Wartości zawodowe w bibliotekarstwie w opinii bibliotekarzy i

BIBLIOTEKI NAUKOWE W
KULTURZE
I CYWILIZACJI
Stefan Kubów
Dolno l ska Szkoła Wy sza Edukacji TWP we Wrocławiu
Biblioteka
[email protected]
Warto ci zawodowe w bibliotekarstwie w opinii
bibliotekarzy i adeptów do zawodu bibliotekarskiego
Value of the profession as seen by present and future
librarians
Abstrakt
Ze wiadomo ci bibliotekarzy i adeptów do tego zawodu znika powoli prze wiadczenie o jego
słu ebno ci. Traktowany jest on jak wiele innych profesji. Z drugiej strony jest to jednak zawód,
którego istota polega na interaktywno ci, wiadczeniu usług i w znacznym stopniu na
oddziaływaniu wychowawczym. Ponadto osoby decyduj ce si na wybór tego zawodu godz si
na wykonywanie go za relatywnie ni sze wynagrodzenia, wi c jakby przedkładaj warto
samej pracy na rzecz innych nad zaspokojenie własnych potrzeb materialnych. Przedmiotem
analizy b dzie stosunek bibliotekarzy i studentów bibliotekoznawstwa do takich m.in. warto ci,
jak sama praca, wykształcenie, rzetelno
i sumienno , altruizm, pomocniczo ,
sprawiedliwo , uczciwo , zaufanie. Badania uka ró nice pokoleniowe w podej ciu do
warto ci oraz ró nice wynikaj ce z wykonywania zawodu i wyobra eniach o przyszłej pracy.
Słowa kluczowe
zawód bibliotekarza; warto ci zawodowe
Abstract
Both present and future librarians (students) seem to forget about the service nature of the job
and begin to treat it as any other profession. It is a profession, however, that is interactive,
service-oriented and educational. What is more, people choosing it accept low salaries, so they
seem to be more interested in the value of the job itself than satisfying their own material needs.
The paper analyses of librarians and librarianship students to values such as the job itself,
education, reliability and conscientiousness, unselfishness, helpfulness, fairness, honesty,
trustfulness. Research shows generation differences in attitudes towards values and differences
between people working already and those preparing for the job.
Key words
library profession; professional values
Definiowanie warto ci zdaniem W. Tatarkiewicza „jest niezmiernie
trudne, je li w ogóle mo liwe”1. Jednak jest to poj cie tak cz sto stosowane,
e niepodobna nie próbowa tego czyni . Na przestrzeni dziejów, najpierw
filozofii, potem innych dziedzin humanistyki, nagromadziło si ich zreszt
tyle, e dopracowano si ich typologii. G. Kloska ogólnie podzielił je na
relatywistyczne,
subiektywistyczne,
relacjonistyczne,
instrumentalne
1
Tatarkiewicz W.: Parerga. Warszawa 1978, s. 61
Warto ci zawodowe w bibliotekarstwie…
313
i kulturowe2. Z kolei M. Misztal podzieliła je na psychologiczne,
socjologiczne i kulturowe3.
Za przykład rozumienia warto ci z punktu widzenia psychologii
mo na przyj zdanie J. Maria skiego, według którego pod poj ciem warto ci
kryje si „to wszystko, co wi e si z pozytywnymi emocjami, co skupia
na sobie pragnienia i d enia człowieka, co uwa a si za wa ne i istotne w
yciu, godne po dania, na zdobyciu czego jednostce najbardziej zale y oraz
czego na co dzie poszukuje jako rzeczy cennej”4. Przykładem uj cia
socjologicznego jest definicja sformułowana przez W. Wi niewskiego, który
pisze, e warto to „czyje s dy jednostkowe czy zbiorowe o tym, co godne
po dania lub odrzucenia, a b d ce rezultatami warto ciowania opartego
na normach i zasadach, które s jego korelatami w obr bie danej grupy czy
kultury”5.
Wreszcie typowa definicja kulturowa: „Warto ci mo e by
nazwany element podzielanego systemu symbolicznego, który słu y jako
kryterium lub wzorzec do wyboru alternatywnych orientacji, w danej sytuacji
wewn trznie nierozstrzygni tych”6 .
Oczywi cie, to nie jedyna typologia warto ci, jak zna pi miennictwo
w tej kwestii, ale z punktu widzenia rozpatrywanego zagadnienia bardzo
przydatna. J. Szczepa ski udatnie zintegrował stanowiska socjologiczne
i kulturowe, w rezultacie czego nabrała ona cech uniwersalno ci.
W zaproponowanym przeze uj ciu przez warto powinni my rozumie
„dowolny przedmiot materialny lub idealny, ide lub instytucj , przedmiot
rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki przyjmuj
postaw szacunku, przypisuj mu wa n rol w swoim yciu i d enie do jego
osi gni cia odczuwaj jako przymus”7.
Jak wiadomo, warto ci nie funkcjonuj
pojedynczo, lecz
w wiadomo ci ludzi tworz si ich rozmaite układy i powi zania, co wiedzie
do tworzenia si systemów warto ci, na ogół o strukturze hierarchicznej. Na
to, jakie warto ci si na nie składaj , maj wpływ ró ne czynniki:
narodowo , czas, płe , religia, sytuacja yciowa, zawód i jego wykonywanie
itd.
Nale y zaznaczy , e zarówno warto ci, jak i zwłaszcza ich systemy,
zarówno w odniesieniu do jednostki ludzkiej, jak i zbiorowo ci, maj
charakter dynamiczny. W odniesieniu do jednostki wpływ na to ma głównie
proces socjalizacji i edukacji, a tak e szczególne do wiadczenia yciowe,
zwłaszcza te o charakterze traumatycznym8. O wiele wi cej czynników
ma wpływ na warto ci grupowe. S to przemiany kulturowe, ze wszystkimi
ich przyczynami i nast pstwami. Ich nast pstwem jest kształtuj ce si
2
Kloska G.: Poj cia, teorie i badania warto ci w naukach społecznych. Warszawa 1982.
Misztal M.: Problematyka warto ci w socjologii. Warszawa 1980, s. 17
Maria ski M.: Wprowadzenie do socjologii moralno ci. Lublin 1989.
5
Wi niewski W.: Wykształcenie w systemie warto ci społecze stwa polskiego. „Studia Socjologiczne”.
1988 nr 1.
6
Parsons T.: cyt. za: S. Marczuk: Badanie warto ci w socjologii: teoria i empiria. Rzeszów 1988, s. 196.
7
Szczepa ski J.: Elementarne poj cia socjologii. Warszawa 1970, s. 97-98.
8
Adamczyk G.: Warto ci społeczne w wiadomo ci młodzie y niemieckiej i polskiej: studium socjologiczne.
Lublin 2003, s. 29-33.
3
4
314
Stefan Kubów
w krajach najbardziej rozwini tych współczesne społecze stwo, okre lane
wielce wymownie jako „społecze stwo ponowoczesne”, „społecze stwo
ryzyka” czy „społecze stwo przemian warto ci”9. G. Adamczyk twierdzi,
e przemiany te s rezultatem relatywnie długotrwałego bezpiecze stwa
egzystencji, wojna bowiem wydaje si czym nie do pomy lenia, rosn cego
poziomu wykształcenia, upowszechnienia dost pu do mediów elektronicznych
oraz rosn cej mobilno ci społecze stw. Owo poczucie bezpiecze stwa
codziennej egzystencji sprawia, e ludzie zaczynaj ceni sobie subiektywne
„samopoczucie”, mniej za wa ne staj si jasne jeszcze w połowie minionego
stulecia pryncypia, tak istotne w sytuacji zagro enia egzystencji.
O prawdziwo ci tej tezy niech za wiadcz ci głe, wci niezadowalaj ce
próby redefinicji poj cia patriotyzmu.
O ile w sferze teorii mamy do czynienia z rozmyciem i zmienno ci
warto ci, o tyle w sferze praktyki społecznej zdaj si mie one charakter
bliski obiektywno ci lub raczej intersubiektywno ci. I co do istoty zgoła
niekwestionowalny. Intuicyjnie rozumiane s bowiem podobnie takie
warto ci, jak tolerancja, wolno , uczciwo , czy wykształcenie.
W dalszym toku rozwa a brane b d pod uwag warto ci społeczne,
czyli takie, które jednostki ludzkie respektuj w relacjach interpersonalnych.
Tak dzieje si bowiem
z lud mi wykonuj cymi ró ne zawody lub
pracuj cymi w tej samej organizacji.
Poj cie „warto ci zawodowe” pojawia si raczej w j zyku potocznym
ni naukowym i pojawia si niezwykle rzadko. W polskich katalogach
centralnych wyst puje tylko jedna pozycja ksi kowa, której tytuł zawiera ten
zwi zek frazeologiczny w tytule i dotyczy warto ci zawodowych nauczycieli
techniki. Kwerenda internetowa przyniosła jeszcze jedn publikacj na ten
temat, dotycz c warto ci zawodowych jako instrumentu samosterowalno ci
w pracy10.
W Internecie znale mo na ponadto warto ci zawodowe, jakie osi ga
w rezultacie edukacji uniwersyteckiej absolwent Collegium Medicum
w Bydgoszczy: altruizm, odpowiedzialno ,
yczliwo , współczucie
i prawo . Termin ten pojawia si te jako niezbyt szcz liwy synonim
poj cia „warto ci korporacyjne”, czyli warto ci, które albo stanowi element
kultury organizacyjnej albo strategii firmy11.
Warto ci zawodowe wyst puj te w zawodowych kodeksach
etycznych. W przyj tym w kwietniu 2005 r. przez władze Stowarzyszenia
Bibliotekarzy Polskich nie zostały one wyeksplikowane wprost, ale mo na je
znale w zawartych w nim wskazaniach. Np. zapis o niestawianiu interesu
osobistego nad interes publiczny wskazuje takie warto ci, jak altruizm
i ofiarno .
9
Tam e, s. 38-39.
Terelak J. F., Hys-Marty ska A.: Samosterowalno w pracy a dominuj ce warto ci zawodowe. „Studia
Psychologica”. 2004 nr 5.
11
Zob. np. Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz dzaniu bibliotek .
Warszawa 2004, s. 16-17.
10
Warto ci zawodowe w bibliotekarstwie…
315
Analiza
dost pnych
zestawie
warto ci
zawodowych
i korporacyjnych wskazuje, e i jedne i drugie nie zawieraj jakich warto ci
specyficznych dla danego zawodu lub organizacji. Zazwyczaj jest to
subiektywnie dobrany ich zestaw, który zdaniem zarz dów firm lub osób
wykonuj cych zawód sprzyja realizacji strategii firmy lub skutecznego
wykonywania pracy oraz wła ciwym relacjom mi dzyludzkim w ramach
firmy lub zawodu oraz mi dzy osobami wykonuj cymi zawód a ogółem
społecze stwa.
Np. zarz d firmy General Electric sformułował zestaw 12
nast puj cych warto ci przestrzeganych w firmie:
• uczciwo
• stwarzanie mo liwo ci
• energia/tempo działania
• wyobra nia
• brak barier
• komunikacja
• odpowiedzialno
• zró nicowanie
• praca zespołowa
• obsługa klientów
• gotowo do zmian
• szkolenie12
Z kolei firma Black Point podzieliła warto ci na 3 grupy: osobowe,
korporacyjne i aktualnie potrzebne. Do tych pierwszych zaliczono:
• rzetelno działania, oparta na wiedzy, uczciwo ci, solidno ci oraz
dotrzymywania zobowi za ,
• odpowiedzialno i gotowo do naprawy popełnionych bł dów,
• piel gnowanie estetycznego wizerunku.
Warto ci korporacyjne za to:
• nastawienie na realizacj potrzeb klienta,
• przywi zanie do jako ci oferowanych produktów i usług,
• partnerskie stosunki mi dzy pracownikami i zarz dem.
Warto aktualna wreszcie to „szczupłe my lenie jako warunek
efektywnego działania”13.
Lista warto ci zawodowych przywoływanego ju nauczyciela
techniki z powodzeniem oddałaby warto ci wa ne dla ogółu stanu
nauczycielskiego. Znajdziemy tu podmiotowo wychowanków w procesie
edukacji, uczciwo , tolerancj , uczenie si i doskonalenie zawodowe,
empatia i wiele innych14.
12
13
14
Ka mierczak J.: Rozwój pod własnym nadzorem. „Newsweek Polska”. 2005 nr 5, s. X.
www.blackpoint.pl/blackpoint.index.php?s=388:mu=8.
Piera ska J.: Warto ci zawodowe nauczycieli techniki absolwentów WSP w Opolu. Opole 1988.
316
Stefan Kubów
Nie trzeba dodawa , e nikt do tej pory nie podj ł próby zestawienia
warto ci specyficznych dla zawodu bibliotekarskiego, ani nikt nie wpisał
warto ci do planu strategicznego jakiejkolwiek biblioteki. W ka dym razie
odnosi si to do realiów polskich.
W tej sytuacji wybrano metod bada , która zwiastowała uzyskanie
miarodajnych wyników, zarówno w postaci skonstruowania listy warto ci
oraz swoistej ich hierarchii.
Zebrano mianowicie grup słuchaczy zaocznych i podyplomowych
słuchaczy studiów uzupełniaj cych i magisterskich (ł cznie 60 osób),
deklaruj cych si jako pracuj cy bibliotekarze i w rezultacie dyskusji
wypracowano jedena cie warto ci. Ten sam zabieg powtórzono w grupie 64
studentów stacjonarnych uzupełniaj cych studiów magisterskich, którzy
wyliczyli dwana cie warto ci. Dziesi spo ród nich si powtórzyło i po
jednoznacznym zdefiniowaniu u yto ich do bada preferencji. W ród tych,
które si nie powtórzyły, znalazły si tak zdawałoby si wła ciwa
bibliotekarstwu dokładno , uczciwo oraz empatia.
Grupy były do
homogeniczne, gdy chodzi o skład, wi c
zrezygnowano z dzielenia ich stosownie do dalszych zmiennych (wiek, płe ,
miejsce zamieszkania itd.)., które mogły ewentualnie wpływa
na dokonywane preferencje.
W celu zbadania hierarchii tych warto ci w ankiecie audytoryjnej
umo liwiono opowiedzenie si za najwy ej sze cioma z tych warto ci.
Uzyskane wyniki s zdumiewaj co podobne. W obu grupach
za najwa niejsz
warto
uznano niemal jednogło nie zadowolenie
u ytkownika, co wzi wszy pod uwag usługowy charakter pracy
bibliotekarza nale y oceni bardzo wysoko. Obie grupy zgodnie wysoko
postawiły wykształcenie oraz post p techniczny i innowacyjno . Pewne
rozbie no ci wyst puj w preferencji dobrej atmosfery w pracy oraz
zadowolenia z niej. To, e wy ej ceni je sobie pracownicy zgodnie
z psychologiczn teori warto ci nale y tłumaczy do wiadczanym ich
deficytem i zwi zan z tym potrzeb ich zaspokojenia.
Z kolei studenci wy ej ceni sobie bezpiecze stwo pracy, przez które
rozumie nale y brak zagro enia jej utraty, a w tym przypadku spodziewane
trudno ci w jej uzyskaniu. Studenci zdecydowanie wy ej stawiaj
doskonalenie zawodowe. Wpływa na to prawdopodobnie z jednej strony
naturalna w młodzie czym wieku ch uczenia si , z drugiej nieodczuwane
jeszcze obowi zki rodzinne.
Obie grupy zgodnie, cho w nieco odmiennych proporcjach, wy ej
stawiaj sukces firmy ni sukces własny. Z jednej strony jest to postawa
chwalebna, wiadcz ca o po danym w wielu profesjach altruizmie.
Z drugiej strony jednak pozwala mie obawy o ambicje zawodowe
bibliotekarzy i adeptów do tego zawodu. Zdaje si to potwierdza zgodne
stawianie na ostatnim miejscu pracowito ci. Czy by stereotyp o pracy
w bibliotece w ten sposób znalazł swoje uzasadnienie?
Warto ci zawodowe w bibliotekarstwie…
317
Podsumowuj c powy sze stwierdzi nale y, e zasygnalizowana
przez konferencj w 2003 r. problematyka warto ci zawodowych
w bibliotekarstwie15 jeszcze nie spowodowała oczekiwanego rezonansu – ani
w rodowiskach naukowych, ani w ród praktyków, w tym zwłaszcza przez
kadr kierownicz . W przeciwie stwie do organizacji komercyjnych nie
docenia si wci ich znaczenia w ukierunkowaniu (samosterowalno ci)
pracy bibliotekarzy oraz motywacji. Tymczasem zwłaszcza w zawodach
inteligenckich, wymagaj cych wysokich kwalifikacji i nieustannej refleksji
nad ich natur , a do takich nale y bibliotekarstwo, to samo zawodowa
i wiadomo warto ci wydaj si czym zgoła niezbywalnym.
Dlatego te problematyka ta, podobnie jak etyka zawodowa, powinna znale
si w programach kształcenia bibliotekarzy pod wspóln nazw „deontologia
bibliotekarska”. Próba skonstruowania listy warto ci dla potrzeb
zaprezentowanych bada dowodzi, e zarówno bibliotekarzom pracuj cym,
jak i adeptom do tego zawodu wiedza i dyskusja na ten temat odczuwana jest
jako bardzo potrzebna.
15
Kubów S. (red.): Bibliotekarz w wiecie warto ci. Wrocław 2003.