prawa człowieka a rozwój

PRAWA CZŁOWIEKA A ROZWÓJ*
*HUMAN RIGHTS BASED APPROACH TO DEVELOPMENT
Nie będziemy cieszyć się rozwojem nie zapewniając bezpieczeństwa, nie będziemy cieszyć się wolnością bez zapewnienia rozwoju i nie będziemy się cieszyć
żadną z tych wartości bez poszanowania praw człowieka. O ile nie będziemy
działać na rzecz tych spraw, nie osiągniemy sukcesu.
(Kofi Annan, raport „Langer Freedom” z marca 2005).
Wartości moralne jako motywacja i punkt wyjścia do walki
z ubóstwem oraz budowania sprawiedliwego świata opartego
na godnym życiu wszystkich ludzi na świecie.
Koncepcja praw człowieka zakłada, że każdemu człowiekowi przysługują pewne prawa, wynikające z godności człowieka. Prawa te są niezbywalne (nie można się ich zrzec), nienaruszalne (istnieją niezależnie
od władzy i nie mogą być przez nią regulowane), naturalne oraz niepodzielne. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, przyjęta w 1948 r.,
jest katalogiem fundamentalnych praw człowieka, obejmujących prawa polityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturalne. Jej przesłaniem jest
przekonaniem, że każdy ma prawo do tych rzeczy, które są niezbędne
do życia. Do praw takich należy prawo do wody, schronienia, odzieży,
mieszkania, rodziny. Państwo pełni rolę instytucji, której zadaniem jest
ochrona tych praw.
Prawo do rozwoju zostało sformułowane i przyjęte na forum międzynarodowym po kilkudziesięciu latach dyskusji. W 1986 roku ONZ
proklamowało Deklarację Prawa do Rozwoju, która w artykule
pierwszym opisuje rozwój jako nienaruszalne prawo człowieka, na
mocy którego każda osoba i wszystkie ludy są uprawnione do uczestnictwa w, przyczyniania się do i korzystania z rozwoju gospodarczego,
społecznego, kulturalnego i politycznego, w którym wszystkie prawa
człowieka i podstawowe będą w pełni respektowane.
Publikacja powstała w ramach projektu „Bringing Attention to Development and HRBA” realizowanego w ramach programu organizacji Minority Rights
Group Europe „Promoting Development in Europe: Towards a Critical Mass and Beyond” współfinansowanego przez Komisję Europejską.Za tresć publikacji
odpowiada Polska Akcja Humanitarna i nie może być ona postrzegana jako odzwierciedlenie stanowiska Unii Europejskiej.
Opracowano na podstawie: „Frequently asked questions on a human rights-based approach to development cooperation” Office of United Nations High
Commissioner for Human Rights.
1
Prawo do rozwoju
Zarówno prawa człowieka jak i rozwój dążą do rozpowszechniania dobrobytu i wolności w oparciu o godność i równość należną wszystkim
ludziom. Państwo pełni rolę instytucji, której zadaniem jest ochrona
owych praw.
Przyjęcie prawa do rozwoju miało przełomowe znaczenie dla rozumienia pomocy rozwojowej. Konsekwencją prawa do rozwoju jest bowiem
fakt, że kraje najuboższe mają prawo do pomocy ze strony krajów bogatszych, a kraje bogate mają obowiązek udzielania wsparcia krajom
biedniejszym w redukcji ubóstwa. W ten sposób pomoc rozwojowa
przestała być jedynie oznaką dobrej woli państw bogatych, ale stała
się ich zobowiązaniem na arenie międzynarodowej. Co więcej, pomoc
świadczona uboższym nie może być podporządkowana interesom politycznym czy gospodarczym krajów Północy (co niestety nazbyt często
ma miejsce w praktyce), gdyż jej celem jest w pierwszej kolejności wypełnienie obowiązku w stosunku do ludzi ubogich w krajach globalnego Południa. Istotą praw człowieka jest bowiem fakt, że z praw jednej
strony wynikają konkretne zobowiązania dla drugiej.
Prawa człowieka w kontekście kształtowania
polityki rozwojowej
Zarówno prawa człowieka, jak i rozwój ludzki skupiają się na człowieku i odzwierciedlają podstawową troskę o to, aby instytucje, polityki
i działania były jak najbardziej kompleksowe i nastawione na uczestnictwo w poszanowaniu podmiotowości wszystkich jednostek. Tę komplementarność między podejściem w duchu praw człowieka i w duchu
rozwojowym widać w następującej zależności: gdy prawa człowieka nie
są respektowane, konieczne jest przeanalizowanie działania poszczególnych aktorów. Takie podejście skupione na wskazaniu odpowiedzialności za braki w systemie społecznym, znacznie poszerza obszar żądań
zwykle utożsamianych z analizą rozwoju ludzkiego. Z kolei, analiza ta
pomaga w zbieraniu informacji, jakie decyzje polityczne są konieczne
dla realizacji praw człowieka w konkretnych przypadkach.
Kraje Północy zobowiązały się do realizacji Milenijnych Celów Rozwoju przyjętych w 2000 roku na szczycie ONZ. Ponadto kraje Unii
Europejskiej obiecały krajom Południa, że do 2010 zwiększą swoją pomoc rozwojową do 0,56 % PKB, oraz do 0,7 % PKB w 2015 roku.
Cele dla Polski, jako jednego z nowych krajów członkowskich wynoszą: 0,17% PKB w 2010 roku oraz 0,33 PKB w 2015 roku.
Głównym obszarem zainteresowania rozwoju ludzkiego jest realizacja
wszystkich podstawowych wolności, takich jak możliwość wyboru
w zaspokajaniu potrzeb fizjologicznych albo uniknięcia zachorowania
na choroby, którym można zapobiec. Rozwój zakłada także danie ludziom możliwości, takich jak dostęp do szkolnictwa, systemu sprawiedliwości, gwarancje równości. Podejście praw człowieka podziela
ten obszar zainteresowania. Jak stwierdza Amartya Sen, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii i jeden z głównych współczesnych
myślicieli zajmujących się walką z ubóstwem: ubóstwo nie polega na
niskim poziomie dochodów lecz na ograniczeniu możliwości życiowych dostępnych jednostce. Walka z nędzą polega – według Sena –
na zwiększaniu możliwości życiowych i ograniczaniu różnych form
zniewolenia, którym poddany jest człowiek. Bowiem właśnie wachlarz
dostępnych mu możliwości dokonywania wyborów jest podstawowym
warunkiem kształtowania swojego losu zgodnie z własnymi dążeniami.
Człowiek bogaty to ten, który ma możliwość życia zgodnie z własnymi aspiracjami, a człowiek biedny to ten, który nie ma wyboru ścieżki
życiowej i realizacji swoich dążeń. Takie podejście ma istotne praktyczne konsekwencje dla rozumienia celu i sposobów walki z ubóstwem.
Celem pomocy rozwojowej nie jest wyłącznie, ani przede wszystkim,
zwiększenie dochodów danej społeczności lokalnej czy podwyższenie dochodu narodowego danego kraju. Głównym wyzwaniem jest
zapewnienie, aby zwiększenie środków przełożyło się na poszerzenie
możliwości życiowych jak największej grupy ludzi.
2
Dostęp do wody pitnej to podstawowe prawo
każdego człowieka. Z powodu braku pitnej
wody miliony ludzi żyje w niegodnych warunkach.
Pogwałcenia praw człowieka są zarówno
przyczyną jak i konsekwencją biedy.
Praktyczny wymiar podejścia do rozwoju opierającego się na prawach
człowieka polega na uwzględnieniu następujących kwestii:
Czyje prawa? Podejście opierające się na prawach człowieka koncentruje się na walce o prawa grup odrzuconych i marginalizowanych,
a także tych, których prawa mogą zostać złamane i opiera się na założeniu, że żadne państwo nie może rozwijać się nie uznawszy praw
człowieka (zwłaszcza ich uniwersalności) za swoje podstawowe zasady
funkcjonowania. Ich uniwersalność oznacza, że wszystkim ludziom
przysługują prawa człowieka, nawet jeśli ograniczenia związane z zasobami wymagają ustalenia pewnych priorytetów.
3
Przejrzystość i odpowiedzialność. Podejście opierające się na prawach
człowieka pomaga opracowywać strategie, ustawodawstwo, przepisy
i budżet w odniesieniu do konkretnego prawa lub praw, określając,
co trzeba zrobić, w jakim stopniu i kto jest za to odpowiedzialny,
a także zapewnia dostępność potrzebnych zdolności (lub zasobów pozwalających zbudować brakujące zdolności). Takie podejście sprawia,
ze proces ten jest bardziej przejrzysty oraz pozwala jednostkom i społecznościom pociągać do odpowiedzialności tych, których obowiązkiem jest działać, co pozwala z kolei skutecznie reagować, gdy któreś
prawa są łamane.
Trwały pokój może być utrzymany tylko
na podstawie sprawiedliwości społecznej
a ubóstwo, gdziekolwiek istnieje stanowi
niebezpieczeństwo dla dobrobytu wszystkich.
(Deklaracja Filadelfijska, ILO).
Wymiar holistyczny. Program bazujący na podejściu opierającym się
na prawach człowieka traktuje swoje środowisko w sposób całościowy uwzględniając rodzinę, społeczność, społeczeństwo obywatelskie,
władze lokalne i państwowe. Uwzględnia ramy społeczne, polityczne
i prawne, które określają relacje między tymi instytucjami, a także wynikające z nich prawa, obowiązki i zakres odpowiedzialności. Podejście opierające się na prawach człowieka eliminuje podziały sektorowe
i ułatwia zintegrowaną odpowiedź na złożone problemy związane
z rozwojem.
Instrumenty międzynarodowe. Określone rezultaty, standardy dostarczania poszczególnych usług i standardy zachowań wynikają z uniwersalnych instrumentów praw człowieka, konwencji oraz innych ustalonych na arenie międzynarodowej celów, norm i standardów. Podejście
opierające się na prawach człowieka pomaga poszczególnym krajom
przełożyć takie cele i standardy na określone w czasie i osiągalne rezultaty na poziomie krajowym.
4
Proces demokratyczny. Odpowiedzialność za osiągnięcie tych celów
i standardów opiera się na procesach demokratycznych (rozwój strategii, planowanie na poziomie krajowym) i odzwierciedla kompromis
między tymi, których prawa są gwałcone a tymi, których obowiązkiem
jest temu przeciwdziałać. Podejście opierające się na prawach człowieka ma na celu zarówno pomagać w demokratycznym opracowaniu danej strategii i ram prawnych, jak również zapewnić istnienie demokratycznych instytucji na szczeblu lokalnym i krajowym (m.in. poprzez
przygotowywanie rodzin, społeczności i społeczeństwa obywatelskiego
do konstruktywnego uczestnictwa w odpowiednich organach).
Prawa człowieka wzmacniają żądanie aby redukcja ubóstwa była nadrzędnym celem polityki
rozwojowej.
Kontrola. Podejście do rozwoju opierające się na prawach człowieka
popiera kontrolę wypełniania zobowiązań przez władze państwowe
za pomocą zaleceń od międzynarodowych organów zajmujących się
prawami człowieka oraz poprzez publiczną i niezależną ocenę działań
podejmowanych przez władze państwowe.
5
Długotrwałe rezultaty. Podejście opierające się na prawach człowieka
prowadzi do uzyskania trwalszych rezultatów w kwestiach związanych
z rozwojem oraz większych zwrotów z inwestycji poprzez:
• Przygotowywanie głównych uczestników do udziału w dialogu,
wypełniania własnych zobowiązań i rozliczania władz państwowych
z ich zobowiązań;
• Wzmocnienie jedności społecznej poprzez poszukiwanie konsensusu w zakresie procesu demokratycznego oraz skoncentrowanie
pomocy na najbardziej odrzuconych i marginalizowanych;
• Ujęcie porozumienia społecznego i politycznego dotyczącego
odpowiedzialności za rezultaty w regulacjach prawnych, strategiach
i programach zgodnych z międzynarodowymi konwencjami;
• Ujęcie prawa do praw człowieka w strukturze regulacji prawnych
i instytucji;
Milenijne Cele Rozwoju
w kontekście praw człowieka
Milenijne Cele Rozwoju w znaczący sposób przyczyniają się do realizacji często zaniedbywanych praw ekonomicznych
i społecznych. Prawa człowieka pozwalają dostosować strategie mające na celu osiągnięcie Celów, ponieważ zwracają uwagę na braki w postaci dyskryminacji, wykluczenia, niedostatecznej odpowiedzialności i bezsilności, które leżą u podstaw
biedy i innych problemów rozwojowych.
Wyeliminować skrajne ubóstwo i głód (w tym do 2015 roku
zmniejszyć o połowę liczbę ludzi, których dochód nie przekracza 1 dolara dziennie oraz liczbę ludzi, którzy cierpią głód)
„Państwa-Strony... uznając podstawowe prawo każdego
do wolności od głodu, podejmą indywidualne i w drodze
współpracy międzynarodowej, niezbędne kroki...”
(art. 11 MPPGSiK)
Zapewnić powszechne nauczanie na poziomie podstawowym (w tym zapewnić wszystkim chłopcom i dziewczętom
możliwość ukończenia pełnego cyklu nauki na poziomie podstawowym)
„prawo każdego do nauki...
- nauczanie podstawowe będzie obowiązkowe, bezpłatne
i dostępne dla wszystkich (art.13 MPPGSiK)
„Każdy człowiek ma prawo do nauki. Nauka jest bezpłatna
przymajmniej na stopniu podstawowym.” (Art. 26 PDPC)
Promować równość płci i awans społeczny kobiet
(w tym wyeliminować nierówny dostęp płci do pierwszego
i drugiego szczebla edukacyjnego do 2005 roku, a na wszystkich
szczeblach do 2015 roku)
„Światowa Konferencja Praw Człowieka apeluje, by kobiety
mogły w pełni i w równym stopniu korzystać z wszystkich
praw człowieka... podkreśla także wagę integracji kobiet
w proces rozwoju i pełnego uczestnictwa w tym procesie.”
(pkt 36 Deklaracji Wiedeńskiej)
Ograniczyć umieralność dzieci
„prawo każdego do korzystania z najwyższego osiągalnego
poziomu ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego...
- zapewnienie zmniejszenia wskaźnika martwych urodzeń
i śmiertelności niemowląt oraz do zapewnienia zdrowego rozwoju dziecka
- zapobieganie chorobom epidemicznym, endemicznym ...
oraz ich leczenie o zwalczanie
(art.12 MPPGSiK);
„Szczególną opieką należy otoczyć matki w rozsądnym
okresie przed i po urodzeniu dziecka.”
(art. 10 MPPGSiK);
„Matka i dziecko mają prawo do specjalnej opieki i pomocy.” (art.25 PDPC)
• Instytucjonalizację procesu demokratycznego;
• Oraz lepsze przygotowanie jednostek i instytucji do realizacji swoich
zobowiązań zawartych w lokalnych, krajowych i międzynarodowych
przepisach, strategiach i programach.
Poprawić opiekę zdrowotną nad matkami
Ograniczyć rozprzestrzenianie się HIV/AIDS,
malarii i innych chorób zakaźnych
Zapewnić ochronę środowiska naturalnego (w tym
uwzględnić zasady zrównoważonego rozwoju w krajowych
strategiach i programach; stosować metody hamujące zubożenie
zasobów środowiska naturalnego; do 2015 roku zmniejszyć
o połowę liczbę ludzi pozbawionych stałego dostępu do czystej
pitnej wody ; do 2020 roku osiągnąć znaczącą poprawę warunków życia przynajmniej 100 milionów mieszkańców slumsów)
Uchwalona w 1948 roku Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uznała edukację za podstawowe prawo człowieka.
6
“Rozwój to gigantyczna praca mnożąca
możliwości, w których spełnia się wolność.”
Amartya Sen
„Każdy człowiek ma prawo do stopy życiowej zapewniającej
zdrowie i dobrobyt jemu i jego rodzinie, włączając w to wyżywienie, odzież, mieszkanie, opiekę lekarską.” (art.25 PDPC)
„Państwa strony będą dażyły do pełnej realizacji tego prawa,
a w szczególności podejmą niezbędne kroki w celu zwalczania
chorób i niedożywienia … oraz przez dostarczanie odpowiedniech pożywnych produktów żywnościowych i wody pitnej,
z uwzględnieniem niebezpieczeństwa oraz ryzyka zanieczyszenia
środowiska naturalnego.” (art. 24 KPD)
Podstawowe dokumenty dotyczące praw człowieka:
PDPC - Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948)
MKwSLWFDR - Międzynarodowej Konwencji w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej (1965)
PPOiP - Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966)
PPGSiK - Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966)
KwSLWFDK - Konwencję w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (1979)
KwSZST - Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur (1984)
KPD - Konwencja Praw Dziecka (1989)
MKoOPWP - Międzynarodowa Konwencja o Ochronie Praw Wszystkich Pracowników - Migrantów i Członków Ich
Rodzin (1990)
7