Przeciwdziałanie wykluczaniu osób starszych: pomoc psychologiczna

Wykluczenie z powodu wieku/starości – wykład 2:
Przeciwdziałanie wykluczaniu
osób starszych:
pomoc psychologiczna
Prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska
Instytut Psychologii
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu
Czynniki wyznaczające jakość życia w późnym okresie dorosłości:
Zasoby indywidualne czyli nabyte we wcześniejszych okresach życia
kompetencje i obraz własnej osoby
Styl życia w poprzednich okresach życia
Moment i sposób zakończenia pracy (emerytura)
Poziom sprawności organizmu (wigor życiowy, gen
„długowieczności”) i dbałości o własne zdrowie wcześniej
Zasoby finansowe i poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego
Społeczny wizerunek „człowieka starego” (syndrom, wukluczania)
Dopasowanie własnych potrzeb i motywacji „bycia aktywnym” do
oferty społecznej
Zasoby indywidualne: z czym wkraczamy w późny okres dorosłości
Okres późnej dorosłości:
INTEGRALNOŚĆ
Okres środkowej dorosłości:
DOROSŁOŚĆ
GENERATYWNOŚĆ
Okres wczesnej dorosłości:
INTYMNOŚĆ
DORASTANIE
Okres dorastania:
TOŻSAMOŚĆ
Okres wczesnoszkolny:
PRACOWITOŚĆ
DZIECIŃSTWO Okres przedszkolny:
INICJATYWA
Okres wczesnego dzieciństwa:
AUTONOMIA
Okres niemowlęcy:
UFNOŚĆ
Źródło: opracowanie własne na podstawie prac E. H. Eriksona (1997, 2002)
Kryteria wyodrębniania stylów życia
za: Siciński, A. (2002). Styl życia. Kultura. Wybór. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN (s. 82-86).
Na
zmianę
Na
status quo

TYP V

cel sam
w sobie

TYP IV

nie

TYP III

TYP II
TYP VI
5. Ukierunkowanie działania
środek
do czegoś
4. Nastawienie na działanie
tak
3. Utrwalone sposoby dokonywania wyboru
tak

nie
2. Gotowość do korzystania z możliwości dokonywania wyborów
tak

nie

1. Możliwość dokonywania wyborów w środowisku życia
TYP I
Charakterystyka 6 stylów życia wg Andrzeja Sicińskiego (2002)
UWIKŁANIE w aktualnym kontekście biologicznym i/lub społecznym
Wysokie
Styl I:
zagrożenie
Zablokowany
wykluczeniem
brak możliwości wyboru
Styl II:
Wycofujący się
możliwość wyboru, brak gotowości
Styl III:
Poszukujący
możliwość wyboru, gotowość, ubogie narzędzia działania
Styl IV:
Nastawiony na tu i teraz
możliwość wyboru, gotowość, repertuar działań, skupienie na nich samych
Styl V:
Konserwatywny: Konformista lub rytualista
możliwość i gotowość wyboru, bogaty repertuar działań, realizacja celów = status quo
Styl VI:
Dojrzały: Innowacyjny / rewolucjonista
możliwość i gotowość do wyboru, bogaty repertuar działań, realizacja celów = inicjowanie zmian
ODERWANIE od aktualnego kontekstu biologicznego i/lub społecznego
Kto jest zagrożony wykluczeniem ?
Źródło: opracowanie własne na podstawie Helson, Srivastava (2001)
R
O
Z
W
Ó
J
O
S
O
B
I
S
T
Y
Panowanie nad środowiskiem zewnętrznym
wysokie
TYP OSIĄGAJĄCY
+
tożsamość osiągnięta
ambitne cele i zadania
dobre kontakty społeczne
dobra sytuacja zawodowa i materialna
osiągnięcie generatywności
i w pewnym stopniu mądrości
TYP ZACHOWAWCZY
-
 tożsamość przejęta
 dobre dostosowanie do ogólnie
przyjętych norm i skuteczne
funkcjonowanie w relacjach społecznych
 realizacja ról stereotypowo przypisanych
własnej płci
 osiągnięcie generatywności
niskie
TYP POSZUKUJĄCY
 tożsamość moratoryjna
 nastawiony na poznanie siebie
 poszukujący nowych wrażeń
i doznań
 poszukujący sensu
 osiągnięcie mądrości
TYP ZUBOŻONY
 tożsamość rozproszona
 brak zarówno zewnętrznych celów
jak i wewnętrznego bogactwa
 wegetacja z dnia na dzień,
nieprzewidywalność zachowań,
wiele negatywnych emocji
Wysokie
zagroż
zagrożenie
wykluczeniem
DWA WIZERUNKI człowieka w wieku podeszłym jako „EFEKT”
przebiegu rozwoju w poprzednich okresach życia
• PRZEJAWY
POCZUCIA INTEGRALNOŚCI
Wysokie
zagroż
zagrożenie
wykluczeniem
• PRZEJAWY
POCZUCIA ROZPACZY
Poczucie wewnętrznej spójności, ładu
i harmonii
Poczucie chaosu, przypadkowości
i doraźności wszelkich zdarzeń
Życzliwe, pełne troski odnoszenie się do innych
osób, wysokie poczucie własnej wartości
Pogardliwy stosunek wobec innych i wobec
samego siebie, niskie poczucie własnej wartości
Zadowolenie z aktualnego życia, z tego, co niesie
każdy nowy dzień
Niezadowolenie z życia, duży krytycyzm wobec
rzeczywistości, tendencja do narzekania
Pozytywny bilans własnego życia
Poczucie niespełnienia, poczucie fiaska
Pogodzenie się z faktem nieuchronności śmierci
Dojmujący lęk przed śmiercią, unikanie rozmów
Otwartość na innowacje, ciekawość wobec świata,
zainteresowanie nowinkami
Niewiara w to, że warto podejmować próby
dokonania istotnych zmian w swoim życiu
Chęć dzielenia się własnymi przemyśleniami i
doświadczeniem z osobami młodszymi
Przekonanie, że jest się zbyt absorbującym dla
innych i ograniczanie lub unikanie kontaktu z nimi
Gotowość do kontaktu z ludźmi w różnym wieku,
dążenie do kontaktu z osobami młodszymi
Preferowanie kontaktów z ludźmi w swoim wieku,
unikanie kontaktów z osobami młodszymi
Obszary i cele pomocy osobom starszym
OSŁABIANIE
OBSZARY
PRACY
WZMACNIANIE
Poczucie, że zostało
zbyt mało czasu
i że wobec tego żadne
zmiany we własnym
życiu nie mają już
sensu
Doświadczanie żalu
za straconymi
i niewykorzystanymi
szansami, jakie dawało
wcześniej życie
Stosunek
do siebie
Swoje miejsce
w świecie
Stosunek
do świata
wiązanie w spójną
emocjonalnie
całość własnej
teraźniejszości
i przeszłości
przeżywanie siebie
i otaczającego świata
w sposób spójny
i całościowy
odnajdywanie w
szybko zmieniającym
się świecie ładu,
porządku, harmonii,
spójności i sensu
Przerywnik 1 … OPOWIADANIE HISTORYJEK
Opowiada Starsza kobieta (Michael- chłopiec, O’Neill to pies):
Co tu się stało? Tak. Wypadł przez okno. Prawda. Wypadł przez
okno, ale głowę ma nadal w słoiku. Tak. Dobrze. A teraz... Co
on mówi? Michael mówi „O rety, O’Neill [...] tak bardzo się
cieszę, że nic ci się nie stało”. I co robi? Przytula O’Neilla.
Dlaczego? Cieszy się, że nic mu się nie stało, prawda?
Opowiada Młodsza kobieta (tym razem Joey to chłopiec, a Frowy to pies):
Oooo.. o rety! Frowy wypadł, wypadł przez okno. Uderzył o
ziemię. I ma na głowie słoik. Słój się potrzaskał, ale z Frowym
ok. Z jakiegoś powodu Frowy się nie pokaleczył, tak jak normalnie
by się to stało każdemu, kiedy stłukł słój. Widzisz...wszystko
potłuczone. Zobacz...Wszystko potłuczone. A Joey jest
naprawdę wściekły na Frowy, bo mogło mu się coś stać. A, nie
tylko dlatego, ale jeszcze dlatego że stłukł słoik. I teraz,
nawet jeśli odnajdą żabę, to gdzie ją będą trzymać?
(Psupathi, Carstensen, Henry, 2002, s. 8 i 9)
Do zastanowienia …
CZYM SIĘ WYRÓŻNIAJĄ BAJKI OPOWIADANE PRZEZ BABCIE?
Wyniki badania, w którym młodsze (25-30 lat) i starsze (po 60 r.ż.) kobiety
opowiadały dziewczynkom bajki wydają się potwierdzać założenia teorii
selektywności społeczno-emocjonalnej (Psupathi, Carstensen, Henry, 2002).
Zadanie polegało na opowiadaniu historii przedstawionej na obrazkach –
opowieści o chłopcu, który wraz ze swoim psem poszukuje zagubionej zabawki
- pluszowej żabki.
Okazało się, że starsze kobiety tak modulowały opowiadaną historię, że kładły
akcent na pozytywne emocje doświadczane przez bohaterów, a nie na jej
negatywne aspekty.
W cytowanych wypowiedziach widać wyraźnie, że starsza kobieta unika słów
odzwierciedlających przykre emocje, a podkreśla emocje pozytywne.
Natomiast wypowiedź młodszej pełna jest stwierdzeń wywołujących przykre
emocje, ale z drugiej strony jej opowiadanie zawiera w pewnym sensie więcej
informacji i ostrzeżeń.
Jeśli chodzi o utrzymanie uwagi dziecka, czy nawiązywanie
interakcji nie było istotnych różnic związanych z wiekiem kobiet.
A zatem „siła” interakcji między młodymi dorosłymi i dziećmi,
a między starszymi dorosłymi i dziećmi jest podobna, różnica
polega na jakości.
Badanie odzwierciedla przeciętny model relacji między dziećmi
a dziadkami oraz między rodzicami a dziećmi.
Zwykle relacje z rodzicami wiążą się bardziej z socjalizowaniem,
przekazywaniem dziecku norm i reguł oraz egzekwowaniem ich.
Tradycyjny model relacji dziecka z dziadkami związany jest
bardziej ze wsparciem i nakierowany na indywidualne potrzeby
dziecka.
Przerywnik 2 … RÓŻNORODNOŚĆ RÓL DZIADKÓW
Helen Bee (1988) wyróżniła trzy typy dziadków, ze względu na sposób, w jaki wchodzą w
kontakt ze swymi wnukami
1. Dziadkowie pełni dystansu wobec wnuków, zajęci własnymi sprawami.
Jest ich około 29% (za: Furstenberg, Cherlin). Możemy przypuszczać, że
taki rodzaj dystansu dominował w postawach starszyzny, w kulturach
postfiguatywnych
2. Dziadkowie – opiekunowie, wchodzący w role rodziców i zastępujący ich
(16%)
3. Dziadkowie - towarzysze, którzy poświęcają wnukom dużo czasu, ale nie
zastępują rodziców.
Można powiedzieć, że kultura prefiguratywna, w której najstarsze pokolenie nie
odgrywa już roli żelaznego autorytetu odsuwa starszych ludzi na daleki plan.
Taka pozycja daje starszym osobom większą swobodę wchodzenia w relacje z
młodszym pokoleniem.
Dziadkowie, którzy uważają, że przez sam fakt starszego wieku mają inną pozycję,
sami mogą stwarzać duży dystans wobec wnuków pozbawiając siebie możliwości
inspirującego kontaktu.
Inni mogą angażować się w role opiekunów, a jeszcze inni zyskują niepowtarzalną
okazję bezpośredniego kontaktu z dziećmi czy młodymi ludźmi, który nie jest już
obarczony koniecznością kontrolowania i socjalizowania czy sprawowania opieki.
Czynniki wspomagajace rozwój w okresie późnej dorosłości
Zadania
i zdarzenia rozwojowe
Przejście na emeryturę
Kim jestem i kim
byłem?
spojrzenie na własne
życie w całościowej
perspektywie
Zasoby
indywidualne
Wsparcie
otoczenia
doświadczenie
zawodowe
wiedza
umożliwienie pełnienia
funkcji doradcy,
konsultanta
stworzenie możliwości
wykorzystania
zasobów osoby
wspomnienia
pamiątki, zdjęcia
ważne przedmioty
dotychczasowe
dokonania
docenienie ze strony
rodziny, rówieśników
dobre relacje z innymi
Zadania
i zdarzenia rozwojowe
„Wiązanie bagażu” –
przepracowanie i
integracja bolesnych
doświadczeń lub
rozwijanie dotąd
niezrealizowanych
aktywności
Zasoby
indywidualne
doświadczenie
zawodowe
relacje społeczne
traumatyczne
doświadczenia mogą
zostać zintegrowane w
taki sposób, by wnosiły
nowe wartości w świat
innych ludzi, np.
spisanie wspomnień z
czasów wojny, pełnienie
roli konsultanta ds.
uchodźców,
zaangażowanie się
w działalność
charytatywną
Wsparcie
otoczenia
docenienie celowości
takiego działania
akceptacja, zadowolenie
i duma ze strony osób
najbliższych, opiekunów
i sąsiadów
umożliwianie starszym
ludziom angażowania
się w działania związane
z wolontariatem
Zadania
i zdarzenia rozwojowe
Utrata zdrowia
i
sprawności fizycznej
Utrata
sprawności
poznawczej
Zawężenie sieci
kontaktów
społecznych
Zasoby
indywidualne
styl życia
ćwiczenia fizyczne
dieta
Wsparcie
otoczenia
propagowanie aktywnego stylu
życia ludzi starszych
odpowiednie miejsca ćwiczeń
i rekreacji
styl życia
sposób organizowania sobie
czasu wolnego
zainteresowania
dostarczanie „wyzwań”
intelektualnych
zdolność tworzenia
satysfakcjonujących
emocjonalnie relacji z innymi
ludźmi w różnym wieku
ułatwianie kontaktów
społecznych, np. umożliwienie
spotkań z przyjaciółmi, którzy
nie są już sprawni
podkreślanie pozytywnych
emocji i minimalizowanie
negatywnych
wysoka jakość kontaktów
społecznych
ZASOBYZEWNĘTRZNE
ZEWNĘTRZNE
ZASOBY
bliższymi idalszym
dalszymotoczeniu
otoczeniu
wwbliższym
poprzednichokresach
okresachżycia
życia
wwpoprzednich
KAPITAŁSPOŁECZNY
SPOŁECZNYwnoszony
wnoszony
KAPITAŁ
doostatniego
ostatniegookresu
okresużycia:
życia:
do
bogactwosieci
siecikontaktów
kontaktów
bogactwo
społecznych
społecznych
zdolnośćspołeczności
społecznościlokalnej
lokalnej
zdolność
sąsiedzkiejdo
dosamoorganizacji
samoorganizacji
i isąsiedzkiej
samopomocy
i isamopomocy
ZASOBYZEWNĘTRZNE
ZEWNĘTRZNE
ZASOBY
bliższymi idalszym
dalszymotoczeniu
otoczeniu
wwbliższym
aktualnymokresie
okresieżycia
życia
wwaktualnym
POMOCinnych
innychludzi:
ludzi:
POMOC
dostępnośćprzestrzeni
przestrzenipublicznej
publicznej
dostępność
dlaosób
osóbstarszych
starszych
dla
dostępnośćróżnych
różnychinstytucji
instytucji
dostępność
wizerunekostatniego
ostatniegookresu
okresużycia
życia
wizerunek
mediachi iwwświadomości
świadomości
wwmediach
społecznej
społecznej
Jakość
życia
ZASOBYWEWNĘTRZNE
WEWNĘTRZNE
ZASOBY
ukształtowanewwpoprzednich
poprzednich
ukształtowane
okresachżycia:
życia:
okresach
wiedzai iumiejętności
umiejętności
wiedza
osobistedoświadczenia
doświadczenia
osobiste
stosunekdo
dosiebie
siebie
stosunek
stosunekdo
doinnych
innychludzi
ludzi
stosunek
ogólnapostawa
postawawobec
wobecżycia
życia
ogólna
WSPOMNIENIA
WSPOMNIENIA
ZASOBYWEWNĘTRZNE
WEWNĘTRZNE
ZASOBY
obecnym
wwobecnym
okresieżycia:
życia:
okresie
zainteresowaniai ipasje
pasje
zainteresowania
poczuciekontroli
kontrolinad
nadsytuacją
sytuacją
poczucie
relacjespołeczne
społecznezzludźmi
ludźmiwwróżnym
różnym
relacje
wieku
wieku
doświadczaneograniczenia
ograniczenia
doświadczane
stanzdrowia
zdrowia
stan
Literatura
•
Bee, H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
•
Brzezińska, A. (red.). (2005). Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia
rozwojowa. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
•
Brzezińska, A., Ober-Łopatka, K., Stec, R., Ziółkowska, K. (red.). (2007). Szanse rozwoju
w okresie późnej dorosłości. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
•
Brzezińska, A., Ober-Łopatka, K., Stec, R., Ziółkowska, K. (red.). (2007). Zagrożenia
rozwoju w okresie późnej dorosłości. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
•
Erikson, E., H. (1997) Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis
•
Mead, M. (1978). Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego.
Warszawa: PWN.
•
Woźniak, Z. (2001). Globalizacja problemów zdrowotnych i starzenia się a rodzina.
W: Z. Tyszka (red.), Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian
(s. 381-408). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Dziękuję za uwagę!