Łunaczarski, Majakowski, Janion, Bobrownicka

Sylwia Siedlecka, Uniwersytet Warszawski
W poszukiwaniu oświeconych pogan: Łunaczarski, Majakowski, Janion, Bobrownicka
Punktem wyjścia referatu jest wątek powrotu do pogańskiego dziedzictwa
Słowiańszczyzny oraz próby rewitalizacji tytułowego wątku oświeconych pogan,
analizowany z odwołaniem się do głosów na temat korzeni Słowiańszczyzny
autorstwa Marii Bobrownickiej oraz Marii Janion. Pierwsza z intelektualistek w pracy
„Narkotyk mitu” z 1995 r. pokazała, w jaki sposób herderowskie konceptualizacje
Słowiańszczyzny bazujące na afirmacji folkloru i dowartościowaniu tradycji
archaicznej zaważyły na sztucznych i fałszywych podziałach między nowo
konstytuującymi się narodami a tzw. Europą oraz w jakim stopniu zbudowane one
były na resentymencie. Maria Janion w opublikowanym niemal 10 lat później zbiorze
esejów „Niesamowita Słowiańszczyzna” (2006) upomniała się właśnie o pogańskie
dziedzictwo Słowian, prezentując sposób wprowadzenia chrześcijaństwa przez
pryzmat perspektywy kolonialnej. Dowartościowując zarazem stłumiony potencjał
pogańskich korzeni Słowiańszczyzny upomniała się o jego uznanie, czyniąc go częścią
projektu umożliwiającego nowe i pełne samopoznanie Słowian.
W drugiej części poruszony zostanie temat wybranej XX-wiecznej konceptualizacji idei
nawiązujących do pogańskich korzeni Słowian, o których pisały polskie slawistki na
gruncie teoretycznym, rozumiejąc je jednak inaczej. Jedną z ciekawszych, bo
otwierającą pytania i ujawniającą paradoksy omawianej idei, jest konceptualizacja
radzieckiej sztuki cyrkowej po 1917 r. Projekt ten, zawierający syntezę elementu
archaicznego,
a
zarazem
nowoczesnego,
tj.
wprzęgniętego
w
narracje
modernizacyjne, jako szeroko opisany i sprecyzowany przez radzieckie elity
intelektualne i artystyczne (m.in. autor tekstów teoretycznych o roli i poetyce
rewolucyjnego cyrku Anatolij Łunaczarski oraz zafascynowany cyrkiem i piszący
scenariusze dla klaunów Władimir Majakowski) był intensywnie rozwijany w okresie
po wybuchu rewolucji bolszewickiej w Związku Radzieckim, a po 1945 r. sukcesywnie
wprowadzany
także
w
pozostałych
krajach
słowiańskich.
Elity
polityczne,
intelektualne i artystyczne przypisały wówczas cyrkowi rolę jednej z kluczowych
dziedzin sztuki. W referacie analizie zostaną poddane pojęcia słownika ówczesnych
elit radzieckich, obecne w tekstach na temat sztuki cyrkowej (zwłaszcza kategorie
egalitaryzmu i autentyczności, wraz z ich historycznym zapleczem), wokół których
oscylowały często dyskusje na temat nowej sztuki. Interesujące w kontekście
przywołanych dyskusji będą zwłaszcza próby pogodzeń narracji modernizacji
społeczno-kulturowej i cywilizacyjnej z wątkami antymodernizacyjnymi (cyrk jako
sztuka archaiczna, a jednocześnie arena dydaktyki społecznej; witalizm i dionizyjskie
aspekty nowej sztuki, a zarazem przestrzeń treningu oświeconego obywatela),
kreujące eklektyczny model „oświeconych pogan”, jak również strategie lokowania
mechanizmów przemocy w nowych koncepcjach sztuki cyrkowej, tj. przesunięcia tych
mechanizmów ze sfery realnej (arena cyrkowa jako zwierciadło świata bez przemocy)
w symboliczną, odsłaniającą splot łączący przemoc i modernizację.
W tym sensie zagadnienia dotyczące porewolucyjnego cyrku stają się przykładem
instytucjonalizacji mitu słowiańskiego: zarówno w obrębie projektu nowej struktury
społeczno-organizacyjnej (z centrum w ZSRR: Moskiewska Szkoła Cyrkowa kształcąca
artystów z wszystkich krajów słowiańskich, usieciowienie i upaństwowienie cyrków),
ale przede wszystkim językowej. Ów konstruowany w języku system uprawomocnień
nowej idei cyrku oraz towarzyszący im słownik pojęć będzie analizowany w referacie.