeniowych i tzw. syndromu wyuczonej bezradności wśród
adresatów pomocy. Te doświadczenia doprowadziły do powstania przewagi
koncepcji workfare (praca zamiast zasiłku) nad dotychczas realizowaną koncepcją
welfare state.
Skoro dotychczasowe działania wielu państw UE oparte o gwarantowanie
bezpieczeństwa socjalnego poprzez systemy świadczeń pienięŜnych lub rzeczowych
okazały się mało efektywne, to na wspieranie alternatywnych do nich programów
konieczne jest wzmocnienie w Polsce funkcji państwa sprawiedliwego poprzez dział
substytucji. Dział substytucji jest specjalnym ciałem przedstawicielskim, które
zwraca uwagę na rozmaite interesy społeczne i wynikające z nich preferencje w
zakresie dóbr publicznych. Jest on upowaŜniony przez konstytucję do rozwaŜania
tylko takich projektów ustaw, które dają rządowi moŜliwość działania niezaleŜnego
od wymagań sprawiedliwości.
Od wielkich umów społecznych do partnerstw lokalnych
Z procesami integracji społecznej nierozerwalnie związane są działania wspierające
rozwój gospodarki społecznej. W dniu 19 lutego 2009 r. Parlament Europejski
przyjął rezolucję w sprawie gospodarki społecznej, u podstaw której leŜy m.in.
przekonanie,
Ŝe
gospodarka
społeczna,
proponując
odrębny
model
przedsiębiorstwa, przyczynia się do stabilnego i trwałego wzrostu gospodarczego.
Rezolucja ta jest waŜną podstawą działań w walce z ubóstwem i wykluczeniem
społecznym takŜe dla władz publicznych w Polsce.
PE uwzględnił w niej fakt, Ŝe gospodarka społeczna stanowi 10% ogółu
przedsiębiorstw europejskich i 6% ogółu zatrudnienia oraz posiada potencjał
tworzenia miejsc pracy, co nie bez wpływu pozostaje na procesy integracyjne w
społeczeństwach Europy.
Kończący się 5–cio letni okres stosowania róŜnych aktywnych form pomocy pozwolił
ukształtować pewien „układ rodzajowy aktywnych form pomocy”, w którym
1
wyróŜnia się między innymi: programowe aktywne formy pomocy, prace społecznie
uŜyteczne na terenie gminy inicjowane przez samorząd gminny, roboty publiczne
na terenie gminy oraz staŜ i inne formy aktywizacji zawodowej, ujęte w
instrumentach rynku pracy.
Polskie dokonania w latach 2005-2010 w zakresie tworzenia ram prawnych
obszarze aktywnych form pomocy
W Polsce, efektem wspólnego działania administracji rządowej, samorządowej oraz
III sektora najwaŜniejsze z punktu widzenia stosowania aktywnych form pomocy
były ustawy: ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, ustawa z
dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności poŜytku publicznego i o wolontariacie,
ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku
pracy, ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych.
Zgodnie z przepisem art. 3 ust. 3 znowelizowanej ustawy o działalności poŜytku
publicznego od 12 marca 2010 r. spółdzielnie socjalne zostały uznane jako
organizacje pozarządowe, co oznacza, Ŝe mogą występować jako oferenci na
przykład w ramach programów Ministra Pracy i Polityki Społecznej w obszarze
aktywnych form pomocy.
Dlaczego warto zakładać podmioty świadczące usługi z obszaru aktywnych form
pomocy?
Dlaczego warto zakładać CISy i KISy?
Prowadzone pod koniec 2003 r., analizy stopnia oddziaływania „prostych”
programów rynku pracy (np. prace interwencyjne, roboty publiczne) na zmianę
sytuacji osób bezrobotnych wskazały, Ŝe skuteczniejszymi metodami są te, które
łączą kilka instrumentów oddziaływania. Jako przykład moŜna podać wskaźnik
ponownego powrotu do zatrudnienia, który w przypadku robót publicznych wynosił
ok. 18%, podczas gdy w przypadku programów specjalnych niemal 70%.
Efektywność „synergicznego” stosowania kilku instrumentów stała u
podstaw stworzenia w okresie 2003-2004 nowych rozwiązań prawnych
wprowadzających narzędzia aktywnej integracji w postaci indywidualnego
programu zatrudnienia socjalnego oraz kontraktu socjalnego.
Na przełomie 2003/2004 roku poszukiwanie miejsc pracy lub kierowanie do
pracodawców podopiecznych pomocy społecznej często groziło nadszarpnięciem
reputacji publicznych słuŜb zatrudnienia oraz bywało zarzewiem lokalnych
konfliktów pomiędzy ośrodkami pomocy społecznej i urzędami pracy.
Kolejnym argumentem przemawiającym za tym, Ŝe warto tworzyć CIS lub KIS
jest powoływanie nowych instytucji oferujących nowe miejsca pracy dla
specjalistów z zakresu problematyki rozwiązywania problemów społecznych w
gminie. Warto równieŜ podkreślić, iŜ jednostki te mają równieŜ moŜliwość
ubiegania się o róŜnego rodzaju zewnętrzne źródła finansowania (m.in. Program
Operacyjny Kapitał Ludzki, środki Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w
ramach Programu Aktywne Formy Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu),
które dodatkowo mogą wzbogacić wachlarz róŜnego rodzaju działań z zakresu
integracji społecznej oferowanych mieszkańcom, a tym samym przyczynić się do
zmniejszenia problemu wykluczenia społecznego w lokalnych społecznościach. Jak
wynika z badań przeprowadzonych na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki
Społecznej w 2006 r. aŜ 75% funkcjonujących Centrów Integracji Społecznej, które
zakończyły co najmniej jedną edycję IPZS pozyskało środki unijne, zaś udział
środków EFS w ogólnej kwocie wpływów pozyskanych przez CISy wyniósł 43%.
2
Te formy wsparcia skutecznie chronią adresatów pomocy przed pogardą,
upokorzeniem, marginalizacją, a tym samym tworzą szanse na wyzwolenie w nich
woli i motywacji do racjonalnego radzenia sobie z trudną sytuacją Ŝyciową.
Dlaczego warto tworzyć spółdzielnie socjalne?
KaŜda spółdzielnia socjalna oprócz prowadzenia działalności gospodarczej
zobowiązana jest do podejmowania działań na rzecz
-społecznej reintegracji jej członków, przez co naleŜy rozumieć działania mające
na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w Ŝyciu
społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub
pobytu;
-zawodowej reintegracji jej członków, przez co naleŜy rozumieć działania mające
na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy
na rynku pracy- a działania te nie są wykonywane w ramach prowadzonej przez
spółdzielnię socjalną działalności gospodarczej.
Formuła spółdzielni socjalnej daje osobie bezrobotnej ( i nie tylko) moŜliwość
uruchomienia własnego miejsca pracy przy znacznie większym początkowym
kapitale, po warunkiem zaistnienia faktu wspólnoty, odpowiedzialności społecznej
oraz wzajemnego wspierania się osób zakładających spółdzielnie socjalną.
Dlaczego warto tworzyć warsztaty terapii zajęciowej?
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych określa, Ŝe do podstawowych form
aktywności wspomagającej proces rehabilitacji zawodowej i społecznej osób
niepełnosprawnych zalicza się uczestnictwo tych osób w Warsztatach Terapii
Zajęciowej (WTZ). Ustawa definiuje ten podmiot jako „wyodrębnioną
organizacyjnie i finansowo placówkę stwarzającą osobom niepełnosprawnym
niezdolnym do podjęcia pracy moŜliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w
zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia
zatrudnienia”.
Głównym celem WTZ poza rehabilitacją społeczną jest
aktywizacja zawodowa w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności
niezbędnych do podjęcia zatrudnienia przez osoby niepełnosprawne.
Głównym celem funkcjonowania Zakładów Aktywności Zawodowej (ZAZ) jest
przygotowanie osób niepełnosprawnych do podjęcia zatrudnienia. Z załoŜenia są
one swego rodzaju „pomostem” dla osób niepełnosprawnych pomiędzy Warsztatem
Terapii Zajęciowej a otwartym rynkiem pracy. ZAZ moŜe być załoŜony przez gminę,
powiat, fundację, stowarzyszenie lub inną organizację społeczną, której
statutowym zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób
niepełnosprawnych, które składają we właściwej jednostce organizacyjnej
samorządu województwa wniosek o dofinansowanie ze środków PFRON kosztów
utworzenia i działania jednostki.
Dwie waŜne europejskie wskazówki do aktywnych form pomocy
Wskazówka nr 1 – rozwój gospodarki społecznej oraz róŜnych jej podmiotów jest
uzupełnieniem rynkowej przedsiębiorczości, miejscem tworzenia nowych,
alternatywnych, substytucyjnych miejsc pracy .
Wskazówka nr 2 – idea partnerstw lokalnych, jako sieci konsolidującej róŜne
podmioty i instytucje jest niezbędnym elementem dla wykorzystywania aktywnych
form pomocy oraz włączania osób zagroŜonych wykluczeniem społecznym do Ŝycia
społecznego danego kraju.
(Materiał opracowany na podstawie wystąpienia Jerzego
zaprezentowanego podczas konferencji w Krakowie 2.12.2010 r.)
Gierlackiego
MPiPS
3