Symptomy ryzyka dysleksji dziecka w wieku przedszkolnym

Nauczanie przedszkolne i zintegrowane
Symptomy ryzyka dysleksji dziecka w wieku
przedszkolnym
Grażyna Miga
Jolanta Kapusta
Przedszkole Miejskie Nr 20 w Mielcu
[email protected]
[email protected]
Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci w młodszym wieku są
dzisiaj zjawiskiem coraz bardziej dostrzeganym przez nauczycieli. Wpływ na ten
stan rzeczy mają zarówno licznie pojawiające się w czasopismach naukowych
i popularnonaukowych publikacje z badań psychologiczno-pedagogicznych nad
dysleksją i dysortografią, jak też znaczne rozszerzanie się tych zjawisk w praktyce.
Dzisiaj już niemal każdy nauczyciel styka się z tym problemem, poszukując
fachowej literatury z zakresu diagnozy i profilaktyki dysleksji i dysortografii.
Jeżeli dziecko o prawidłowym rozwoju intelektualnym ma kłopoty z nauczeniem się pisania i czytania, przy użyciu powszechnie stosowanych metod pedagogicznych, wówczas mówi się o dysleksji rozwojowej, to znaczy o trudnościach
w pisaniu i czytaniu związanych z rozwojem dziecka. Zakłada się przy tym, że
w procesie rozwoju przy odpowiedniej stymulacji, trudności te ustąpią.
Najczęściej przyczyny tych trudności spowodowane są nieprawidłowym
funkcjonowaniem układu nerwowego, a w szczególności zaburzeniami pamięci,
opóźnieniem w rozwoju języka, kłopotami z orientacją, zaburzeniami w postrzeganiu wzrokowym czy słuchowym. Uwarunkowania tych zaburzeń są wielorakie.
Wskazuje się na dziedziczność, uszkodzenie układu nerwowego (podczas ciąży
i porodu o nieprawidłowym przebiegu, czy we wczesnym dzieciństwie), wreszcie
na zaburzenia hormonalne. Objawy trudności w czytaniu i pisaniu dostrzegane są
dopiero u dzieci w okresie nauczania początkowego, a powinny być zauważone
przez nauczyciela w klasie „0” w szkole lub w przedszkolu. Już u przedszkolaka
można stwierdzić objawy, które cechują dzieci „ryzyka dysleksji”.
Wiek przedszkolny (3-5 lat):
– opóźniony rozwój mowy;
– słabe umiejętności językowe: trudności z wypowiadaniem złożonych
wyrazów, zapamiętywaniem nazw i budowaniem wypowiedzi;
29
Grażyna Miga, Jolanta Kapusta – Symptomy ryzyka dyslekcji dziecka...
–
opóźniony rozwój ruchowy: mała sprawność ruchowa i koordynacja
ruchów podczas czynności samoobsługowych, rysowania czy zabaw
ruchowych.
Klasa „0” (6-7 lat):
– wadliwa wymowa, błędy gramatyczne;
– trudności z zapamiętaniem wiersza czy piosenki;
– trudności z różnicowaniem głosek podobnych (zaburzenia słuchu
fonemowego) oraz z wydzielaniem z wyrazów sylab i głosek z ich
syntetyzowaniem (zaburzenia analizy i syntezy sylabowej i głoskowej);
– niechęć do rysowania, trudności z odtwarzaniem wzorów graficznych
i szlaczków;
– niechęć do układanek;
– oburęczność, mylenie prawej i lewej ręki, trudności z używaniem określeń:
prawo-lewo, nad-pod itp.;
– trudności w nauce czytania.
U podstaw czynności czytania i pisania leżą funkcje poznawcze, tj. percepcja
(spostrzeganie wzrokowe, słuchowe, kinestetyczne, dotykowe), pamięć, uwaga,
mowa, myślenie, i ruchowe, tj. motoryka rąk oraz pośrednio motoryka całego ciała.
W czynność czytania i pisania zaangażowane są też procesy emocjonalnomotywacyjne. Za występowanie specyficznych trudności w uczeniu się czytania
i pisania odpowiedzialne są przede wszystkim zaburzenia funkcji ruchowych
(głównie motoryki rąk) oraz ich współdziałania (koordynacji).
Trudności w uczeniu się uwarunkowane zaburzeniami spostrzeżeń wzrokowych
Istotne znaczenie w procesie nabywania umiejętności pisania i czytania ma
analizator wzrokowy. Zaburzenia tego analizatora powodują deformacje w postrzeganiu. W rezultacie deficytów analizy i syntezy wzrokowej, dziecko wadliwie
odzwierciedla kształt liter, ma poważne kłopoty w różnicowaniu, zapamiętywaniu
i odtwarzaniu figur geometrycznych, liter, struktur graficznych (w tym struktur
wyrazów). Myli litery podobne, różniące się drobnymi elementami graficznymi (np.
l-ł, a-o, a-ą) oraz litery asymetryczne, różniące się położeniem względem osi
pionowej (np. p-g, d-b) i poziomej (np. b-p, m-w). Dziecko takie niepoprawnie
przepisuje też teksty ze wzoru.
Zbyt długa koncentracja nad rozpoznawaniem liter i syntezą wyrazów
powoduje, że dzieci te nie mogą opanować techniki czytania w przewidzianym
czasie – zgadują znaczenie wyrazów lub uczą się czytać na pamięć, opuszczają
i przestawiają litery albo cząstki wyrazów.
Trudności w uczeniu się uwarunkowane zaburzeniami spostrzeżeń słuchowych
Dzieci o niskim poziomie rozwoju percepcji słuchowej mają nawet kłopoty ze
zrozumieniem bardziej skomplikowanych poleceń słownych (szczególnie
30
CKPiDN w Mielcu – Zeszyty nauczycielskie – Nr 1/2004
dłuższych). Z trudem wydzielają głoski w wyrazie, dokonują syntezy słuchowej
i różnicują głoski zbliżone fonetycznie (sz-ż, cz-c). Wyraźne trudności uwidaczniają się w pisaniu ze słuchu. Dzieci te opuszczają, dodają, przestawiają litery i sylaby
w wyrazach, łączą wyrazy, źle je przenoszą, mylą litery odpowiadające głoskom
zbliżonym fonetycznie (np. różniących się tylko dźwięcznością f-w, p-b, t-d), źle
zapisują zmiękczenia, mylą i – j, nie odróżniają samogłosek nosowych od zespołów
dźwiękowych, np. ą od on, om. Często trudnościom tym towarzyszy wada
wymowy.
Istnieje też grupa dzieci, która mimo prawidłowej artykulacji, ma trudności
z wypowiadaniem bardziej złożonych wyrazów (np. zamiast: laboratorium mówią
rabolatorium).
Ze względu na to, że dzieci z trudem dokonują syntezy słuchowej wyrazów,
mają problemy z przeczytaniem tekstu: literują (głoskują) bez możliwości dokonania syntezy wyrazu, przekształcają wyrazy, część odczytując, a część zgadując,
zamieniają głoski, opuszczają je, czytają nierytmicznie i wolno. Skupiając się na
technicznej stronie czytania, nie rozumieją przeczytanej treści.
Zaburzeniom percepcji słuchowej towarzyszy zwykle słabsza pamięć słuchowa,
dlatego dzieci z trudem uczą się tabliczki mnożenia, wierszy i wszelkich ciągów
słownych (dat, chronologii, alfabetu, nazw miesięcy, pór roku). Mylą nazwy
podobne fonetycznie, lecz różne znaczeniowo (np. pryszcze i prysznice),
przedrostki w wyrazach (np. przekąpałam się zamiast wykąpałam się). Z tego
samego powodu niewiele uczą się ze słuchu na lekcji.
Należy dodać, że dzieci z niskim poziomem rozwoju percepcji słuchowej
najpoważniejsze trudności ujawniają podczas pisania ze słuchu (trudności te
utrzymują się dłużej niż problemy z czytaniem).
Trudności w uczeniu się uwarunkowane opóźnieniem i zaburzeniem rozwoju
ruchowego
W wieku przedszkolnym dzieci z zaburzeniami funkcji ruchowych postrzegane
są jako mało sprawne ruchowo. Mają trudności w wykonywaniu ćwiczeń na lekcjach wychowania fizycznego, są nieudolne w grach i zabawach sportowych. Nie
lubią majsterkowania, szycia, lepienia, wycinania, rysowania. W wieku szkolnym
objawy te utrzymują się, dodatkowo pojawiają się trudności w pisaniu.
Do najczęstszych objawów zaburzeń rozwoju kinestetyczno-ruchowego zalicza
się:
– obniżenie precyzji i szybkości ruchów docelowych (dzieci z tym
zaburzeniem piszą wolno i brzydko),
– współruchy (synkinezje), tj. dodatkowe ruchy, niepotrzebne z punktu
widzenia celu i efektu wykonywanej czynności,
– wadliwa regulacja napięcia mięśniowego (tonusu) powodująca, że dziecko
zbyt mocno lub zbyt słabo naciska pióro, ołówek czy długopis, w konsekwencji czego powstają nierówne linie, łuki i kąty liter.
31
Grażyna Miga, Jolanta Kapusta – Symptomy ryzyka dyslekcji dziecka...
Ważnym elementem w rozwoju ruchowym dziecka jest prawidłowy przebieg
procesu lateralizacji, tj. ustalania się czynnościowej dominacji narządów ruchu
(ręki, nogi) i zmysłu (oka, ucha) po jednej stronie ciała. Dzieci źle zlateralizowane
(z lateralizacją skrzyżowaną lub nie ustaloną) mają bowiem trudności w czytaniu
(przekręcanie słów polegające na zmianie kolejności odczytywanych głosek,
przestawianie kolejności słów, opuszczanie całego wiersza w czytanym tekście,
wolne tempo czytania) i w pisaniu (pismo lustrzane, inwersja statyczna
i dynamiczna, dodawanie lub opuszczanie liter albo sylab, błędne odtwarzanie
liter). Podobne trudności dotyczą odtwarzania cyfr.
Bibliografia:
1. Zalczewska B.: Trudności w czytaniu i pisaniu. Wydawnictwo Szkolne
i Pedagogiczne - Spółka Akcyjna, Warszawa 1999.
2. Czajkowska J., Heroda K.: Zajęcia korekcyjno - kompensacyjne w szkole.
Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1989.
3. Bogdanowicz M.: O dysleksji. Lublin 1994.
4. Żebrowska M..: Psychologia dzieci i młodzieży, Warszawa 1980.
5. Bogdanowicz M.: Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Gdańsk
2002.
32