Kontekst historyczny kształtowania się duchowości w okresie

Michał Barański
Kontekst historyczny kształtowania się duchowości w okresie staroŜytnym
Aby móc rozpocząć szczegółowe rozwaŜania na temat duchowości w okresie
staroŜytnym, najpierw naleŜy zwrócić uwagę na historyczny kontekst kształtowania się
duchowości w tym czasie. Jest to waŜny element, poniewaŜ warunki zewnętrzne, jakim
poddana jest dana społeczność, mają istotny wpływ na jej Ŝycie wewnętrzne. Warto w tym
miejscu podkreślić, iŜ ten aspekt historyczny ma szczególne znaczenie w okresie, którym się
w tym momencie zajmujemy, czyli u początków formowania się i działalności Kościoła. Aby
jednak nie popaść w rozwaŜania typowo historyczne, które – jakkolwiek ciekawe – nie stoją
w tej chwili na pierwszym planie, zajmijmy się czasem mającym największe znaczenie. Jest
to przełom pierwszego i drugiego stulecia.
Przede wszystkim naleŜy mieć na uwadze bardzo istotny fakt, iŜ w tym czasie
powstają księgi Nowego Testamentu. Ukazują one na pierwszym planie postać Chrystusa –
Syna Człowieczego jako wzór Ŝycia, następnie zaś postacie, które swoją postawą Ŝyciową
dają równieŜ przykład realizacji ideału ewangelicznego, czyli: Maryja, św. Józef,
Apostołowie, św. Maria Magdalena i inni. Sakrament chrztu, będący wszczepieniem w
Chrystusa, zobowiązywał do ukazywania Go poprzez swoje Ŝycie. Osoba Chrystusa pełniła w
Ŝyciu pierwszych chrześcijan centralną rolę, nie tylko ze względu na Ŝywą jeszcze pamięć o
Jego słowach i czynach, ale równieŜ ze względu na oczekiwanie Jego rychłego powrotu.
Chrześcijanie mieli głęboką świadomość zjednoczenia z ich Panem poprzez dwa
fundamentalne sakramenty: chrzest i Eucharystię. O tym mówi nam dzieło odnalezione w
1873 r. – Didachè (z gr. instrukcja, nauczanie), napisane prawdopodobnie w Syrii pod koniec
I wieku. Zawiera ono w skrócie opis liturgii, dyscypliny oraz podstawy moralności, która
została przedstawiona jako obraz dwóch dróg: Ŝycia i śmierci.
WaŜnymi pismami, które pomagają nam rysować obraz duchowości pierwszych
wieków chrześcijaństwa są dzieła najstarszych pisarzy chrześcijańskich zwanych „ojcami
apostolskimi”. Byli to w większości ludzie, którzy znali Apostołów bezpośrednio lub poprzez
bliskie im osoby. Pochodzili oni z róŜnych środowisk, podejmowali równieŜ inne problemy w
swoich pismach. Jedyną ich cechą wspólną jest pozostawione świadectwo o duchowości
Kościoła pierwotnego. Są to przede wszystkim:
•
Barnaba – w Liście Barnaby prezentuje alegoryczną interpretację Starego
Testamentu, podkreślając fakt, Ŝe w osobie Chrystusa wypełniło się prawo i
prorocy oraz twierdząc, iŜ przymierze naleŜy tylko do Jego naśladowców;
•
św. Klemens Rzymski – trzeci następca św. Piotra, pisząc List do Kościoła w
Koryncie wzywa do pokoju i jedności w imię Chrystusa;
•
św. Ignacy Antiocheński, biskup i męczennik, uczeń św. Piotra – napisał siedem
listów na temat osoby Jezusa Chrystusa, Kościoła i męczeństwa.
•
św. Polikarp, autor Listu do Filipian. W Martyrium zachowało się takŜe
sprawozdanie z jego męczeństwa.
•
Hermas, który prawdopodobnie był bratem papieŜa Piusa I, jest autorem dzieła
cieszącego się duŜym szacunkiem, pt. Pasterz. Przekazuje ono prawie kompletny
opis codziennego Ŝycia chrześcijan w pierwotnym Kościele.
Jak juŜ zostało wcześniej wspomniane, chrześcijanie pierwszych wieków oczekiwali
na chwalebny powrót Chrystusa Pana. Na to powtórne przyjście naleŜało się dobrze
przygotować. Kościół podjął więc prace nad sprecyzowaniem swojej myśli religijnej, aby dać
swoim wiernym solidne podstawy wiary oraz by w sposób przekonujący przedstawić się
światu, który go otacza. Cały ten wysiłek zmierzał w kierunku zachowania w stanie
nienaruszonym tego depozytu, który został przekazany przez Jezusa Apostołom i który naleŜy
równie wiernie przekazać (gr. określenie paradosis oznacza proces przekazu wiary i jej treść
doktrynalną, najlepiej tłumaczone jako „tradycja”). Pierwsi chrześcijanie odczuwali ogromną
estymę wobec nauki zostawionej przez Apostołów, toteŜ gminy lokalne załoŜone przez
Apostołów (Efez, Korynt itd.) cieszyły się wyjątkowym powaŜaniem, przekraczającym nawet
autorytet Jerozolimy.
Warto równieŜ wspomnieć o prześladowaniach, które miały miejsce w tym okresie.
Pierwszym z nich było prześladowanie po poŜarze Rzymu w lipcu 64 r., podczas którego
poniósł śmierć św. Piotr. Krwawe były równieŜ prześladowania w drugiej połowie II w., pod
rządami Marka Aureliusza i Komodusa. Zginęli wówczas m.in. św. Justyn w Rzymie i św.
Polikarp w Azji Mniejszej. Z kolei druga połowa III w. zaczyna się edyktem Decjusza (250 r.)
nakazującym wszystkim mieszkańcom cesarstwa złoŜenie ofiary bogom. Ci, którzy nie
dopełnią tego obowiązku stają się przedmiotem okrutnych represji: wysłania na roboty do
kopalń, konfiskaty dóbr lub śmierci (św. Cyprian). W roku 303 i 304 Dioklecjan, popychany
przez Galeriusza, wydaje jeden za drugim cztery edykty atakujące zarówno Kościół w całości,
jak i pojedynczych wiernych, nie uznając innej kary, jak kara śmierci. Dopiero nawrócenie
cesarza Konstantyna na chrześcijaństwo połoŜy nagły kres prześladowaniom Kościoła
edyktem mediolańskim z lutego 313 r. Postawa ludu chrześcijańskiego wobec prześladowców
była niesłychanie szlachetna. Zachowało się wiele świadectw o męŜczyznach, kobietach i
dzieciach, którzy męŜnie wyznawali swą wiarę w Jezusa Chrystusa. Społeczeństwo
charakteryzowało się spokojną pewnością siebie, która jest stanem pośrednim między
zuchwałością i małodusznością.
Mówiąc o Kościele staroŜytnym nie sposób nie wspomnieć o liturgii, przez którą
Kościół przedstawia swojemu Ojcu hołd wyraŜony w dziękczynieniu, a ludziom oznajmia, iŜ
zbawienie przychodzi od Boga. Na jej kształt miał wpływ kult Ŝydowski ze swoją podwójną
liturgią: słowa (w świątyni) i rytualnego posiłku (przy rodzinnym stole). Chrześcijaństwo
wniosło nade wszystko jakość, cięŜar gatunkowy. Początkowy kształt liturgii Kościoła podaje
św. Justyn w Apologii (powst. ok. 140 r.). Zgromadzenie rozpoczynało się czytaniem
wspomnień apostołów i pism proroków, po czym następowała homilia, dalej modlitwy w
intencjach Kościoła, pocałunek pokoju oraz modlitwa eucharystyczna, po której lud
odpowiadał uroczyste „amen”, a następnie diakoni rozdawali konsekrowany chleb i wino.
Zbierało się takŜe dary dla ubogich. Jeśli chodzi zaś o szczegółową formę liturgii, to była ona
inna w kaŜdym regionie, miała charakter lokalny.
Kontekst historyczny kształtowania się duchowości w pierwszych wiekach
chrześcijaństwa jest bardzo szeroki i moŜna go omawiać jeszcze bardziej szczegółowo.
PowyŜsze rozwaŜania rzucają jedynie pewne światło na wydarzenia, czy zjawiska mające
największy wpływ na istotę duchowości tego czasu.
Bibliografia:
•
Jordan Aumann, Zarys historii duchowości, Kielce 1993;
•
Jean Daniélou, Henri Irenée Marrou, Historia Kościoła, t. 1, Warszawa 1986;
•
Jerzy Misiurek, Zarys historii duchowości chrześcijańskiej, Lublin 1992;
•
Pierre Patrick Verbraken, Narodziny i wzrost Kościoła, Katowice 1988.