König Daria - Wyższa Szkoła Finansów i Prawa w Bielsku

WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I PRAWA
W BIELSKU-BIAŁEJ
STUDIA PODYPLOMOWE: MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA
STREFY EURO
Projekt realizowany z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu
edukacji ekonomicznej
PRACA DYPLOMOWA
Realizacja kryteriów konwergencji przez państwa UE przed i po
przystąpieniu do strefy euro
Autor:
Daria Kӧnig
Promotor:
dr Elżbieta Rak-Młynarska
Bielsko-Biała, 2016
SPIS TREŚCI
WSTĘP
1. KRYTERIA ZBIEŻNOŚCI W UJĘCIU TEORETYCZNYM
3
5
2. REALIZACJA KRYTERIÓW KONWERGENCJI
PRZED I PO PRZYSTĄPIENIU DO STREFY EURO
3. OBECNE TRENDY INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ
11
18
ZAKOŃCZENIE
22
SPIS TABEL I RYSUNKÓW
23
BIBLIOGRAFIA
24
2
WSTĘP
Euro jest obecnie najbardziej namacalnym dowodem integracji europejskiej. Wspólną walutą
posługują się mieszkańcy 19 z 28 krajów Unii Europejskiej. Wspominając o euro, wiele osób
przytacza główne korzyści ze wspólnej waluty, takie jak eliminacja wahań kursowych i
kosztów wymiany walut, znaczne ułatwienia dla przedsiębiorstw w transgranicznej wymianie
handlowej oraz stabilizację gospodarki. Na arenie międzynarodowej, euro określane jest
drugą, po dolarze amerykańskim, najważniejszą walutą świata.
Kryteria konwergencji, po raz pierwszy zawarte w 1992 r. w Traktacie z Maastricht, stanowią
zbiór wymogów, które powinna spełniać gospodarka państwa członkowskiego przed
przystąpieniem do strefy euro. Kryteria zbieżności mają być pomocne w ocenie czy państwo
członkowskie jest gotowe do przyjęcia euro i czy jego przystąpienie do strefy euro nie narazi
jego samego ani innych państw na ryzyko ekonomiczne.
Przyjęcie wspólnej waluty stanowi jeden z bardziej zaawansowanych etapów integracji
europejskiej, który obejmuje intensywniejszą integrację gospodarczą z pozostałymi
państwami członkowskimi strefy euro. Przyjęcie euro wymaga długich przygotowań w
szczególności pod kątem konwergencji gospodarczej i prawnej.
Tematyka podejmowana w niniejszej pracy zawiera analizę realizacji kryteriów konwergencji
przez państwa Unii Europejskiej przed i po przystąpieniu do strefy euro. W pracy zostały
zawarte najważniejsze informacje potrzebne do zrozumienia omawianego tematu. Praca
została podzielona na trzy rozdziały, wstęp i zakończenie, będące podsumowaniem
omawianego zagadnienia.
Rozdział pierwszy to omówienie teoretycznych aspektów Unii Europejskiej oraz strefy euro.
Opisane zostały najważniejsze, z punktu widzenia integracji europejskiej, daty i pojęcia oraz
określony został obecny kształt strefy euro. Rozdział stanowi wprowadzenie do bardziej
szczegółowych zagadnień omawianych w kolejnych rozdziałach.
Rozdział drugi opiera się głównie na szczegółowej analizie realizacji wybranych kryteriów
konwergencji przez kraje europejskie, w większości będące w strefie euro. Początek rozdziału
to okres przed przyjęciem wspólnej waluty przez pierwsze kraje członkowskie i wskaźniki,
które zostały zrealizowane, a także te, których nie udało się zrealizować. Druga część
3
rozdziału to omówienie kryteriów zbieżności na przełomie lat 2013/2014 i analiza na
podstawie Raportu o Konwergencji z 2014 roku.
Rozdział trzeci to wskazówki Europejskiego Banku centralnego dla całej strefy euro, a także
omówienie różnic w realizacji kryteriów konwergencji w latach 1997-1998 i obecnie.
Podsumowanie pracy oraz wnioski zostały zawarte w zakończeniu,
4
ROZDZIAŁ 1
KRYTERIA ZBIEŻNOŚCI W UJĘCIU TEORETYCZNYM
Próby integracji i wzmocnienia państw europejskich sięgają już czasów starożytności, jednak
najbardziej szczególny i szybki rozwój idei integracyjnej w Europie nastąpił w II połowie XX
wieku, po zakończeniu II Wojny Światowej. Po 1945 roku, ludzie potrzebowali nadziei i
bezpieczeństwa, dlatego pojawiło się silne dążenie do utworzenia wspólnoty europejskiej,
która pozwoliłaby odbudować Europę po katastroficznych wydarzeniach wojennych. Zanim
Unia Europejska stała się związkiem gospodarczo-politycznym 28 demokratycznych państw
europejskich, sukcesywnie zwiększała swój zakres i rozmiar, obejmując integracją coraz to
nowe obszary działalności państw. Tworzono wiele mechanizmów i form współpracy,
powstawały organy, instytucje i organizacje, których celem było zwiększenie jedności między
krajami Europy.
Ważna dla Europy decyzja o utworzeniu Unii Gospodarczej i Walutowej, została podjęta
przez Radę Europejską w holenderskim mieście Maastricht w grudniu 1991 r. i następnie
zapisana w Traktacie o Unii Europejskiej (Traktacie z Maastricht). Traktat obejmuje szereg
postanowień i stawia cele takie jak:

utworzenie obszaru bez granic wewnętrznych,

umocnienie spójności gospodarczej i społecznej (kohezji),

utworzenie Unii Gospodarczej i Walutowej,

określenie kryteriów konwergencji,

wprowadzenie wspólnej waluty Euro,

potwierdzenie tożsamości Unii na arenie międzynarodowej,

prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej,

prowadzenie wspólnej polityki bezpieczeństwa,

wzmocnienie ochrony interesów obywateli państw członkowskich,

wzmocnienie ochrony praw człowieka i swobód obywatelskich,

ustanowienie obywatelstwa Unii Europejskiej,

rozwój współpracy w dziedzinie sprawiedliwości,

rozwój współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości.
5
Ustalono nowe ramy instytucjonalne UE: Radę Europejską, Radę Unii Europejskiej, Komisję
Europejską, Parlament Europejski oraz Trybunał Sprawiedliwości i Europejski Trybunał
Obrachunkowy, które pozostały trybunałami wspólnot europejskich.
Unia Gospodarcza i Walutowa to efekt stopniowej integracji gospodarczej, a nie cel sam w
sobie. Zarządzanie unią ma na celu wspieranie zrównoważonego wzrostu gospodarczego i
zwiększenie zatrudnienia poprzez kształtowanie odpowiedniej polityki gospodarczej i
walutowej. Obejmuje ono następujące działania: wdrożenie polityki pieniężnej, której celem
jest osiągnięcie stabilności cen, koordynację polityk gospodarczych państw członkowskich,
zapewnienie sprawnego funkcjonowania jednolitego rynku. Euro jest obecnie częścią
codziennego życia w 19 państwach członkowskich Unii Europejskiej. Pozostałe państwa
członkowskie najprawdopodobniej przyjmą tę walutę w przyszłości. Wspólna waluta ma
niewątpliwe zalety: obniża koszty transakcji finansowych, ułatwia podróżowanie, wzmacnia
rolę Europy na arenie międzynarodowej, itd.
Traktat z Maastricht określił kryteria konwergencji, czyli zbiór norm i wskaźników, które
muszą spełniać kraje przystępujące do strefy euro. Jeśli jednak państwo pozostaje poza Unią
Walutową, obowiązuje je klauzula derogacji, zgodnie z którą kraje przystępujące do Unii
Europejskiej są czasowo zwolnione z części zobowiązań wynikających z prawa
wspólnotowego, czyli z uczestnictwa w Unii Walutowej. Nowe kraje przystępujące do Unii
Europejskiej mają dwie możliwości: mogą zdecydować się na szybkie przyjęcie euro lub na
kontynuowanie procesu konwergencji i przystąpienie do strefy euro w późniejszym czasie.
Przystąpienie do strefy euro wiąże się z pewnymi konsekwencjami, które można podzielić na
dwie grupy: pierwotne oraz wtórne. Skutki pierwotne wiążą się z wypełnieniem kryteriów
konwergencji czyli większą stabilnością budżetu oraz całej gospodarki w ramach wspólnie
ustalonych zasad. Konsekwencje te są zdecydowanie pozytywne. Konsekwencje wtórne
przystąpienia do Unii Monetarnej to: obniżenie kosztów transakcji, wzrost wymiany
handlowej z krajami strefy euro oraz wyeliminowanie ryzyka kursowego. Euro wpływa
również na długookresową stabilizację gospodarczą oraz na podniesienie atrakcyjności
danego kraju z punktu widzenia krajów trzecich, co może przyczynić się do zwiększenia
bezpośrednich inwestycji zagranicznych, a tym samym do wzrostu PKB. Przystąpienie do
Unii Walutowej może nieść za sobą wadę w postaci niemożności stosowania kursu
walutowego jako mechanizmu dostosowawczego w przypadku wystąpienia szoków
asymetrycznych. Dany kraj traci również wpływ na politykę monetarną, której kompetencje
przejmuje Europejski Bank Centralny.
6
Kryteria konwergencji
Traktat z Maastricht wprowadził szereg zasad i wskaźników ekonomicznych, które powinny
zostać spełnione przez państwo, które dąży do pełnego uczestnictwa w Unii Gospodarczej i
Walutowej. Warunki te muszą zostać zrealizowane, aby dane państwo mogło przystąpić do
strefy euro i wprowadzić europejską walutę jako jedyny środek płatniczy w swoim kraju.
Poza niezależnością banku centralnego, w zakresie warunków koniecznych do przyjęcia euro,
kraje zobowiązane są wypełnić cztery kryteria: fiskalne, stabilności cen, kursowe i odnoszące
się do stóp procentowych.
Fiskalne kryterium konwergencji stanowi, że państwo członkowskie w momencie
dokonywania oceny nie może być objęte procedurą nadmiernego deficytu (art. 126 Traktatu o
funkcjonowaniu Unii Europejskiej). Decyzję o nałożeniu tej procedury podejmuje Rada do
Spraw Gospodarczych i Finansowych (ECOFIN) w sytuacji, gdy faktyczny lub planowany
deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych w relacji do PKB przekracza wartość
3% lub dług sektora instytucji rządowych i samorządowych wartość 60% PKB. Ocenia się
przy tym trwałość wypełnienia kryterium, a w sytuacji przekroczenia wartości referencyjnej
w przypadku deficytu: czy ewentualnie jej przekroczenie ma charakter tymczasowy i
wyjątkowy, a w przypadku długu: czy tempo zbliżania się do tego progu jest zadowalające.
Kryterium stabilności cen przewiduje, że średnia stopa inflacji w danym państwie
odnotowana w ciągu jednego roku poprzedzającego badanie, nie przekracza o więcej niż 1,5
punktu procentowego inflacji trzech państw członkowskich Unii Europejskiej o najbardziej
stabilnych cenach. Inflacja mierzona jest za pomocą 12-miesięcznej średniej wartości
zharmonizowanego indeksu cen konsumpcyjnych (HICP) w stosunku do średniej wartości
tego indeksu w bezpośrednio poprzedzającym okresie 12 miesięcy.
Kryterium stóp procentowych stanowi, iż w okresie jednego roku przed badaniem średnia
nominalna długoterminowa stopa procentowa nie może przekraczać o więcej niż 2 punkty
procentowe średniej z analogicznych stóp procentowych w trzech państwach członkowskich o
najbardziej stabilnych cenach.
Kryterium kursu walutowego wymaga uczestnictwa krajowej waluty w Europejskim
Mechanizmie Kursowym (ERM II) przez co najmniej 2 lata. Mechanizm ten polega na
utrzymywaniu wahań kursu waluty względem euro w określonych granicach (+/- 15%) wokół
pewnej ustalone wartości (tzw. parytetu centralnego). W tym okresie nie może być dokonana
7
dewaluacja parytetu centralnego w stosunku do euro, na własny wniosek państwa
członkowskiego. Aby kryterium zostało spełnione, na rynku walutowym w okresie poddanym
ocenie nie mogą również wystąpić poważne napięcia.
Oprócz tego, państwo zainteresowane wstąpieniem do strefy euro, powinno dostosować się
do kryterium konwergencji prawnej, które obejmuje analizę zgodności ustawodawstwa
krajowego z art. 130 i 131 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz Statutem
Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego. Dotyczy
ona głównie zgodności celów krajowych banków centralnych z celami Europejskiego
Systemu Banków Centralnych (ESBC), niezależności krajowych banków centralnych,
integracji krajowych banków centralnych z ESBC i Eurosystemem czy też jednolitej pisowni
euro. Dodatkowo, od takich krajów jak Polska, w związku z przeprowadzaną reformą
instytucjonalną w strefie euro i Unii Europejskiej, wymagane są dodatkowe dostosowania
przed wstąpieniem do euro, w szczególności prawne (wprowadzone przez m.in. dwupak,
Traktat o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w Unii Gospodarczej i Walutowej).
Kryteria konwergencji a Polska
Polska, mimo, iż od 1 maja 2004 uczestniczy w UGiW, jest objęta derogacją, czyli czasowym
wyłączeniem spod pewnych zasad prawnych. Ma więc podobny status jak większość państw,
przystępujących do UE wraz z nią, odmienny natomiast od Wielkiej Brytanii i Danii, które
uzyskały klauzulę opt-out. Uchylenie derogacji zależy od wypełnienia kryteriów
konwergencji.
Według danych z 2015 roku, w lipcu Polska znalazła się wśród trzech państw tworzących
grupę referencyjną kryterium stabilności cen. Średnie 12-miesięczne tempo wzrostu indeksu
HICP wyniosło -0,6% (był to historycznie najniższy poziom). Rada ECOFIN zdecydowała o
zakończeniu procedury nadmiernego deficytu wobec Polski. Tym samym Polska zredukowała
nadmierny deficyt o rok wcześniej niż było to rekomendowane przez radę. W 2014 roku
deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych w Polsce wyniósł 3,2% PKB, a
przekroczenie wartości referencyjnej wynoszącej 3% PKB wynikało wyłącznie z
poniesionego w tym roku kosztu wdrożenia systemowej reformy emerytalnej z 1999 roku
(0,4% PKB). Skorygowana wartość deficytu sektora g.g. w 2014 wynosiła zatem 2,8%. Dług
sektora osiągnął natomiast 50,1% PKB. Nawiązując do kryterium kursu walutowego, Polska
nie uczestniczy w mechanizmie ERM II. W 2015 roku Polska wypełniła kryterium stóp
8
procentowych. Średnia długoterminowa stopa procentowa za ostatnie 12 miesięcy wyniosła
2,7%.
Rys. 1 Kryteria konwergencji a Polska
źródło: www.nbportal.pl
Obecny kształt strefy euro
1 stycznia 1999 roku to ważna data w historii strefy euro. Wtedy to rozpoczął się trzeci etap
Unii Gospodarczej i Walutowej. Wówczas strefę euro utworzyło 11 państw, wprowadzając
euro do obiegu bezgotówkowego. Państwa te wypełniły kryteria konwergencji zawarte w
Traktacie o Unii Europejskiej. W skład pierwszych 11 państw członkowskich Unii
Europejskiej, które przyjęły euro weszły: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania,
Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia oraz Włochy. Dwa lata później, do
strefy euro dołączyła również Grecja. Monety i banknoty euro stały się prawnym środkiem
płatniczym obowiązującym na terenie strefy euro 1 stycznia 2002 roku. W późniejszych
latach, do strefy euro dołączyły również inne państwa: Słowenia (2007 r.), Malta (2008 r.),
Cypr (2008 r.), Słowacja (2009 r.), Estonia (2011 r.), Łotwa (2014 r.) oraz Litwa (2015 r.). Na
mocy podpisanych umów, euro w formie bezgotówkowej (1999 r.), a później gotówkowej
(2002 r.) przyjęły również kraje nie będące członkami Unii Europejskiej: Monako, San
Marino i Watykan oraz Andora (układ podpisano w 2011 r., zaczął obowiązywać w 2012 r.,
pierwsze andorskie monety euro wprowadzono w 2015 r.). Jedno państwo spoza Unii
Europejskiej – Czarnogóra - używa waluty euro bez zawierania układu monetarnego z Unią
Europejską (przeprowadziła tzw. jednostronną euroizację). Poza tym euro używa również
Kosowo (terytorium sporne).
9
Rys. 2 Mapka strefy euro 1999-2015
Źródło: www.ecb.europa.eu
10
ROZDZIAŁ 2
REALIZACJA KRYTERIÓW KONWERGENCJI PRZED I PO PRZYSTĄPIENIU
DO STREFY EURO
Spełnienie sformułowanych w Traktacie o Unii Europejskiej kryteriów uczestnictwa w strefie
euro, umożliwia funkcjonowanie danego kraju w ramach obszaru jednowalutowego. Oznacza
to, że dane państwo może zrezygnować z możliwości korzystania z instrumentu kursu
walutowego jako narzędzia polityki gospodarczej oraz prowadzenia polityki pieniężnej bez
uszczerbku dla trwałego wzrostu gospodarczego. W celu kontroli spełniania kryteriów
konwergencji oraz warunków prawnych uczestnictwa w strefie euro przez dany kraj,
Europejski Bank Centralny oraz Komisja Europejska przygotowują co najmniej raz na dwa
lata lub na wniosek któregoś z państw członkowskich z derogacją raporty konwergencji, które
przedkładane są Radzie Unii Europejskiej, a następnie publikowane.
Tabela 1. Wypełnienie kryteriów konwergencji przez kraje UE w latach 1997 i 1998
Kraj
Dług publiczny
(% PKB)
Deficyt
budżetowy
(% PKB)
Roczny
wskaźnik inflacji
Długoterminowe
stopy
procentowe
Austria
1997
66,1
1998
64,7
1997
2,5
1998
2,3
1997
1,1
1998
1,5
1998
5,6
Belgia
122,2
118,1
2,1
1,7
1,4
1,3
5,7
Dania
65,1
59,5
-0,7
-1,1
1,9
2,1
6,2
Finlandia
55,8
53,6
1,1
-0,3
1,3
2,0
5,9
Francja
58,0
58,1
3,0
2,9
1,2
1,0
5,5
Grecja
108,7
107,7
4,0
2,2
5,2
4,5
9,8
Hiszpania
68,8
67,4
2,6
2,2
1,8
2,2
6,3
Holandia
72,1
70,0
1,4
1,6
1,8
2,3
5,5
Irlandia
66,3
59,5
-0,9
-1,1
1,2
3,3
6,2
Luksemburg
6,7
7,1
-1,7
-1,0
1,4
1,6
5,6
Niemcy
61,3
61,2
2,7
2,5
1,4
1,7
5,6
Portugalia
62,0
60,0
2,5
2,2
1,8
2,2
6,2
Szwecja
76,6
74,1
0,8
-0,5
1,9
1,5
6,5
Wielka
Brytania
53,4
53,0
1,9
0,6
1,8
2,3
7,0
Włochy
121,6
118,1
2,7
2,5
1,8
2,1
6,7
Źródło: Convergence Report, https://www.ecb.europa.eu/pub/convergence/html/index.en.html
11
Prowadząc analizę danych dotyczących kształtowania się stóp inflacji w państwach
członkowskich strefy euro, można zauważyć, iż konieczność spełnienia kryteriów
konwergencji przed przystąpieniem do Unii Gospodarczej i Walutowej przyczyniła się do
utrzymywania niskiego poziomu inflacji w okresie poprzedzającym przyjęcie euro. W 11
państwach członkowskich (bez Grecji), które przystąpiły do strefy euro w 1999 r.
średnioroczne stopy inflacji kształtowały się w 1998 r. na poziomie mniej więcej 1,5%.
Pierwszy raport (z 1996 r.) wskazywał, że większość
krajów nie spełnia kryteriów
konwergencji. Stopy procentowe oraz inflacji w Grecji, Hiszpanii, Portugalii, Wielkiej
Brytanii i we Włoszech przekraczały wartość referencyjną, jednak podkreślono, że w
przypadku obu kryteriów mają tendencję malejącą. W przeciągu dwóch lat sytuacja uległa
znacznej poprawie i stopa inflacji kształtowała się średnio na poziomie około 2% (poza
Grecją), co zostało podkreślone w Raporcie o konwergencji Europejskiego Instytutu
Walutowego z 1998r. Oceniając stopień spełnienia kryterium stabilności cen, raport ten
również podkreślił, że poza Grecją wszystkie państwa członkowskie miały stopę inflacji
niższą niż wartość referencyjna (2,7%). Stopa inflacji w Grecji, mimo, że była niższa niż w
latach poprzednich, nadal znacznie przekraczała poziom referencyjny (5,2%). Europejski
Instytut Walutowy podkreślił, że obserwowany w latach 90 proces zbieżności stóp inflacji był
wynikiem kilku czynników. Spore znaczenie miała prowadzona w państwach członkowskich
polityka monetarna nakierowana na zapewnienie stabilności cen, wspomagana przez działania
w zakresie polityki fiskalnej oraz ograniczanie tempa wzrostu płac i jednostkowych kosztów
pracy. Procesowi konwergencji pomagała również sprzyjająca sytuacja makroekonomiczna
(po okresie osłabienia tempa wzrostu na początku lat 90, presja na wzrost cen była słabsza).
Raport wskazał, że konwergencja stóp inflacji nastąpiła szczególnie W Hiszpanii, Portugalii i
we Włoszech, gdzie stopy zmniejszyły się z poziomu około 4-5% na średnio 1,8% (1997 r.).
Europejski Instytut Walutowy w Raporcie o konwergencji z 1998 roku, uwidocznił także
spore postępy w zakresie redukcji deficytów sektora finansów publicznych w państwach
członkowskich. Oceniając stan finansów publicznych, zwrócono uwagę na fakt, że w 1997 r.
po raz pierwszy od początku lat 90 nastąpił spadek przeciętnego zadłużenia krajów UE.
Pomimo tego podkreślił, że zadłużenie (średnio wśród państw członkowskich około 72% w
1997 r.) kształtowało się na zbyt wysokim poziomie. Deficyt budżetowy Grecji kształtował
się na poziomie 4% w 1997 r. (obniżył się do 2,2% w 1998 r.). Konwergencja nastąpiła
również w poziomie długoterminowych stóp procentowych. Długoterminowe stopy
procentowe w państwach członkowskich obniżyły się, a różnice pomiędzy oprocentowaniem
12
większości papierów wartościowych zmniejszyły się. W 1998 r. długoterminowe stopy
procentowe we wszystkich państwach członkowskich (poza Grecją) kształtowały się na
poziomie niższym od stopy referencyjnej (7,8% w styczniu 1998 r.). W Grecji ich poziom był
znacznie wyższy (9,8%). Analizując zestawienie kryteriów konwergencji za lata 1997 oraz
1998, najmocniej rzucają się w oczy różnice w długu publicznym między państwami
członkowskimi oraz znaczne przekraczanie wskaźników przez Grecję.
Oceniając stopień nominalnej konwergencji państw członkowskich, Europejski Instytut
Walutowy podkreślił, że w związku z przyjęciem wspólnej waluty, dostosowania, które
zostały przeprowadzone przez państwa członkowskie muszą być kontynuowane. W
szczególności zwrócono uwagę konieczność poprawy sytuacji na europejskich rynkach pracy
oraz redukcji bezrobocia strukturalnego, jak również dalsze działania na rzecz poprawy
finansów publicznych i zmniejszenia zadłużenia. Europejski Instytut Walutowy podkreślił, że
zmniejszenie zadłużenia musi zostać przeprowadzone w szczególności w państwach o jego
wysokim poziomie, aby ograniczyć wrażliwość na zmiany stóp procentowych, która pogarsza
się, gdy rośnie udział papierów wartościowych o krótszym terminie zapadalności.
Sytuacja po przystąpieniu do strefy euro
Od czasu przystąpienia pierwszych, a następnie kolejnych państw do strefy euro, sytuacja w
Unii Europejskiej ciągle się zmienia. Po 2012 roku, aktywność gospodarcza w wielu
państwach Europy osłabiła się. Jednocześnie kilka innych krajów poczyniło postępy w
zmniejszeniu nierównowagi fiskalnej. W 2013 roku aktywność gospodarcza większości
państw znów zaczęła nabierać tempa, a co za tym idzie, proces ten rozszerzał się na kolejne
sektory. Największy wpływ na to miał wzrost realnych dochodów rozporządzalnych przy
braku presji inflacyjnej w większości krajów, akomodacyjna polityka makroekonomiczna w
wielu z nich, a także rosnące oznaki stabilizacji gospodarczej w strefie euro. Niestety wczesne
ożywienie nie doprowadziło jeszcze do znacznej poprawy sytuacji na rynku pracy, gdzie
wciąż występuje wysokie bezrobocie. Jednocześnie wiele państw osiągnęło spory postęp w
eliminacji
nierównowagi
zewnętrznej
i
ograniczeniu
zależności
od
finansowania
zewnętrznego, zwłaszcza w sektorze bankowym. Dzięki temu poprawiła się odporność
większości
analizowanych
krajów
podczas
epizodycznych
zaburzeń
na
rynkach
wschodzących spoza Unii Europejskiej. Jakkolwiek w niektórych krajach występują znaczne
słabości, które jeśli nie zostaną odpowiednio ograniczone, w długim okresie będą
prawdopodobnie hamować proces konwergencji.
13
Kilkanaście lat wstecz, państwa strefy euro musiały zrealizować kryteria zbieżności, aby móc
wprowadzić wspólną walutę. Obecnie ich sytuacja ciągle się zmienia, co doskonale ukazują
wybrane wskaźniki ekonomiczne zawarte w Traktacie o Unii Europejskiej z Maastricht.
Tabela 2. Wypełnienie kryteriów konwergencji przez kraje UE w latach 2013 i 2014
Kraj
Stref
a
euro?
Dług publiczny
(% PKB)
Deficyt budżetowy
(% PKB)
Roczny
wskaźnik
inflacji
Długoterminowe
stopy
procentowe
2013
2014
2013
2014
2013
2014
2014
80,8
105,1
84,2
106,7
1,3
2,9
2,7
3,1
2,1
1,2
1,5
0,5
1,49
1,71
18,0
80,8
102,5
45,2
45,0
27,0
85,1
108,2
42,7
45,1
0,8
5,4
4,9
1,3
1,3
5,8
5,6
8,9
1,9
-1,5
0,4
2,3
0,4
1,4
0,5
-1,6
0,2
-0,3
0,4
0,4
3,35
4,05
6,00
1,58
1,32
9,9
55,6
92,3
177,0
93,7
67,9
120,0
10,4
59,3
95,6
178,6
95,6
68,2
107,5
0,1
2,5
4,1
12,4
6,9
2,4
5,7
-0,7
3,3
3,9
3,6
5,9
2,4
3,9
3,2
2,2
1,0
-0,9
1,5
2,6
0,5
0,5
1,2
0,6
-1,4
-0,2
0,3
0,3
1,45
1,67
6,93
2,72
1,45
2,37
38,8
23,4
40,7
23,0
2,6
-0,7
0,7
-1,4
1,2
1,7
0,2
0,7
2,79
1,34
✔
39,1
69,6
77,4
40,6
68,3
74,9
0,9
2,6
0,1
1,5
2,1
-0,3
0,0
1,0
1,6
0,7
0,8
0,8
2,51
2,61
1,16
✔
55,9
129,0
50,4
130,2
4,0
4,8
2,8
7,2
0,8
0,4
0,1
-0,2
3,52
3,75
38,0
54,6
70,8
39,8
39,9
53,5
80,8
44,9
2,2
2,6
15,0
1,4
1,4
2,8
5,0
1,7
3,2
1,5
1,9
0,4
1,4
-0,1
0,4
0,2
4,49
2,07
3,27
1,72
Węgry
76,8
76,2
2,5
2,5
1,7
0,0
4,81
Wielka
Brytania
86,2
88,2
5,7
5,7
2,6
1,5
2,41
128,2
132,3
2,9
3,0
1,2
0,2
2,89
Austria
✔
Belgia
✔
Bułgaria
Chorwacja
Cypr
✔
Czechy
Dania
Estonia
Finlandia
✔
Francja
✔
Grecja
✔
Hiszpania
✔
Holandia
✔
Irlandia
✔
Litwa
Luksemburg
✔
Łotwa
✔
Malta
Niemcy
✔
Polska
Portugalia
✔
✔
Rumunia
Słowacja
✔
Słowenia
Szwecja
✔
Włochy
✔
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat oraz Monitora Konwergencji Nominalnej nr 11/2015
14
Kryterium sytuacji finansów publicznych
Z danych przedstawionych w tabeli wynika, że wśród państw, które przystąpiły do strefy euro
w pierwszej kolejności, dług publiczny znacznie przewyższa wartość 60% PKB określoną w
Traktacie z Maastricht. Najwyższą wartość tego wskaźnika w 2013 r. odnotowano w Grecji
(177%), Portugalii (129%), we Włoszech (128,2%), w Irlandii (120%), w Belgii (105,1%) i
na Cyprze (102,5%). Sporo państw należących do strefy euro od dłuższego czasu, również
bardzo przewyższa wartość określoną przez kryteria konwergencji. Jakkolwiek, najniższy
dług publiczny (w % PKB) zanotowano w Bułgarii (18%, nie należy do strefy euro) oraz w
należącym do strefy euro Luksemburgu (23,4%). Wśród państw, które przyjęły euro za swoją
walutę, dominuje tendencja wzrostowa – dług publiczny powiększa się i stanowi coraz
większy procent PKB. Wyjątkiem są tutaj Niemcy, gdzie w 2013 r. dług publiczny wyniósł
77,4% PKB, a w 2014 r. już nieco mniej – 74,9%; oraz Irlandia (zmiana z 120% na 107,5% w
2014r.) i Malta (bardzo niewielka zmiana z 69,6% na 68,3% PKB w 2014 r.).
Z informacji zawartych w tabeli wynika, że w 2013 r. sporo z państw strefy euro miało
wskaźniki deficytu sektora finansów publicznych do PKB wyższe od 3-procentowej wartości
referencyjnej. Najwyższy deficyt odnotowano w Grecji (12,4%) oraz w Słowenii (15%),
jednak widoczna jest tendencja spadkowa. W 2014r. oba te kraje obniżyły swój deficyt,
odpowiednio do wartości: Grecja – 3,6% PKB, Słowenia – 5% PKB. Kolejne państwa strefy
euro, przekraczające wartość referencyjną wskaźnika, to: Cypr (4,9%), Francja (4,1%),
Hiszpania (6,9%), Irlandia (5,7%) oraz Portugalia (4,8%). W większości z nich (oprócz Cypru
i Portugalii, gdzie wartość wskaźnika rośnie), zauważalny jest trend spadkowy. Reszta państw
strefy euro, zarówno w 2013 i 2014 r. mieści się w wartości referencyjnej, a duża część z nich
znajduje się poniżej tej wartości, np. Niemcy (2013 r.: 0,1% PKB, 2014r. -0,3% PKB).
Kryterium stabilności cen
W 12-miesięcznym okresie referencyjnym (2013/2014 r.) inflacja w Unii Europejskiej była
niska, głównie z powodu niskiej importowanej presji inflacyjnej i wciąż słabej aktywności
gospodarczej w większości państw. Wartość referencyjna dla kryterium stabilności cen
wyniosła 1,7%. Wartość tę obliczono przez dodanie 1,5 pkt. proc. do nieważonej średniej
arytmetycznej stóp inflacji HICP za 12 miesięcy na Łotwie, w Portugalii i w Irlandii. Stopy
inflacji HICP w Grecji, w Bułgarii i na Cyprze uznano za obserwacje odstające, a co za tym
idzie – wyłączono je z obliczania wartości referencyjnej. Nawiązując do faktu, że w wielu
krajach średnia stopa inflacji była bardzo niska (co można zauważyć w tabeli 2), należy
15
przypomnieć, że zgodnie z Traktatem wyniki poszczególnych krajów w zakresie inflacji
ocenia się w ujęciu względnym, czyli w porównaniu z państwami członkowskimi o
najlepszych rezultatach w tej dziedzinie. Zatem kryterium stabilności cen uwzględnia
możliwość przejściowego odchylenia inflacji od poziomu spójnego ze stabilnością cen, także
w strefie euro, wskutek powszechnych skoków gospodarczych (wynikających np. ze
światowych cen surowców).
Obserwując wartość rocznego wskaźnika inflacji w krajach strefy euro w 2014 r., łatwo
dostrzec, spory spadek w porównaniu do roku 2013. Wyłączając państwa o sporej deflacji tj.
Grecję (-1,4), Cypr (-0,3) oraz Portugalię (-0,2) i Słowację (-0,1), pozostałe kraje strefy euro
wykazały drobną lub średnią inflację, jednak poniżej wartości referencyjnej. Najwyższą w
2014r. inflację odnotowano w Austrii (1,5) oraz Finlandii (1,2).
Rys. 3 Stopa inflacji w państwach UE, źródło: Eurostat
W ciągu ostatniego dziesięciolecia, we wszystkich krajach Unii Europejskiej inflacja była
zmienna, choć w różnym stopniu, co wiązało się głównie z poziomem cen surowców,
zmianami cen administrowanych i otoczeniem makroekonomicznym. W okresie silnego
wzrostu gospodarczego do 2008 r. inflacja przyspieszała, po czym w 2009 r. bardzo się
obniżyła w wyniku ujemnego szoku związanego ze światowymi cenami surowców i
16
znacznego osłabienia gospodarczego w większości krajów. Jednak pomiędzy rokiem 2010 a
2012, pomimo uporczywie słabego popytu wewnętrznego inflacja rosła, głównie pod
wpływem czynników zewnętrznych i cen administrowanych. Następnie w 2013 r. większości
analizowanych krajów inflacja zaczęła spadać, nawet do rekordowego poziomu w 2014 r.
Gwałtowna dezinflacja była w dużym stopniu wywołana spadkami światowych cen ropy i
innych surowców oraz dobrymi zbiorami w rolnictwie. W związku z niską stopą inflacji, we
wszystkich badanych krajach stosujących strategię celu inflacyjnego spadła poniżej celu
określonego przez bank centralny – część krajów znacznie poluzowała politykę pieniężną.
Kryterium długoterminowych stóp procentowych
Średnia długoterminowa stopa procentowa wśród państw Unii Europejskiej wyniosła 3,8%, a
tym samym ukształtowała się o 1,5 pkt. proc. poniżej wartości referencyjnej, która według
Monitora Konwergencji Nominalnej za 2014 r. wyniosła 5,3%. Zgodnie z wnioskami z
Raportów o Konwergencji 2013, w przypadku kryterium stóp procentowych z analizy został
wyłączony Cypr, jako państwo, które nie finansuje zadłużenia sektora publicznego poprzez
emisję instrumentów dłużnych na rynkach finansowych.
Rys. 4 Długoterminowe stopy procentowe, źródło: Eurostat
Najniższe wartości długoterminowych stóp procentowych odnotowano w Niemczech (1,16),
Luksemburgu (1,34) oraz Holandii (1,45), które znajdują się sporo poniżej średniej oraz
wartości referencyjnej. Najwyższe w strefie euro odnotowano w Grecji (6,93) oraz Portugalii
(3,75).
17
ROZDZIAŁ 3
OBECNE TRENDY INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ
Zalecenia Europejskiego Banku Centralnego zawarte w Raporcie o Konwergencji 2014
Raport o konwergencji z 2014 r. podkreśla potrzebę poprawy zarządzania gospodarczego w
Unii Europejskiej. W wielu analizowanych krajach, potrzebne są trwałe dostosowania w
dziedzinie polityki fiskalnej oraz makroekonomii, które wynikają z kombinacji następujących
czynników, istotnych z punktu widzenia integracji i konwergencji gospodarczej:

Wysokie zadłużenie sektora publicznego lub prywatnego, zwłaszcza w połączeniu ze
stosunkowo wysokim poziomem długu zagranicznego, sprawia, że gospodarka staje
się podatna na przenoszenie napięć z rynków finansowych. Może to również
przeszkadzać w stabilnym wzroście produkcji z uwagi na swój potencjalnie
niekorzystny wpływ na finansowanie, a także na konieczność zmniejszenia dźwigni
finansowej.

W calu zachowania konkurencyjności nadal konieczne jest utrzymanie w ryzach
nadmiernego wzrostu płac i zwiększenie wydajności dzięki innowacjom.

W ramach działań na rzecz wyższego, zrównoważonego i trwałego wzrostu należy
zająć się problemem niedopasowania kwalifikacji na rynku pracy i pobudzić
aktywność zawodową, koncentrując się przy tym na produktach i usługach o wysokiej
wartości dodanej. Powinno to pomóc w zmniejszeniu niedoborów siły roboczej i
zwiększeniu wzrostu potencjalnego.

Zapewnienie wyższego i trwałego wzrostu produkcji oraz uodpornienie gospodarki na
szoki dotykające dany kraj, wymagają dalszej poprawy otoczenia biznesowego oraz
zastosowania środków wzmacniających zarządzanie i usprawniających działalność
instytucji.

W odniesieniu do sektora finansowego potrzebny jest jak najściślejszy monitoring
sektora bankowego, w tym zwłaszcza ryzyka związanego z jego zaangażowaniem w
innych krajach oraz ze stosunkowo wysokim poziomem kredytów walutowych.
Konieczny jest także rozwój rynków finansowania w walucie krajowej, zwłaszcza
długoterminowego.

Dalsza konwergencja poziomów dochodów w większości krajów omawianych w tym
raporcie będzie prawdopodobnie wywierać dodatkową presję na wzrost cen lub
18
nominalnych kursów walutowych (lub jedno i drugie). Dlatego też wykazanie się
zdolnością do osiągnięcia i trwałego utrzymania stabilności cen w warunkach
stabilnego kursu wobec euro pozostaje zasadniczym warunkiem trwałej konwergencji
gospodarczej.

Potrzebne są trwałe dostosowania w dziedzinie polityki, aby zapobiec ponownemu
narastaniu nierównowagi makroekonomicznej. Ryzyko takie może wystąpić
zwłaszcza wtedy, kiedy konwergencji dochodów będzie towarzyszyć ponowny
nadmierny wzrost akcji kredytowej i cen aktywów, pobudzany na przykład przez
niskie lub nawet ujemne realne stopy procentowe.

Trzeba podjąć działania w związku z prognozowanymi zmianami demograficznymi
(które według przewidywań będą następować szybko i na znaczną skalę), w tym na
przykład odpowiedzialne i perspektywiczne reformy emerytalne.
Kryteria konwergencji w przeszłości i obecnie
Przewodnią ideą stworzenia zespołu kryteriów, których wypełnienie przez dany kraj
gwarantowałoby możliwość przyjęcia wspólnej waluty europejskiej, było zagwarantowanie,
że do ostatniego etapu integracji walutowej przejdą jedynie państwa gotowe podjąć wszystkie
wyzwania związane z przyjęciem euro. Doświadczenia ponad dekady funkcjonowania strefy
euro pokazały jednak, że kryteria konwergencji były niekiedy traktowane jako luźne
wskaźniki, przez co wspólną walutę przyjmowały państwa, które nie były na to gotowe. Mało
restrykcyjne podejście do kryteriów widoczne jest w postaci uwzględniania licznych
okoliczności nadzwyczajnych, zdejmujących z państw obowiązek wypełniania niektórych
kryteriów. W reakcji na kryzys finansowy, który odbił się również na państwach strefy euro,
w literaturze przedmiotu pojawiły się opracowania dotyczące nieefektywności kryteriów
konwergencji. Ograniczenie monitorowanych wartości do stabilności cen, stóp procentowych,
kursu walutowego oraz finansów publicznych (długu i deficytu publicznego) nie sprzyjało
generowaniu głębszej konwergencji w wartościach realnych. Postulowano również
wprowadzenie zautomatyzowanych sankcji za nieprzestrzeganie kryteriów konwergencji.
Analizując realizację kryteriów z Maastricht na przestrzeni lat, łatwo zauważyć, że sytuacja
gospodarcza państw strefy euro ciągle się zmienia. Sporo państw, które w 1998 r. realizowały
kryterium finansów publicznych, obecnie sporo przekracza normy. Duży wzrost długu
publicznego oraz deficytu budżetowego zauważalny jest na przykładzie Hiszpanii i Portugalii,
gdzie w 1998 r. wartości wskaźników były bardzo zbliżone do wartości referencyjnych, a
19
obecnie wynoszą odpowiednio: w Hiszpanii 95,6% PKB (dług publiczny) i 5,9% PKB
(deficyt budżetowy); w Portugalii 130,2% PKB (dług publiczny) i 7,2% PKB (deficyt
budżetowy). Prawie 20 lat temu kryteria konwergencji wydawały się bardzo spójnymi i
rozsądnymi postulatami, wymuszającymi na krajach kandydujących do strefy euro
dopasowanie sytuacji gospodarczej. Pierwsze odejście od określonego systemu pojawiło się w
momencie wprowadzenia euro, gdy do strefy przyjęto państwa niespełniające kryteriów:
Włochy i Belgię, a później Grecję. W następnych latach dyscyplinę budżetową bez żadnych
konsekwencji łamały nawet Francja i Niemcy. W ostatnich kilku latach kryteriów z
Maastricht nie przestrzegały praktycznie wszystkie kraje strefy euro.
Określenie kryteriów konwergencji w traktacie z Maastricht było postawieniem poprzeczki
dla gospodarek strefy euro na wysokim poziomie. Obserwując niekorzystną zmianę w
realizacji kryteriów konwergencji, automatycznie nasuwa się pytanie kto i w jaki sposób
będzie egzekwować konsekwencje w sytuacji, kiedy kryteria nie będą przestrzegane?
Niemieszczenie się w wyznaczonych przez kryteria z Maastricht ramach przez wspomniane
wcześniej państwa było oznaką, że kryteria stanowią duże wyzwanie dla państw, którym
przyświecał wspólny cel jednolitej, mocnej, europejskiej waluty. Wraz z przystąpieniem do
euro, niemiecki dług publiczny przekraczał minimalnie próg 60% PKB, a grecki 100% PKB.
New York Times pisał wtedy: „Euro narodziło się w grzechu pierworodnym: kraje takie jak
Włochy i Grecja przystąpiły do unii walutowej z deficytami wyższymi niż zezwalał traktat.
Zamiast podnieść podatki lub zredukować wydatki, rządy te za pomocą instrumentów
pochodnych sztucznie zmniejszyły deficyty”.
Komisja Europejska monitorując poziom inflacji, deficytu czy długu państw strefy euro,
przedkłada rekomendację Radzie do spraw Gospodarczych i Finansowych (Ecofin). Rada ta
składa się z ministrów finansów krajów członkowskich Unii Europejskiej. W kompetencjach
Rady, która w ciągu roku ma przewidziane 12 spotkań, leży rozstrzyganie czy dany kraj
narusza kryteria konwergencji. Nałożenie kary wymaga większości dwóch trzecich głosów.
Nie trudno wyobrazić sobie sytuację, w której kilka państw mających problem z utrzymaniem
limitów, wzajemnie udziela sobie poparcia, wstrzymując nałożenie sankcji. Przykładem jest
scenariusz z 2003 roku, gdzie Rada do spraw Gospodarki i Finansów odrzuca wniosek o
nałożenie sankcji na Francję i Niemcy, o który domagała się Komisja Europejska. Podobna
sytuacja miała miejsce w 2005 roku, kiedy Niemcy trzeci raz przekroczyły granicę
dopuszczalnego deficytu budżetowego. Aby zaradzić nagminnie pojawiającym się sytuacjom
łamania kryteriów konwergencji, stworzono listę „usprawiedliwionych” wydatków. Na liście
20
znalazły się wydatki na badania i rozwój, wydatki na reformy systemu emerytalnego czy
wydatki na międzynarodową solidarność i politykę europejską. Wzmożone wydatki
przewidziane zostały w takich przypadkach jak: klęski żywiołowe, recesja czy spadek PKB.
21
ZAKOŃCZENIE
Ciągłe zmiany koniunkturalne oraz różnorodność decyzji politycznych znacząco wpływają na
wysokość wskaźników konwergencji nominalnej. Wspólna waluta przysparza wielu korzyści
słabszym gospodarkom w warunkach prosperity, ale w okresie gorszej koniunktury utrudnia
im rozwiązywanie piętrzących się problemów. Kryzys towarzyszący strefie euro uwidocznił
jej niedoskonałości: nieprzestrzeganie kryteriów konwergencji prawie dwie dekady po
przystąpieniu do strefy euro pierwszych państw oraz brak koordynacji polityk budżetowych
między państwami członkowskimi. Te wyjątkowe okoliczności uwidoczniły także brak
odpowiednich instrumentów w Unii Europejskiej, umożliwiających udzielenie szybkiej,
skutecznej pomocy finansowej najbardziej zagrożonym państwom.
Przyjęcie do strefy euro państw niespełniających niektórych kryteriów konwergencji, jedynie
ze względów politycznych może mieć w przyszłości negatywne skutki gospodarczofinansowe. Dobrym przykładem jest tutaj Grecja, która nie tylko nie spełniała kryteriów
konwergencji, ale też fałszowała dane statystyczne dla Eurostatu. Niemniej gorszącą praktyką
było nieprzestrzeganie przejściowo kryteriów konwergencji przez Francję i Niemcy. W
sytuacji łamania ustalonych kryteriów, Komisja Europejska ograniczała się głównie do
wysyłania tzw. niebieskich lisów ostrzegających do państw, które je rażąco łamały i tylko
ogólnikowo deklarowały ich przestrzeganie w odpowiednim czasie.
Podsumowując, kryteria konwergencji, chociaż same w sobie wyznaczają rozsądną granicę
dla finansów państw europejskich, niestety nie są przestrzegane w większości państw strefy
euro. Warto odnotować złożoność procesu tworzenia wspólnego obszaru walutowego.
Zastąpienie jednej waluty drugą (wspólną) nie jest działaniem, które rozwiązuje istotne
problemy gospodarcze. Otoczenie tego procesu arbitralnie narzuconymi kryteriami odnośnie
górnych poziomów inflacji, deficytu i długu publicznego oraz stóp procentowych, z
pewnością nie jest gwarantem braku dalszego różnicowania się głównych zmiennych
makroekonomicznych i konwergencji w poszczególnych krajach.
22
SPIS TABEL I RYSUNKÓW
Tabela 1. Wypełnienie kryteriów konwergencji przez kraje UE w latach 1997 i 1998
11
Tabela 2. Wypełnienie kryteriów konwergencji przez kraje UE w latach 2014 i 2015
14
Rysunek 1. Kryteria konwergencji a Polska
9
Rysunek 2. Mapka strefy euro 1999-2015
10
Rysunek 3. Stopa inflacji w państwach UE
16
Rysunek 4. Długoterminowe stopy procentowe
17
23
BIBLIOGRAFIA
Biuletyny i raporty
Convergence
Report
1998,
Europejski
Bank
Centralny,
https://www.ecb.europa.eu/pub/convergence/html/index.en.html (dostęp: 15.05.2016)
Convergence
Report
2014,
Europejski
Bank
Centralny,
https://www.ecb.europa.eu/pub/convergence/html/index.en.html (dostęp 15.05.2016)
Monitor
konwergencji
nominalnej
–
2015
rok,
Ministerstwo
Finansów,
http://www.mf.gov.pl/ministerstwo-finansow/dzialalnosc/integracja-ze-strefa-euro/analizy-imaterialy-informacyjne/monitor-konwergencji-nominalnej (dostęp: 16.05.2016)
Euro
–
wspólna
waluta
europejska,
Ministerstwo
Finansów,
http://www.mf.gov.pl/ministerstwo-finansow/dzialalnosc/integracja-ze-strefa-euro/analizy-imaterialy-informacyjne/broszura/euro-wspolna-waluta-europejska (dostęp: 18.05.2016)
Dane statystyczne
HICP – Inflation rate, Annual average rate of change (%),
Eurostat,
http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00118&
plugin=1 (dostęp: 14.05.2016)
EMU
convergence
criterion
series
–
annual
data,
Eurostat,
http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00097&
plugin=1 (dostęp: 14.05.2016)
Literatura, artykuły, monografie i opracowania
KAWIŃSKI K., Kryteria konwergencji a procesy dostosowawcze w nowych krajach
członkowskich UE, Uniwersytet Wrocławski, NKE.
KOLANY
K.,
Absurd
unijnych
kryteriów
konwergencji,
http://www.bankier.pl/wiadomosc/Absurd-unijnych-kryteriow-konwergencji-2504603.html
(dostęp: 15.05.2016)
OCHRYMIUK M., ROGUT A. Konwergencja nominalna w strefie euro. Implikacje dla
Polski, Materiały NBP, Warszawa 2010.
PIETRUCHA J., Konwergencja nominalna a nierównowagi makroekonomiczne w strefie
euro, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach nr 218, 2015.
Strony internetowe
Europejski Bank Centralny, www.ecb.europa.eu
Ministerstwo Finansów, www.mf.gov.pl
Portal Edukacji Ekonomicznej NBP, www.nbportal.pl
24