PAP ARTHUR

Powszechna Encyklopedia Filozofii,
t. 8, Lublin 2007.
Pap
PAP ARTHUR – filozof nauki, główny przedstawiciel amer. filozofii analitycznej z przełomu lat
40. i 50. XX w., ur. w 1921 w Zurychu, zm. 7 IX
1959 w New Haven (Ct.).
W 1941 wyemigrował wraz z rodziną do USA
i zamieszkał w Nowym Jorku, gdzie w Juilliard
School of Music kontynuował rozpoczęte w Szwajcarii (pod kierunkiem W. Freya) studia muzyczne w klasie fortepianu. Ostatecznie zwrócił się
ku filozofii, którą studiował najpierw na Uniwersytecie Columbia, a następnie na Uniwersytecie Yale. Już w okresie gimnazjalnym zetknął się z filozofią G. W. F. Hegla, którą był
początkowo zafascynowany. W Yale jego uwagę
przyciągał na pewien czas neokantyzm w wersji głoszonej przez E. Cassirera. Pod wpływem
dyskusji prowadzonych w gronie osób studiujących na Uniwersytecie Columbia (J. Hospers, M.
Lean, M. White) zrewidował swoje zapatrywania
filozoficzne. Zanegował potrzebę uprawiania jakkolwiek rozumianej metafizyki, przyznając kluczowe znaczenie analityczno-językowej metodzie
badawczej.
Rozprawa doktorska P. dotyczyła roli pełnionej
w fizyce przez poznanie aprioryczne. Zdobyła ona
nagrodę Woodbridge’a i została uznana za najlepszą dysertację w 1946. W latach 1946-1949 prowadził działalność nauczycielską w Nowym Jorku
i Chicago, następnie wykładał filozofię na University of Oregon (1949–1953) i Yale (1953–1959).
W latach 1953–1954 przebywał – na zaproszenie
V. Krafta, autora książki Der Wiener Kreis, którą P. przełożył na ang. (The Origin of Neo-positivism, a Chapter in the Iiistory of Recent Philosophy, NY 1953) – na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie w ramach wykładów Fulbrighta wygłosił cykl odczytów na temat analitycznej teorii
poznania (wydany w języku niem. pt. Analytische
Erkenntnistheorie).
Interpretację podstawowego dla epistemologii
rozróżnienia między poznaniem apriorycznym
a empirycznym sformułował w artykułach z lat
40. i 50. XX w. oraz w swej głównej pracy Semantics and Necessary Truth. An Inąuiry into
the Foundations of Analytical Philosophy (NH
1958). Inne dzieła P.: The A Priori in Physical
Theory (NY 1946); Elements of Analytic Philosophy (NY 1949); Analytische Erkenntnistheorie
(W 1955); An Introduction to the Philosophy of
Science (NY 1962).
ANALIZA POJĘCIA KONIECZNOŚCI. Wg P., najważniejsze znaczenie ma w filozofii nie tyle poszukiwanie obiektywnej prawdy o rzeczach (tym
zajmuje się nauka), ile analiza języka oraz epistemologiczne rozważania nad znaczeniami podstawowych pojęć i problemów poznania naukowego. Do przekonania tego P. doszedł pod wpływem idei głoszonych przez filozofów analitycznych oraz logicznych empirystów, działających
w latach 40. i 50. w Anglii i USA, zwł. pod wpływem E. Nagela, który był promotorem jego rozprawy doktorskiej, oraz R. Carnapa i B. Russella. Choć uprawiał refleksję nad poznaniem naukowym w podobny sposób jak neopozytywiści,
wykorzystując do badania kluczowych zagadnień
filozofii nauki aparat pojęciowy logiki formalnej,
poddawał epistemologiczne rozważania członków
Koła Wiedeńskiego zdecydowanej krytyce. Posługując się metodą analizy językowej, kwestionował
zasadność jednego z głównych twierdzeń logicznego pozytywizmu, głoszącego, że wszystkie prawdy aprioryczne, przez neopozytywistów traktowane jako konieczne, są analityczne, czyli czysto
werbalne.
9
PAP
P. utrzymywał, że gdyby wszystkie prawdy
analityczne z definicji dawały się zredukować do
prawd logiki, trudno byłoby wyjaśnić, dlaczego
niektóre twierdzenia, jakkolwiek konieczne, nie są
zarazem analityczne (np. „nic nie może być jednocześnie gorące i zimne”). Podobnie, gdyby prawdy analityczne swą prawdziwość zawdzięczać miały, jak uważali neopozytywiści, konwencjonalnie
przyjętym znaczeniom terminów, za pomocą których zostały wypowiedziane, wówczas twierdzenie, że każda prawda konieczna jest analityczna,
byłoby trywialne i nic istotnego by nie wnosiło do
analizy pojęcia konieczności.
Przykładem takiego banalnego twierdzenia jest
wysunięta przez logicznych pozytywistów definicja, że koniecznym sądem musi być zdanie, którego fałszywości nie można sobie wyobrazić czy pomyśleć. Zdanie „jest rzeczą niemożliwą pomyślenie sobie przeciwieństwa p” (np. pomyślenie przeciwieństwa zdania, iż „relacja między przeszłością a teraźniejszością jest, z konieczności, asymetryczna”) nie jest jaśniejsze od zdania „z konieczności nikt nie może pomyśleć sobie przeciwieństwa p” („z konieczności nikt nie może pomyśleć sobie, że przeszłość jest wcześniejsza od teraźniejszości”) (Semantics and Necessary Truth,
VII). To drugie zdanie wskazuje, że źródłem tego, iż ktoś nie może zaprzeczyć pewnym stwierdzeniom, jest nie tyle taka lub inna konwencja
językowa, wyznaczająca ściśle znaczenia poszczególnych terminów, ile powiązanie wypowiadanego
zdania z innymi zdaniami i pojęciami, jakie ma
na myśli ten, kto rozważając jego treść stara się ją
uwyraźnić czy zrozumieć, np. z prawdopodobieństwem zajścia określonych zdarzeń, przysługującym im stopniem przypadkowości, możliwością lub niemożliwością ich wystąpienia w danym
miejscu i czasie, hipotetyczną prawdziwością opisujących je zdań.
Wg P., przypisywanie przez logicznych pozytywistów znaczeniom słów lub zdaniom realnego,
substancjalnego niemal istnienia, upodobnia ich
stanowisko w kwestii natury prawd koniecznych
do zwalczanego przez nich samych „mistycznego”
intuicjonizmu tradycyjnych racjonalistów. Tym
bardziej więc powinno być odrzucone. Właściwą metodą badania natury prawd koniecznych
muszą być zatem narzędzia stosowane w semantycznych analizach języka, posługujące się takimi
pojęciami, jak: „znaczenie semantyczne”, „analiza semantyczna”, „znaczenie syntaktyczne”, „re-
guła pragmatyczna”, „definicja”, „konwencjonalne użycie terminu”, „weryfikacja”, „konfirmacja”.
„logiczna i pragmatyczna sprzeczność”.
ANALITYCZNA FILOZOFIA NAUKI. W podobny sposób P. interpretował zadania stojące przed
analityczną filozofią nauki oraz metody badawcze, jakimi winna się ona posługiwać. Celem filozoficznej refleksji nad podstawami wiedzy nie może być syntetyzowanie czy uogólnianie wyników
poszczególnych dyscyplin ani nawet upewnianie
się, czy twierdzenia naukowe są prawdziwe. Rozważania biegnące w tym kierunku przypominałyby postępowanie logicznych pozytywistów, którzy
koniecznych znaczeń zdań doszukiwali się w sferze zależności czysto logicznych lub ustanowionych przez konwencje. Pytanie o znaczenie stosowanych w nauce pojęć oraz zasad wyjaśniania
lub dowodzenia twierdzeń zachowuje wprawdzie
prymat, ale nie może być stawiane na równi z pytaniem o ich prawdziwość. Jest ono od tego ostatniego pytaniem ważniejszym. Aby twierdzenie było prawdziwe lub mogło do takiego miana pretendować, musi być najpierw jasne, co jest możliwe
o tyle, o ile tworzącym je wyrażeniom – lub zasadom służącym jego uzasadnieniu – można nadać
zrozumiałe znaczenie.
Zdaniem P., lekceważenie tej prawdy grozi
zatarciem różnicy między filozoficznym krytycyzmem a „mentalnością scjentystyczną”, która w wyniku postępującej specjalizacji i rosnącej teoretyzacji badań naukowych zaniedbuje namysł nad pytaniem o znaczenie. „Jeśli definiuje się filozofię jako niestrudzone i bezstronne poszukiwanie prawdy, zatraca się jej odróżnienie od
nauki” (An Introduction to the Philosophy of Science, 4). Analityczna filozofia nauki powinna zatem ograniczać się do analizy znaczenia fundamentalnych i niejasnych pojęć służących formułowaniu hipotez i praw nauki, takich jak przyczyna, regularne następstwo, prawdopodobieństwo, pomiar, determinizm, indeterminizm, prawo przyrody, wyjaśnienie teleologiczne, realność,
prawdziwość, rzecz, dobro, pewność, świadomość,
nieświadomość.
P. nie zdołał w pełni zrealizować zadań, jakie stawiał przed swoim projektem konsekwentnie krytycznego filozofowania, opartego na metodzie analitycznego badania znaczeń wyrażeń językowych. Przedwczesna śmierć sprawiła, że pozostawił dzieło zaledwie rozpoczęte, chociaż opracowane wnikliwie. Nie cofał się przed zaznacza-
10
PAPINI
niem własnych stanowisk w sporach, ale przewagę mają w jego pismach dociekania krytyczne,
których celem było wykazanie słabości większości
proponowanych rozwiązań zagadnień filozofii nauki. Odrzucał np. fenomenalizm jako przekonujące wytłumaczenie roli pełnionej przez postrzeżenia zmysłowe w tworzeniu zdań dotyczących realnego świata. Kwestionował zasadność koncepcji
przyczynowości sprawczej, odwołującej się do pojęcia regularnego następstwa przyczyny i skutku,
a także częstościową teorię prawdopodobieństwa,
usiłującą wyprowadzić pojęcie prawdopodobieństwa z danych statystycznych. Nie znajdujemy
jednak w jego książkach wyraźnych prób rozwiązania tych zagadnień.
B. Blanschard, Epilogue – A Memoir, w: A. Pap, An
Introduction to Philosophy of Science, NY 1962, 427–431.
Janusz Jusiak
11