Wstęp do prawoznawstwa

Wstęp do prawoznawstwa
Notatki z ćwiczeń
23.10.2006 r.
1. John Langshaw Austin, lata 50’ i 60’ XX wieku – czym jest język:
− nie próbował znaleźć logicznych podstaw języka potocznego,
−
opis funkcjonowania języka potocznego bez upraszczania,
−
sposoby uŜycia wyraŜeń, które dokonują zmiany w świecie,
−
istnieje zasób słów, zespół sposobów uŜycia języka, które dokonują zmian,
−
teoria performatywu – podział wszystkich wyraŜeń języka na:
• performatywy – dokonanie zmian w świecie,
• konstatywy – próba opisania świata,
nie moŜna wskazać kryterium oddzielającego oba podziały,
−
teoria illokucji – kaŜda wypowiedź to akt mowy w trzech w trzech wymiarach:
• akt lokucji – za pomocą kaŜdego aktu mowy przekazujemy pewną treść,
• akt illokucji – wywołuje pewne zmiany w świecie,
• akt perlokucji – wywołuje reakcję psychiczną u słuchaczy.
− suweren de iure – taki, któremu władzę przyznają przepisy prawa,
− suweren de facto – taki, który ma faktyczny posłuch.
2. Herbert Lionel Adolphus Hart – Pojęcie prawa
− atak koncepcji Austina,
− nie próbował podać definicji prawa poniewaŜ jest pojęciem nieostrym,
− prawo to zbiór reguł:
• pierwotnych – nakładają prawa i obowiązki na obywateli,
• wtórnych – określają jak naleŜy postępować z regułami pierwotnymi (nie miałyby sensu gdyby nie było
pierwotnych), dzielą się na:
- uznania/rozpoznania – określają, które reguły naleŜą do danego systemu prawa,
- rozstrzygania – określają sposób stosowania reguł pierwotnych,
- zmiany – określają sposób zmieniania reguł pierwotnych,
− róŜnica stopnia – atak na róŜnicę między zasadami a regułami
• istnieje róŜnica natury logicznej między regułami a zasadami – nie ma pojęciowego rozdziału między prawem
a moralnością,
• reguły rzadziej poddawane są wyjątkom,
− istnienie minimum moralności w kaŜdym systemie prawa,
− nieostrość (vagueness) – nazwa x jest nieostra wtedy i tylko wtedy, gdy jej brzeg jest niepusty,
przez brzeg nazwy x rozumiemy zbiór wszystkich tych przedmiotów, co do których native speaker nie potrafi
zdecydować czy są x, czy nie,
native speaker to hipotetyczna osoba, która znakomicie zna cały słownik, zawsze poprawnie się nim posługuje
i nie ma ograniczeń pamięci,
− swoboda sędziowska – dyskrecjonalna władza sędziego – sędzia decyduje nie na podstawie reguły w danej
sprawie.
1
3. Ronald Dworkin – krytyk Harta (pozytywizmu prawniczego)
− róŜnice pomiędzy regułami prawnymi a zasadami prawnymi,
− normy prawne, dzielą się na:
• reguły prawne – wyraŜone w tekście prawnym, stosowane za zasadzie wszystko albo nic – nie ma
półśrodków, nie moŜna ich spełnić do pewnego stopnia, częściowo,
• standardy prawne, dzielą się na:
- zasady prawne – prawie wyłącznie pochodzenie etyczne, takie normy prawne, które mają kluczowy
wpływ dla całego systemu prawa bądź gałęzi prawnej, wymiar wagi – mogą być spełnione do pewnego
stopnie
- wymogi polityki
system prawa składa się nie tylko z reguł prawnych, ale równieŜ ze standardów
4. Norma jako:
− wyraŜenie językowe,
−
pewne zjawisko psychiczne,
−
wymiar społeczny.
5. Desuetudo – norma, która nie jest przestrzegana nie obowiązuje.
6. Spór o to, czy normom moŜna przypisać prawdziwość, czy fałszywość:
− kognitywizm – o wszystkich normach moŜna powiedzieć, Ŝe są prawdziwe lub fałszywe,
−
nonkognitywizm – normy nie są ani prawdziwe, ani fałszywe.
7. Logika to nauka, która opisuje relacje między przesłankami a wnioskami danego rozumowania – jeśli przesłanki są
prawdziwe to wnioski są prawdziwe.
8. Zdanie w sensie logicznym to zdanie, któremu moŜna przypisać prawdę lub fałsz.
6.11.2006 r.
1. Struktura normy prawnej:
− dwuczłonowa koncepcja budowy:
• hipoteza – zastosowanie normy, określa adresata i okoliczności zachowania,
• dyspozycja – zakres normowania normy, określa zachowanie adresata w okolicznościach określonych
w hipotezie
H→D
•
•
hipoteza – zastosowanie normy, określa adresata i okoliczności zachowania,
sankcja – określa dolegliwość, którą organ państwa nakłada na adresata normy nie przestrzegającego danej
normy
H→S
− trójczłonowa koncepcja budowy:
• hipoteza,
• dyspozycja,
• sankcja
H → D/S
− koncepcja norm sprzęŜonych:
• normy sankcjonowane – adresatem są osoby prawne i fizyczne, które podlegają danemu systemowi
prawnemu
H1 → D
2
•
normy sankcjonujące – skierowane do organów państwa, hipoteza stwierdza złamanie dyspozycji normy
sankcjonowanej
H2 → S
2. Rodzaje norm prawnych
− związane ze sposobem określania adresata, nazwy adresata:
• generalne – nazwa generalna,
• indywidualne – nazwa indywidualna za pomocą nazwy własnej,
− związane z dyspozycją normy, zachowaniem:
• abstrakcyjne – zachowanie powtarzalne, potencjalnie moŜe się zdarzyć więcej niŜ raz
• konkretne – zachowanie jednorazowe, określone w pewien sposób
abstrakcyjne + generalne = normy ogólne
norma prawna musi być ogólna.
3. Common law (prawo precedensowe) – pierwszy wyrok w danej sprawie będący podstawą do późniejszych
wyroków
− ratio decidenti – podstawa decydowania (stałe),
− obiter dicta - okoliczności sprawy nie miały wpływu na decyzję (zmienne),
− distinguishing – dana sprawa nie jest podobna do poprzedniej.
13.11.2006 r., 20.11.2006 r.
1.
język naturalny
− niezliczona ilość konkretnych uŜyć wyraŜeń, język wykorzystywany na co dzień, powszechny środek
komunikacji międzyludzkiej
↓
język prawny sensu largo
− wyrazy i wyraŜenia nie występujące w języku naturalnym,
− korzysta ze specyficznego słownictwa, np. osoba prawna, fizyczna,
− skoro są specjalnie słowa, to są reguły jak ich uŜywać, np. gospodarstwo rolne – uŜyte inaczej niŜ w języku
ogólnym, równokształtne wyraŜenie, ale róŜne reguły uŜywania,
− dwa kryteria rozróŜniania, na:
język prawny sensu stricte
− odmiana potocznego języka naturalnego, w którym
tworzone jest prawo
− róŜni się od języka prawniczego zasobem
odmiennego słownictwa oraz zasobem odmiennych
reguł semantycznych,
− język aktów normatywnych,
− w przypadku języka aktów normatywnych moŜna
mówić o języku przepisów prawnych, który
w procesie wykładni prawa podlega przekładowi na
język norm prawnych,
język prawniczy
− to język, za pomocą którego mówi się o prawie,
− w języku prawniczym sformułowane są zarówno
teksty
orzeczeń
sądowych,
decyzji
administracyjnych jak i zagadnień z prawoznawstwa
− traktowany jest jako nadjęzyk (metajęzyk) bo mówi
o wyraŜeniach języka prawnego sensu stricte,
− uŜywany przez prawników, gdy mówią o aktach
normatywnych
− ilość zdań języka prawnego jest zawsze skończona
3
2. Język
− słownik/słownictwo,
− reguły semantyczne – wiąŜą zbiór symboli,
− reguły syntaktyczne (składniowe) – reguły budowania poprawnych wyraŜeń.
3. WyraŜenie konkretne
− reguła składniowa,
− reguła semantyczna.
4. Podział według Wróblewskiego, na:
− normodawców,
− prawników.
27.11.2006 r., 4.12.2006 r., 11.12.2006 r., 18.12.2006 r.
Model wykładni operatywnej
- 4 etapy
1. Clara non sunt interpretanda (interpretatio cessat in clarin) – to co jest jasne nie podlega interpretacji.
jeśli nie, to
2. Wykładnia językowa/lingwistyczna/gramatyczna – dyrektywy, które odwołują się do pewnych aspektów
językowych, analiza językowa przepisu:
− zwykle w teorii prawa przyjmuje się pierwszeństwo wykładni językowej
− dyrektywy (domniemania) wykładni językowej, stosowane kolejno:
• języka prawnego (aktów prawnych) – jeŜeli prawodawca nadał określonym wyraŜeniom swoiste znaczenie
prawne (definicja legalna) to naleŜy je rozumieć wyłącznie w tym znaczeniu,
• języka specjalnego – jeŜeli określony termin naleŜy do terminów specyficznych w określonej dziedzinie
wiedzy lub praktyki społecznej to naleŜy przyjąć, iŜ termin ten ma takie znaczenie jak w tych dziedzinach jest
rozumiane,
• języka potocznego – normie/przepisowi naleŜy przypisać takie znaczenie jakie ma ona w języku potocznym,
chyba, Ŝe waŜne względy przemawiają za odstąpieniem tego znaczenia,
− dyrektywy interpretacyjne wynikające z racjonalności prawodawcy:
• zakaz wykładni synonimicznej – róŜnym wyraŜeniom nie moŜna nadawać tego samego znaczenia,
• zakaz wykładni homonimicznej – takim samym wyraŜeniom nie moŜna nadawać róŜnych znaczeń,
• zakaz wykładni per non est – nie wolno interpretować przepisów prawa tak, by pewne ich fragmenty okazały
się zbędne
reguła lege non distinguente nec nostrum distinguere – tam, gdzie rozróŜnień nie wprowadza sam prawodawca,
tam nie moŜna ich wprowadzić interpretatorowi,
− racjonalny prawodawca:
• brak sprzeczności:
- formalnej – gdy jedna norma nakazuje, a druga zakazuje, gdy nie da się jednocześnie spełnić obu norm,
- prakseologicznej – wykonanie jednej z norm niweczy skutki wykonania drugiej normy,
•
•
•
brak luk w prawie – niekompletne przepisy,
dobór celów,
dobór środków – pozwala osiągnąć cel najmniejszym środkiem.
jeśli nie, to
3. Wykładnia systemowa – umiejscowienie danego przepisu w systemie prawnym:
− jest subsydiarna – stosowana wtedy, gdy wykładnia językowa jest niepewna,
4
− dyrektywy wykładni systemowej:
• wszystkie normy prawne powinny być interpretowane zgodnie z zasadami prawa (Dworkin),
• zasady prawa:
- nakaz interpretacji zgodnie z Konstytucją,
- zasada proporcjonalności – spełniony cel przy minimalnym ograniczeniu wolności gwarantowanej
przez Konstytucję,
•
prawo międzynarodowe:
- interpretacja norm prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa międzynarodowego
publicznego,
- normy prawa wewnętrznego powinny być interpretowane zgodnie z prawem międzynarodowym (prawo
Unii Europejskiej),
- nakaz respektowania hierarchii aktów normatywnych,
- zakaz interpretacji prowadzącej do sprzeczności,
prawo międzynarodowe:
- pierwotne (załoŜycielskie),
- wtórne (tworzone przez organy) – dyrektywy (ustalają cel, ale nie mówią jak go osiągnąć),
rozporządzenia (obowiązują bezpośrednio,
•
reguły kolizyjne:
- lex posterior derogat priori - ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą,
- lex superior derogat legi inferiori - ustawa wyŜszej rangi uchyla ustawę niŜszą,
- lex specialis derogat legi generali - ustawa szczególna uchyla ogólną
- lex posterior generalis non derogat legi priori specialis - ustawa późniejsza o charakterze ogólnym nie
uchyla wcześniejszej ustawy szczególnej,
•
zakaz wykładni prowadzącej do luk,
− luki w prawie:
• rzeczywiste – obiektywne niekompletności:
- techniczne – proceduralna niekompletność, która utrudnia podjęcie decyzji,
- swoiste – brak przepisów, które zgodnie z innymi przepisami powinny zostać wydane
usuwanie rzeczywistych luk – rozumowanie przez analogię
•
pozorne:
- extra legen – ujemna ocena tego, Ŝe pewne rzeczy nie są przez prawo uregulowane,
- contra legen – ujemna ocena tego, Ŝe pewne rzeczy są uregulowane przez prawo,
- intra legen – ocena tego, Ŝe pewne rzeczy sformułowane są niedokładnie, nieprecyzyjnie,
− argumentum a rubrica – przepisy prawne naleŜy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce
wewnętrznej i zewnętrznej aktu prawnego.
jeśli nie, to
4. Wykładnia funkcjonalna – kontekst ekonomiczno-społeczny funkcjonowania danej regulacji prawnej:
− jest subsydiarna - znajduje zastosowanie jeśli dwie wcześniejsze wykładnie nie doprowadzą do jednoznacznego
rozwiązania przedmiotu,
− ratio legis – interpretując przepisy naleŜy brać pod uwagę cel ustawy.
18.12.2006 r.
1. Inne:
− wykładnia:
• dynamiczna – dopuszcza duŜo szersze stosowanie wykładni systemowej i funkcjonalnej,
• statyczna – priorytet dla wykładni językowej, nie pozwalając na wyjście poza tą wykładnię,
5
− wykładnia:
• obiektywna – znaczenie jakie nadałby aktualny ustawodawca,
• subiektywna – znaczenie historycznego ustawodawcy,
2. Podział wykładni ze względu na jej moc wiąŜącą:
− autentyczna – dokonywana przez organ, który uchwalił dane przepisy,
− legalna – wynik jest wiąŜący, ma moc prawną; dokonuje Trybunał Konstytucyjny,
− operatywna – dokonywana w procesie stosowania prawa,
− doktrynalna – dokonywana przez prawników, teoretyków prawa.
8.1.2007 r., 15.1.2007 r.
Wnioskowania prawnicze
- rozumowanie prawnicze
1. Wnioskowanie z analogii – argumentum a simile, argumentum per analogiam:
− analogia legis – z ustawy, w oparciu o istniejące przepisy prawa – odwołujemy się do zasad obowiązujących
w danym systemie prawa,
− analogia iuris – z prawa,
− warunki do rozumowania przez analogię:
• istnienie luki prawnej – pewna kwestia nie została w prawie uregulowana,
• istnienie przepisu regulującego przypadki istotnie podobne,
• przypisanie skutków pranych nie istniejącemu przepisowi z istniejącego przepisu.
2. Wnioskowanie z przeciwieństwa – argumentum a contrario.
3. Wnioskowanie a fortiori – argumentum a fortiori:
− argumentum a minori ad maius – jeŜeli zakazane jest mniej, to tym bardziej zakazane jest więcej,
− argumentum a maiori ad minus – komu wolno jest więcej, temu tym bardziej wolno jest mniej.
Stosunek prawny
- stosunek społeczny uregulowany przez normy prawa
1. Fakty prawne – kaŜde zdarzenie, które powoduje powstanie, ustanie lub zmianę treści normy prawnej, dzielimy na:
− zdarzenia prawne – fakty prawne, które nie zaleŜą od woli człowieka,
− działania prawne – fakty prawne, które zaleŜą od woli człowieka, dzielimy na:
• czyny – działania, które nie zmierzają do wywołania skutków prawnych, dzielimy na:
- zgodne z prawem,
- niezgodne z prawem,
•
akty prawne – zmierzają do wywołania skutków pranych, dzielimy na:
- akty tworzenia prawa,
- akty stosowania prawa,
- czynności prawne – kaŜde oświadczenie woli przynajmniej jednej ze stron, które zmierza do wywołania
skutków prawnych.
2. Podmioty stosunku prawnego – w ramach stosunków cywilnoprawnych, w prawie cywilnym, dzielą się na:
− osoby fizyczne – kaŜdy człowiek:
• zdolność prawna – zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków,
• zdolność do czynności prawnych – zdolność do nabywania praw i obowiązków:
- brak zdolności do czynności prawnych: do 13 lat,
- ograniczona zdolność do czynności prawnych: 13-18 lat,
- pełna zdolność do czynności prawnych: powyŜej 18 lat,
6
utrata czynności prawnych poprzez ubezwłasnowolnienie:
- całkowite – brak zdolności do czynności prawnych,
- częściowe,
− osoby prawne – skarb państwa, kaŜda jednostka organizacyjna, której przepisy przyznają osobowość prawną,
spółki, kościoły, fundacje, dzielą się na:
• korporacyjne – substratem (podstawą) są ludzie – stowarzyszenia,
• fundacyjne – substratem (podstawą) jest majątek,
teorie osób prawnych:
• teoria fikcji – osoba prawna to fikcyjna osoba fizyczna,
• teoria substratu osobowego:
- teorie kolektywu osobowego – kaŜda osoba prawna daje się sprowadzić do jakiejś grupy,
- tzw. teorie organiczne,
•
teoria substratu nieosobowego:
- koncepcja wspólnego celu i interesu,
- koncepcja własności zbiorowej,
- koncepcja majątku celowego.
3. Przedmioty stosunku prawnego
− rzeczy – ruchomości i nieruchomości:
• materialny charakter,
• wyodrębnienie z przyrody,
− inne przedmioty materialne:
• ciecze,
• gazy i kopaliny,
• zwierzęta w stanie wolnym,
− przedmioty niematerialne:
• energia,
• dobra intelektualne,
• dobra osobiste,
• pieniądze,
• papiery wartościowe,
− zachowania.
4. Treść stosunku prawnego – uprawnienia i obowiązki stron tego stosunku:
− roszczenie – uprawnienie polegające na tym, Ŝe jakaś indywidualnie oznaczona osoba ma obowiązek wykonać
odpowiednie roszczenie na rzecz uprawnionego,
− uprawnienie kształtujące – kompetencja do zmiany lub zakończenia istniejącego stosunku prawnego przez
jednostronną czynność prawną,
− zarzut – uprawnienie polegające na odmowie spełnienia roszczenia.
7