Polityka 7 kor. 3.indd

pisali B. de Mandeville, czy nieco później A. Smith. Nie musimy
jednak nikogo przekonywać, co wydaje się być dość karkołomne, że konflikty, jakich jesteśmy świadkami z udziałem organizacji pozarządowych i administracji publicznej, to konsekwencja
tylko i wyłącznie odmiennych koncepcji dobra wspólnego.
Uwzględnienie partykularnych interesów należałoby potraktować jako warunek konieczny, aczkolwiek niewystarczający do
rzetelnego opisu dialogu międzysektorowego na poziomie lokalnym.
LITERATURA
Annual Report 2009 (2009), Transparency International Polska.
Błaszczyk B., Gilejko L. (2009), Partnerstwo społeczne na poziomie lokalnym i regionalnym. Rola organizacji pozarządowych, Pułtusk:
Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora.
Frieske K.W. (2004), Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji społecznej, Warszawa: IPiSS.
Gilński P., Lewenstein B., Siciński A. (2002), Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: III sektor, Warszawa: IFiS PAN.
Gilński P., Lewenstein B., Siciński A. (2004), Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: III sektor i wspólnoty lokalne w jednoczącej się
Europie, Warszawa: IFiS PAN.
Golinowska S., Boni M., red. (2006), Nowe dylematy polityki społecznej,
Raporty CASE, nr 65, Warszawa: CASE.
Graf A. (2010), Urzędasy bez serc, bez ducha, „Gazeta Wyborcza”, http:
//wyborcza.pl/1,75515,7425493,Urzedasy__bez_serc__bez_ducha__Organizacje_pozarzadowe.html
Jałowiecki B., Łukowski W. (2006), Społeczności lokalne; teraźniejszość
i przyszłość, Warszawa: Wyd. Scholar.
Kaufman J. (2002), For the Common Good? American Civic Life and the
Golden Age of Fraternity, Oxford: Oxford University Press.
de Mandeville B. (1957), Bajka o pszczołach, Warszawa: PWN.
Przewłocka J. (2011), Współpraca gmin z NGOs, Warszawa: Klon/
Jawor, http://civicpedia.ngo.pl/ngo/620674.html#
Rymsza M., red. (2010), III Sektor. Kwartalnik o problematyce społeczeństwa obywatelskiego, Warszawa: ISP.
Tilly Ch. (2008), Demokracja, Warszawa: PWN.
Zalewski D. (2010), Kilka słów polemicznych w związku z tekstem „Partnerstwa na rzecz rozwoju lokalnego i przedsiębiorczości społecznej
na Lubelszczyźnie”, „Trzeci Sektor” nr 21.
SUMMARY
Conflicts between ngo’s and public administration, and inside of the III sector, we should treat as something obvious. This phenomena we can much more understand if we abandon the language of analysis, in
which the crucial role plays the civic society idea. Local conflicts are, first of all, the result of endeavours aiming
to maximization particular interests, both ngo’s and public administration. The care for particular interests not
necessarily to be opposite to common interest. Both side of the negotiation process should make agree the
cooperation area take into account the main aims, as well as vehicles, which they handle.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki
reprodukcji (drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody
POMIAR KAPITAŁU SPOŁECZNEGO
– WERYFIKACJA ZAŁOŻEŃ METODYCZNYCH
PRZEZ BADANIA EMPIRYCZNE W WIELKOPOLSCE*
Eulalia SKAWIŃSKA
Politechnika Poznańska
Romuald ZALEWSKI
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
Tomasz BRZĘCZEK
Politechnika Poznańska
WSTĘP
Polska w świetle wskaźników rozwoju gospodarczego, a tym
samym jakości życia, zajmuje w rankingach gospodarek świata
dalsze miejsca. Dla przykładu można podać, że w 2010 r. Polska
osiągnęła 41 miejsce wśród 169 badanych państw w rankingu
HDI (Human Development Index) i 71 miejsce wśród 179 badanych w rankingu IWG (Indeks Wolności Gospodarczej)**. Na tle
czynników sprawczych tej sytuacji podstawowe znaczenie pełni
kapitał społeczny, który zalicza się – oprócz innowacji oraz inwestycji w kapitał ludzki i w postęp technologiczny – do nowoczesnych czynników wzrostu (Marciniak 2004, s. 124). Kapitał
społeczny tworzą instytucje nieformalne, takie jak normy moralne i etyczne, wartości, zaufanie, sieci społecznego zaangażowania, lojalność oraz umiejętność współpracy. Istnieje w literaturze udokumentowany związek między kapitałem społecznym
a wzrostem i rozwojem gospodarczym kraju (regionu) (Sztaudynger 2005, s. 68–82).
* Praca była realizowana w ramach projektu Badania kapitału społecz-
nego jako czynnika determinującego skuteczność strategii polityki
społecznej w Wielkopolsce (POKL.07.02.01-30-023/09), współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego.
** http://hdr.undp.org/en/statistics/ [dostęp 23.03.2011]; http://www.firma.egospodarka.pl/44623 [dostęp 21.10.2010]. Szerzej patrz (Skawińska, Cyrson 2011, s. 21–22).
Polityka Społeczna nr 7/2011
Na społeczne ograniczenia wzrostu gospodarczego wynikające z mentalności, kultury, zachowań wskazywało wielu instytucjonalistów już w drugiej połowie XX w. (G. Myrdal, H. de Soto).
Przedstawiali oni, że wysoki poziom kapitału społecznego, poprzez jego transformację na inne formy kapitału, jest czynnikiem
wzrostu aktywności innowacyjnej społeczeństwa i jego zamożności. Ale negatywny kapitał społeczny stanowi już barierę tego
wzrostu.
Z ekonomicznego punktu widzenia kapitał społeczny jest
rozpatrywany również jako warunek kształtowania równowagi
na rynku pracy poprzez funkcje, jakie pełni, oraz warunek
skuteczności strategii polityki społecznej wdrażanej na danym
obszarze. Dotyczy to na przykład kierunków wsparcia publicznego, które mogą okazać się nieefektywne z powodu braku
zaufania czy deficytu inicjatyw lokalnych, gospodarczych,
niechęci do podejmowania ryzyka, niskiej jakości decyzji itp.
Kapitał społeczny pozytywny i jego główny zasób zaufanie jest
niezbędny w kształtowaniu przewagi konkurencyjnej współczesnych firm i regionów w procesie globalnej hiperkonkurencji oraz w okresie wychodzenia z globalnego kryzysu gospodarczego.
Celem artykułu jest weryfikacja metodyki pomiaru kapitału
społecznego na przykładzie eksploracji przedstawicieli samorządów terytorialnych Wielkopolski. Badanie zostało wykonane
w 2011 r. w sześciu celowo wybranych powiatach, tj. pięciu
23
charakteryzujących się w ciągu ostatnich dwóch lat najwyższą
stopą bezrobocia i jednego najniższą, jako wzorcowego, przyjętego dla celów porównawczych. Uznano bowiem, że stopa bezrobocia odzwierciedla poziom zagrożenia wykluczeniem oraz
brak spójności społecznej.
Podmiotem badań było 24 przedstawicieli jednostek samorządu lokalnego. Wybór tej zbiorowości do badania wynikał z faktu pełnienia przez samorządy funkcji zarządzania rozwojem lokalnym. Wiąże się z tym między innymi ich rola inspirująca i koordynująca oraz kontrolna w zakresie zmian
w otoczeniu (Kosiedowski 2008, s. 229–230). Zmiany te obejmują sferę materialną i niematerialną. Samorządy są wobec
tego organizacją, która w istotny sposób może kształtować
kapitał społeczny. Dysponują one znaczną paletą instrumentów, do których należą: finansowe, informacyjne, kontrolne,
kompensacyjne, aktywizujące, inwestycyjne, promocyjne i interwencyjno-ochronne. Mogą one wpływać zarówno na politykę gospodarczą i społeczną, jak i na wzrost kapitału społecznego.
W badaniu empirycznym wykorzystano metodę bezpośredniego wywiadu kwestionariuszowego, natomiast w opracowaniu danych i przygotowaniu niniejszego tekstu zastosowano
metodę profili porównawczych oraz metody statystyczne i wizualizacji.
PROBLEM BADAWCZY
Problemem badawczym jest diagnoza kapitału społecznego
w Wielkopolsce. Istniejący stan wiedzy na temat kapitału społecznego wskazuje, że jest to problem naukowy obiektywnie
ważny i aktualny o charakterze interdyscyplinarnym (Grudzewski
i in. 2007, s. 81). Ta cecha wyjaśnia brak jego ujednoliconej definicji.
Ogólnie stwierdza się, że w Polsce poziom tego kapitału jest
niski na skutek jego redukcji i niedostatku reprodukcji (Wilczyński 2009, s. 164–165; Krzymieniewska 2005, s. 158; Fazlagić
2005, s. 105; Hausner 2010, s. 209). Tej opinii nie towarzyszy jednak kompleksowa diagnoza kapitału społecznego. Daje
to podstawę do stwierdzenia, że podjęty problem badawczy
jest otwarty i wciąż nie rozwiązany. Jest on szczególnie ważny
w okresie naruszonej równowagi gospodarczej (globalny kryzys
ekonomiczny, nierównowaga rynku pracy, demograficzna, płac,
bogactwa itp.).
Warto przytoczyć opinię, z której wynika, że sukces gospodarczy tkwi w konkurencji grup, a nie jednostek. To z kolei wiąże się z kapitałem społecznym (Wierzbicki 2001 s.16). Dlatego
Z. Sadowski uważa, że nie trzeba więcej inwestować, a budować
kapitał społeczny (Sadowski 2010, s. 12). Należy zgodzić się
również z poglądem W. Czajkowskiego, że gospodarka stając się
nową gospodarką – staje się zarazem w znacznie większym
stopniu niż to miało miejsce w przeszłości zależna i od kultury
(normy, wartości…) i od świadomości (postaw, potrzeb jednostek) (Czajkowski 2006, s. 133).
W. Kołodko podkreśla: Jednak to kultura przesądza na
długą metę, kto jest wygrany, a kto przegrywa, kto się wzbogaca, a kto nędznieje, która gospodarka rozkwita, a która więdnieje, jakie narody prosperują, a jakie wegetują (Kołodko 2009,
s. 313). Nie bez znaczenia jest fakt, że wiedza i kapitał społeczny zastępują stopniowo kapitał ekonomiczny jako podstawowe
źródło tworzenia wartości. Są one źródłem produktywności
i wzrostu (Grudzewski i in. 2010, s. 13). Wobec tego należy
przyspieszać zmiany jakości kapitału społecznego, adekwatnie
do wyznaczonej długookresowej strategii rozwoju gospodarczego regionu.
Budowa kapitału społecznego jest niezwykle ważna w procesie intensywnej globalizacji, która powoduje zanik solidarności, tradycyjnych wspólnot terytorialnych, spójności i zaufania
24
oraz zmiany systemu wartości. Szybkie tempo życia spowodowało, że współczesny człowiek stał się niewolnikiem czasu.
Szybkość zmian oraz różnorodność wpływów i nacisków, jakim podlega, niszczą tradycyjne struktury społeczne i działają
dezintegrująco na stosunki międzyludzkie i wzorce kulturowe,
przyczyniając się do ich dehumanizacji i komercjalizacji (Polak
2009, s. 218).
W gospodarce opartej na wiedzy, do której dąży Polska,
wzrasta zapotrzebowanie na takie informacje, które umożliwiają
lepszą ocenę zjawisk społeczno-gospodarczych. Istnieje więc
potrzeba powiększania baz danych o zasoby kapitału społecznego w celu wykreowania w krótkim okresie odpowiedniej do jego
pomiaru i struktury (w powiatach, gminach) strategii rozwoju
Wielkopolski, w tym polityki społecznej.
Należy jednak pamiętać, że włączenie kapitału społecznego
do badań empirycznych zjawisk ekonomicznych i społecznych
jest bardzo trudne. Na fakt ten zwraca uwagę wielu specjalistów
z tej dziedziny. Istnieje bowiem potrzeba pokonania problemów
metodycznych związanych ze słabością statystyki, obiektywizacją danych i pojęciami. Zasoby kapitału społecznego i jego atrybuty, jako zmienne, stanowią cechy miękkie, które są trudne do
statystycznego odzwierciedlenia.
Koncepcje kapitału społecznego są różnorodne zarówno na
poziomie konceptualizacji, jak i operacjonalizacji. W niniejszym
artykule przyjęto rozumienie kapitału społecznego za J.S. Colemanem włącznie z wykształceniem i inwencją kapitału ludzkiego.
Brzmi ona następująco: kapitał społeczny stanowi zbiór aktualnych i potencjalnych zasobów należących do osoby poprzez
uczestniczenie w zinstytucjonalizowanych relacjach i sieciach
zaangażowania dzięki zaufaniu oraz w więziach współpracy zależnych też od poziomu wykształcenia. Są to takie elementy, jak
zbiór norm i wartości oraz sieci zależności, które wiążą jednostkę ze społeczeństwem w sposób umożliwiający jej współdziałanie z innymi dla wspólnego dobra (Coleman 1998, s. 95–120).
Ponadto uznano za zasadne wyodrębnienie w prowadzonych
badaniach kapitału społecznego indywidualnego (osobowego)
i grupowego oraz łączne ich analizowanie. Dokonano pomiaru kapitału społecznego i sporządzono zbiorcze jego indeksy
poprzez sumowanie poszczególnych składników (Lipiński 1981,
s. 442). Należy zgodzić się jednak z opinią A. Matysiaka, który
stwierdza, że kapitał społeczny, jako suma zasobów, nie pełni
żadnych funkcji ekonomicznych, ale stanowi wartość potencjalną, a ta z kolei zależy od możliwości jego zastosowań. A o tym
decyduje system społeczno-ekonomiczny (Matysiak 2008, s. 85).
CHARAKTERYSTYKA PROCESU BADAWCZEGO
I METODYKA PRACY
Proces badawczy obejmował 4 etapy:
1) dobór zbiorowości,
2) przygotowanie narzędzi badań operacyjnych do określonych zbiorowości i pomiaru atrybutów kapitału społecznego,
3) zapewnienie porównywalności wyników,
4) określenie poziomu kapitału społecznego w wytypowanych jednostkach lokalnych (powiatach).
Wybrani przedstawiciele władz samorządowych powinni być
kompetentni, aby oceniać kapitał społeczny mieszkańców oraz
urzędów w swoich powiatach i gminach. Oczekiwano od nich
umiejętności zdiagnozowania tego kapitału i wskazania sposobów budowania go. Dlatego zastosowano celowy ich dobór.
Za ekspertów od problematyki regionalnej uznano osoby
pełniące kierownicze stanowiska na jej poszczególnych szczeblach: starostów i przewodniczących rad powiatów ziemskich
lub ich zastępców, prezydenta i przewodniczącego rady powiatów grodzkich lub ich zastępców oraz burmistrzów lub wójtów.
Osób pełniących w styczniu 2011 r. te stanowiska w wybranych
powiatach i ich gminach było 92. Postanowiono spośród nich
wybrać 24 reprezentantów władz regionalnych.
Polityka Społeczna nr 7/2011
W badanej zbiorowości znaleźli się reprezentanci starostwa
i rady z sześciu badanych powiatów ziemskich. Spośród 54
gmin wybrano 12, po dwie gminy wyróżniające się pozytywnie
w każdym badanym powiecie ziemskim i ich reprezentanta –
burmistrza lub wójta. Próbę ograniczono do 24 osób, w której
z każdego powiatu ziemskiego znalazło się 4 reprezentantów
(dwaj burmistrzowie lub wójtowie, starosta i przewodniczący
rady lub ich zastępcy). Uznano, że burmistrz lub wójt wyróżnia
się pozytywnie, jeśli został wybrany na kolejną kadencję lub
otrzymał nagrody za swoją działalność i wykazuje zainteresowanie oraz chce współpracować w prowadzonych wywiadach.
W wyniku wykonanych badań empirycznych podjęto próbę
określenia słabych i silnych stron kapitału społecznego. Chodziło
bowiem o wskazanie kluczowych jego zasobów oraz współzależności między nimi, a także będących w minimum, stanowiących tzw. wąskie gardło w realizacji funkcji kapitału. Te ostatnie
wymagają pilnej reprodukcji oraz budowy ich wzrostu (najniższe
wartości liczbowe).
Podstawą wykonanej analizy są dane otrzymane w kwestionariuszowym wywiadzie bezpośrednim z respondentami,
którymi byli przedstawiciele władz samorządowych. Kwestionariusz wywiadu zawierał 4 części merytoryczne, tj. ocenę kapitału społecznego mieszkańców powiatu/gminy (22 stwierdzenia),
pracowników urzędu (41 stwierdzeń), samoocenę atrybutów
z punktu widzenia tworzenia warunków skutecznego zarządzania
(26 stwierdzeń). Każde z nich odnosiło się do konkretnego atrybutu spośród 42 przypisanych do określonego zasobu kapitału
społecznego, które przyjęto w badaniach. Respondentów poproszono o nadanie im wartości liczbowej w skali Likerta od 1–5.
Ponadto wykonali oni ocenę ważności 7 zasobów kapitału społecznego ze swojego punktu widzenia w ramach przydzielonych
100 punktów. Wyniki tej oceny stanowiły wagi w obliczeniu wartości kapitału społecznego.
Badaniem objęto, jak już wspomniano, 7 zasobów rzeczywistych (Z) i każdemu z nich przypisano 6 atrybutów (wymiarów).
Za podstawowy zasób przyjęto zaufanie z uwagi na jego wysokie
skorelowanie z innymi zasobami. W sumie zbadano 42 atrybuty
kapitału społecznego przynależne jednostce (tab. 1). Zostały one
wygenerowane w ramach „burzy mózgów” siedmioosobowego
zespołu pracowników naukowych jako ekspertów wewnętrznych. Pomiar kapitału społecznego został wykonany z perspektywy osób, a pośrednio organizacji samorządowej oraz społeczności lokalnych (kapitał społeczny grupowy). Znając przyznane
przez respondentów wagi (W) dla zasobów kapitału społecznego, jego poziom obliczono według wzoru:
Tabela 1. Architektura zasobów kapitału społecznego
przynależnych jednostce bez względu na płeć
Zasoby
rzeczywiste
1. ZAUFANIE (Z)
Atrybuty (wymiary określające zasoby
kapitału społecznego)
- pewność (przewidywalność)
- kompetencje
- solidność
- odpowiedzialność
- uczciwość i sprawiedliwość
- szczerość (otwartość)
2. WIARYGONOŚĆ (WI) - doświadczenie
- samopomoc (w środowisku)
- autorytet, reputacja
- rzetelność
- efektywność, skuteczność
- profesjonalizm
3. NORMY
- otwartość (informacje, idee i pomysły)
I WARTOŚCI (N)
- komunikatywność
- prawdomówność
- akceptacja inności
- szacunek do norm i wartości
- przestrzeganie praw własności
4. LOJALNOŚĆ (L)
- życzliwość
- wzajemność
- serdeczność
- gotowość wsparcia i pomocy
- długi horyzont decyzji
- podporządkowanie wspólnym wartościom
5. WSPÓŁPRACA
- zawieranie umów z otoczeniem
(współdziałanie) (Ws) - dzielenie się efektami, wiedzą
- kreatywność
- inwencyjność
- przedsiębiorczość
- elastyczność
6. SOLIDARNOŚĆ (S) - gotowość podejmowania ryzyka
- nadrzędność dobra wspólnego nad swoim dobrem
- przejrzystość działania
- etyczność postępowania
- wspólne przekonania
- współzależność
7. UCZESTNICTWO (U) - wywiązywanie się z umów
- dotrzymywanie słowa
- relacje i więzi – kształcenie, samokształcenie
- zrozumienie dla innych
- aktywność, zaangażowanie
Źródło: opracowanie własne.
WYNIKI BADAŃ
KS=
–
–
–
Z . WZ+W1. WW1+N . WS+L . WL+WS . WWS+S . WS+U . WU
Ocena zasobu to mediana średnich ocen jego atrybutów,
czyli typowa ocena średnia. Jest dana wzorem:
Dla zapewnienia porównywalności przyjęto za wzorzec porównawczy, jak już wspomniano, wymiary kapitału społecznego
powiatu poznańskiego. Powiat poznański, o najniższej stopie
bezrobocia w Wielkopolsce, posłużył jako punkt odniesienia w
wykreśleniu profilu kapitału społecznego w pozostałych pięciu
powiatach Wielkopolski dla badanej zbiorowości. W ten sposób
zidentyfikowano występującą tam lukę kapitału społecznego.
Dla osiągnięcia celu pracy przyjęto poniżej sformułowane
dwa typy założeń. Pierwsze wynika ze stanu dotychczasowej
wiedzy i brzmi następująco: Kapitał społeczny jest zróżnicowany terytorialnie i w małych obszarach współistnieją społeczności o odmiennym jego poziomie.
Drugiego typu założenia to hipotezy. W trakcie prowadzonych badań weryfikowano dwie hipotezy robocze przedstawione
poniżej.
1. Wysoka stopa bezrobocia w regionie jest odzwierciedleniem niskiego poziomu kapitału społecznego.
2. W strukturze kapitału społecznego można wyróżnić
grupy zasobów bardziej i mniej ze sobą związane.
gdzie:
– –
–
x 1,x 2...x K to średnie oceny K atrybutów zasobu, a k-ta z nich
–
–
Polityka Społeczna nr 7/2011
– –
–
ocena zasobu = mediana (x 1,x 2...x K),
I
dana jest wzorem xk =
¦x
i =1
I
ki
,
gdzie:
xki – ocena k-tego atrybutu danego zasobu przez i-tego ankietowanego (w skali od 1 do 5),
i = 1, 2 … I – numer ankietowanego, a I to liczba ankietowanych osób, które oceniły k-ty atrybut.
Uzyskane wyniki przedstawiono w tabeli 2.
Ocena zasobu jest więc środkową spośród średnich ocen
jego atrybutów. Zastosowano średnią ocenę atrybutu zamiast
mediany ocen, ponieważ ta wynosiła cztery i nie oddawała zróżnicowania ocen ze względu na dość wąską ich skalę i małą liczbę
oceniających. Jednak zasób oceniano medianą średnich ocen
atrybutów, gdyż te cechowały się asymetrią rozkładu i średnia
opisywałaby je mniej dokładnie.
25
Tabela 2. Oceny kapitału społecznego i jego zasobów
Rodzaj zasobów
Gostyński
4,00
3,71
3,75
4,00
3,50
3,88
3,75
3,80
Zaufanie
Wiarygodność
Normy i wartości
Lojalność
Współpraca
Solidarność
Uczestnictwo
Ocena kapitału społecznego
Jarociński
3,75
3,75
3,50
4,50
3,50
3,50
3,50
3,72
Koniński
4,25
4,13
3,75
4,38
4,00
4,00
4,13
4,09
Powiaty
Poznański
4,25
4,13
4,00
3,88
3,75
4,13
3,88
4,01
Średzki
4,00
3,75
3,75
4,38
3,50
4,00
3,63
3,85
Wągrowiecki
3,75
3,71
3,50
3,88
3,25
3,50
3,50
3,59
Średzki
22,50
11,25
11.25
8,75
18,75
11,25
16,25
100,00
Wągrowiecki
26,25
13,75
16,25
6,25
10,00
16,25
11,25
100,00
Ogółem
6 powiatów
4,00
3,87
3,70
4,17
3,58
3,84
3,73
3,78
Źródło: opracowanie własne.
Tabela 3. Wagi zasobów w %
Rodzaj zasobów
Gostyński
15,50
11,50
14,25
13,75
15,00
12,50
17,50
100,00
Zaufanie
Wiarygodność
Normy i wartości
Lojalność
Współpraca
Solidarność
Uczestnictwo
Suma wag
Jarociński
17,50
13,75
18,75
13,75
15,00
10,00
11,25
100,00
Koniński
15,50
13,50
15,00
15,00
13,00
14,50
13,50
100,00
Powiaty
Poznański
17,50
17,50
15,00
15,00
17,50
10,00
7,50
100,00
Ogółem
6 powiatów
18,90
13,80
14,90
12,60
14,30
12,10
13,40
100,00
Źródło: opracowanie własne.
Ponadto respondenci wykonali ocenę ważności 7 zasobów
kapitału społecznego ze swojego punktu widzenia, na których
podstawie policzono średnie – wagi zasobów. Zestawy wag dla
poszczególnych powiatów oddzielnie i dla wszystkich łącznie
znajdują się w tab. 3. Wagi te są średnimi wag przypisywanych
przez wszystkich ankietowanych z danego powiatu i wyrażone
są w wartościach procentowych, sumując się do 100.
Ocena zasobów kapitału społecznego to iloczyn średnich
ocen jego zasobów (tab. 2) przez odpowiadające im wagi (tab.
3) według wzoru:
7
ocena kapitału społ. =
¦w
Wykres 1. Struktura wartości liczbowych zasobów (oś Y)
w poszczególnych powiatach
100
90
80
70
60
50
ocena j – tego zasobu,
j ⋅
j =1
gdzie:
wj = w1, w2 … w7 to wagi siedmiu zasobów kapitału społecznego odpowiednie dla powiatu, w którym się go ocenia.
40
30
20
Z
J
G
Oceny kapitału zawiera ostatni wiersz tab. 2. Ocenę kapitału
społecznego dla poszczególnych powiatów, z uwzględnieniem
poszczególnych rodzajów zasobów pomnożonych przez ich
wagi przedstawiono na wykresie 1. Struktura wartości liczbowych zasobów w poszczególnych powiatach jest bardzo zróżnicowana. Najbardziej rozwarstwione są zaufanie, lojalność
i uczestnictwo. Na przykład zasób zaufania jest najbardziej ceniony w powiecie wągrowieckim (około 98), a najmniej w gostyńskim (około 62). Dla kontrastu w powiecie wągrowieckim
wartość liczbowa zasobu lojalność jest najniższa, a w powiecie
konińskim – najwyższa.
W pracy przyjęto hipotezę, że powiat poznański ze względu
na najniższe bezrobocie będzie obrany jako wzorzec struktury
kapitału społecznego. Z tego względu można przyjąć, że różnice wartości liczbowych siedmiu zasobów w poszczególnych
powiatach od odpowiednich wartości dla powiatu poznańskiego utworzą profile różnic. Zostały one przedstawione na wykresie 2.
Można wyciągnąć ogólny wniosek, że spośród siedmiu zasobów cząstkowych zasoby wiarygodność i współpraca są na
niższym poziomie niż w powiecie poznańskim, a zasób uczestnictwo we wszystkich powiatach jest wyższy. Pozostałe zasoby
cząstkowe (jako różnice) znajdują się powyżej lub poniżej profilu
dla powiatu poznańskiego.
26
W
N
K
L
WS
P
S
S
W
SREDNIA
OBJAŚNIENIA: Z – zaufanie, W - wiarygodność , N – normy i wartości, L – lojalność, WS – współudział, S – solidarność, U – uczestnictwo. OZNACZENIE POWIATÓW: G – gostyński, J – jarociński, K – koniński, P – poznański, S – średzki,
W – wągrowiecki.
Źródło: opracowanie własne.
Wykres 2. Profile różnic siedmiu zasobów kapitału społecznego
dla 5 powiatów względem poznańskiego
40
30
20
10
0
-10
-20
-30
-40
Z
G-P
W
J-P
N
L
K-P
WS
P-P
S
S-P
W-P
Objaśnienia i źródło: jak w wykresie 1.
Polityka Społeczna nr 7/2011
Oceny zasobów kapitału społecznego (wykres 2) wykorzystano też w analizie klasyfikacji. Analizę przeprowadzono metodą
complete linkage, posługując się macierzą odległości euklidesowych. Klasyfikacja według zasobów wskazuje wyraźną odrębność zaufania (wykres 3), które łączy się ze wszystkimi pozostałymi na poziomie aglomeracji (odległość wiązania) powyżej 65.
Natomiast normy i wartości oraz wiarygodność tworzą jądro
cztero elementowej klasy, do których dochodzi współpraca,
a następnie lojalność. Pozostałe dwa zasoby – uczestnictwo
i solidarność formują trzecią klasę. Podsumowując można
stwierdzić, że wśród siedmiu zasobów kapitału społecznego
można wyróżnić trzy klasy:
1) zasób poznawczy, którym jest zaufanie,
2) zasoby kulturowo-mentalnościowe (normy, wartości,
wiarygodność, współpraca i lojalność),
3) zasoby oparte na wiedzy (uczestnictwo i solidarność).
Wykres 3. Dendogram klasyfikacyjny
siedmiu zasobów kapitału społecznego
100
90
80
Odleg ość wiązania
70
60
50
40
30
20
10
U
S
WS
L
N
W
ZAKOŃCZENIE
W artykule przedstawiono wyniki wstępnych badań empirycznych wykonanych metodą kwestionariuszową w wywiadzie bezpośrednim, dotyczących pomiaru kapitału społecznego
w sześciu powiatach Wielkopolski. Respondentami było 24 przedstawicieli samorządów lokalnych. Wyniki wskazują na przydatność zastosowanych metod w realizacji celu pracy.
Metoda bezpośredniego wywiadu kwestionariuszowego umożliwiła pozyskanie i zgromadzenie banku danych o zasobach
i atrybutach kapitału społecznego badanych obszarów. Metoda
pomiaru kapitału społecznego w skali Likerta 1–5 jest wystarczająca dla zróżnicowania ocen respondentów poziomu i struktury
kapitału społecznego. Również metoda profili porównawczych,
mająca umożliwić identyfikację występującej tam luki rzeczywistej kapitału społecznego, sprawdziła się. Ponadto wykonano analizę statystyczną w celu zbadania stopnia związku między wymiarami i atrybutami dla określenia wśród nich tzw. kluczowych.
Podsumowując należy stwierdzić, że przeprowadzone badanie pozwoliło na zweryfikowanie sformułowanych hipotez roboczych: hipoteza pierwsza nie została potwierdzona; hipoteza
druga została potwierdzona pozytywnie i przyjęta.
Z wykonaną analizą wiążą się ograniczenia poznawcze. Wynikają one z małej liczby respondentów. W kontynuowanych
przez autorów badaniach obejmujących szersze spektrum zbiorowości próbnych (cztery grupy społeczne w danym powiecie stanowiące łącznie 1,5 tys. respondentów) wyszczególnione
metody znajdą lepsze zastosowanie. Wnioski poznawcze z takich
badań będą głębsze i istotne dla społecznej polityki regionalnej
z punktu widzenia jej skuteczności.
Z
Objaśnienia i źródło: jak w wykresie 1.
LITERATURA
Z informacji zawartych na wykresach 1–3 wynikają następujące wnioski.
1. Poziom kapitału społecznego w ocenie przedstawicieli
samorządów wykazuje małe zróżnicowanie (0,5 jednostek na 5):
od 4,09 w powiecie konińskim (poziom najwyższy) do 3,59
w powiecie wągrowieckim (poziom najniższy).
2. Przebieg profili jest w badanych powiatach odmienny.
3. W powiecie poznańskim, przyjętym za wzorcowy, krzywa profili wskazuje, że najważniejsze dla samorządowców jest
zaufanie, ale dla dwóch powiatów porównywanych, tj. Wągrowiec i Środa Wielkopolska, zaufanie jest jeszcze ważniejsze.
4. Wartość zasobu uczestnictwa jest w powiecie poznańskim najmniej ważna w kapitale społecznym spośród badanych
powiatów.
5. W wykonanej ocenie zasób lojalność ma najniższe znaczenie w powiecie wągrowieckim.
6. Struktura zasobów kapitału społecznego w powiatach
jest zróżnicowana. Natomiast między powiatami poznańskim
i jarocińskim współczynnik korelacji oceny zasobów wynosi
0,74, a pomiędzy powiatami Środa Wielkopolska i Wągrowiec
– 0,64.
7. Słabe strony kapitału społecznego stanowią zasoby będące w dużym rozproszeniu (zaufanie, uczestnictwo, lojalność)
oraz mające najniższe wartości liczbowe. Są to: uczestnictwo,
solidarność, współpraca. Te zasoby oparte są na wiedzy. Współpraca ma częściowo charakter kulturowy.
8. Za kluczowe zasoby kapitału społecznego przyjęto te
o wysokim poziomie. Są to: zaufanie, normy i wartości oraz
wiarygodność. Należą tu zasoby, na których kształtowanie ma
wpływ kultura, tradycja i historia.
9. Lukę kapitału społecznego we wszystkich powiatach
względem poznańskiego tworzą zasoby kulturowo-mentalnościowe. Są to: wiarygodność i współpraca. W trzech powiatach
dodatkowo są to lojalność, normy i wartości oraz zaufanie.
Coleman J. (1998), Social capital in the creation of Human Capital,
„American Journal of Sociology” nr 9.
Czajkowski W. (2006), Kilka uwag na temat Nowej Gospodarki Masłowa
i Fukuyamy, w: Nowa ekonomia, tom I, Lublin: Wyd. KUL.
Fazlagić A. (2005), Problematyka budowy kapitału społecznego w Polsce, Zeszyty Naukowe nr 8, Poznań: WSHiU w Poznaniu.
Grudzewski W.M., Hejduk J.M., Sankowska A., Wantuchowicz M.
(2007), Zarządzanie zaufaniem w organizacjach wirtualnych, Warszawa: Difin.
Grudzewski W.M., Hejduk J.M., Sankowska A., Wantuchowicz M. (2010),
Sustainability w biznesie, czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Warszawa: Poltex.
Hausner J. (2010), Za dużo kapitalizmu, za mało kapitału… społecznego, w: Bohaterowie polskiej transformacji, Warszawa: Wyd. W.A.B.
Kołodko G. (2009), Wędrujący świat, Warszawa: Wyd. Prószyński i S-ka.
Kosiedowski W. (2008), Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym,
w: Gospodarka regionalna i lokalna, red. Z. Strzelecki, Warszawa:
PWN.
Krzyminiewska G. (2005), Współpraca i tworzenie kapitału społecznego.
Przypadek wsi wielkopolskiej, w: Kapitał społeczny we wspólnotach,
red. H. Januszek, Zeszyty Naukowe nr 58, Poznań: AE w Poznaniu.
Lipiński E. (1981), Problemy, pytania, wątpliwości z warsztatu ekonomisty, Warszawa: PWE.
Marciniak St. (2004), Innowacyjność gospodarki a państwo, w: Zmiany
instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Warszawa: Wyd. PTE.
Matysiak A. (2008), Kapitał jako proces, Zeszyty Naukowe nr 6, Kraków:
PTE.
Polak E. (2009), Globalizacja a zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne,
Warszawa: Difin.
Sadowski Z. (2010), Nowe ścieżki rozwoju świata – program Klubu
Rzymskiego, Biuletyn PTE nr 6.
Skawińska E., Cyrson E. (2011), Ekonomia międzynarodowa, Poznań:
Wyd. PP.
Sztaudynger J.J. (2005), Wzrost gospodarczy a kapitał społeczny, prywatyzacja i inflacja, Warszawa: PWN.
Wierzbicki A.P. (2001), Zderzenie cywilizacji czy ignorancja podstawowych wartości innego?, Biuletyn PTE nr 6.
Wilczyński W. (2009), Dylematy polityki ustrojowej, w: Polska transformacja i jej przyszłość, red. E. Mączyńska, Warszawa: PTE.
Polityka Społeczna nr 7/2011
27
SUMMARY
The aim of this paper is to verify the methodology of measuring social capital in the research conducted by
the representatives of territorial self-governments in the Wielkopolska region. The research was conducted in
six intentionally selected powiats (administrative districts) of this Voivodeship; five compared and one comparative accepted as a model. The aim of this paper was achieved using the direct interview questionnaire
method. Empirical data was compared using the statistical methods (correlation, classification, principal components) and comparative profiles and visualizations. The results of this analysis made it possible to confirm
the usefulness of those methods in reaching the goal of this paper and to verify the working hypotheses. The
implemented methods made it possible to: measure the level and structure of social capital; identify the size of
social capital’s gap and identify the key attributes of social capital.
SZKOŁA JAKO WSPÓLNOTA?
SZKOLNY KAPITAŁ SPOŁECZNY
A WYNIKI EGZAMINU GIMNAZJALNEGO
Anna Kiersztyn
Instytut Socjologii UW
WPROWADZENIE
W literaturze odwołującej się do koncepcji kapitału społecznego stawia się tezę, że rozmaite formy powiązań międzyludzkich,
oparte na zasadzie wzajemności oraz zaufaniu, mają pozytywny
wpływ na funkcjonowanie społeczności. Zgodnie z powyższą
tezą owo oddziaływanie występuje w niemal wszystkich sferach
życia: wysoki poziom kapitału społecznego przekłada się m.in. na
większą praworządność, wyższy poziom obywatelskiego zaangażowania, bardziej wydajną gospodarkę, niższą przestępczość
i lepsze wyniki pracy szkół (zob. np. Putnam 2000).
Ten ostatni wątek jako jeden z pierwszych podjął jeszcze
w latach 80. amerykański socjolog James S. Coleman. Badając
uwarunkowania wyników nauczania w publicznych i katolickich
szkołach średnich w USA, stwierdził on, że u podstaw sukcesu
tych ostatnich (zwłaszcza w odniesieniu do uczniów najmniej
zdolnych i wywodzących się z niższych warstw społecznych)
leży to, że nauka odbywa się w grupach dzieci o zróżnicowanym poziomie uzdolnień, a wszystkim uczniom stawiane są
wysokie wymagania, połączone z zachętą do nauki w ramach
najambitniejszych ścieżek przedmiotowych (zob. Kandel 1996,
s. 39–40).
Inną cechą charakterystyczną, na którą zwracają uwagę badacze, jest istniejący w tych szkołach etos oraz traktowanie
szkoły jako wspólnoty, stawiającej swoim członkom wysokie wymagania, ale i ofiarującej wsparcie dla tych, którzy mają
trudności ze sprostaniem owym wymaganiom (Bryk i in. 1995,
s. 297–304). Owa specyficzna kultura szkolna często interpretowana jest jako efekt zwiększonych zasobów kapitału społecznego: silniejszej więzi międzyludzkiej bądź zwiększonego obywatelskiego zaangażowania w społecznościach, na terenie których funkcjonują szkoły (Coleman 1988, s. S113–S116; Putnam
2000, s. 299–306).
Celem niniejszych analiz jest odpowiedź na pytanie o znaczenie kapitału społecznego dla wyników pracy polskich gimnazjów,
mierzonych liczbą punktów, jaką uczniowie uzyskują na egzaminach zewnętrznych. Na podstawie wyników badań zagranicznych zasadne wydaje się przyjęcie rozróżnienia na kapitał społeczny charakteryzujący szkoły (bądź klasy w poszczególnych
szkołach) i kapitał społeczny charakteryzujący społeczność, w której owe szkoły działają.
Odwołując się do wyników uzyskanych przez Colemana
i innych badaczy (przegląd amerykańskich badań na ten temat
zawiera np. atykuł Osterman 2000), stawiam hipotezę, iż czynnikiem bezpośrednio oddziałującym na wyniki egzaminu jest
28
szkolny kapitał społeczny. Osobną, choć niewątpliwie ważną,
kwestią jest pytanie o to, w jakim stopniu ten ostatni kształtowany jest przez lokalną więź społeczną czy postawy obywatelskie członków społeczności (kilka uwag na ten temat zamieściłam w końcowej części artykułu). Pojęcie szkolnego kapitału
społecznego, według przyjętej tu definicji, odnosi się do pewnej
kultury czy atmosfery w szkole nakazującej traktować ją jako
wspólnotę. W szkole o wysokim poziomie takiego kapitału
społecznego uczniowie stosunkowo częściej są wspierani
przez kolegów i nauczycieli, zaś słabszym udzielana jest pomoc (np. w postaci możliwości uczestniczenia w zajęciach
dodatkowych). Uczniowie ponadto częściej są zachęcani do
tego, by zabierać głos w czasie zajęć – sprzyjać temu ma
poczucie bezpieczeństwa, wzajemnego szacunku i wsparcia
w szkole.
Traktowanie szkoły jako „wspólnoty” wiąże się – niejako
z definicji – z unikaniem podziałów i różnicowania: na uczniów
zdolniejszych i mniej zdolnych, bogatszych i biedniejszych,
grzeczniejszych i niegrzecznych. Oznacza to, że w szkołach
o wysokim poziomie kapitału społecznego stosunkowo rzadziej
mieć będziemy do czynienia z segregacją uczniów między klasy
(w zależności od wykształcenia rodziców, miejsca zamieszkania
itd.). Dlatego druga hipoteza, jaką stawiam, zakłada, iż szkoły,
które charakteryzują się niskim poziomem międzyklasowej segregacji uczniów, uzyskają lepsze wyniki na egzaminie gimnazjalnym (zob. Dolata 2009, s. 237–242).
ŹRÓDŁA DANYCH I METODOLOGIA ANALIZ
Analizy, których główne wyniki przedstawiam poniżej, stanowią część ogólniejszego badania społeczno-ekonomicznych
uwarunkowań wyników egzaminów zewnętrznych w polskich
szkołach, przeprowadzonego w latach 2005–20071. Ważnym
elementem tego projektu były m.in. studia przypadku dwudziestu
gimnazjów w dziesięciu celowo dobranych, stosunkowo niewielkich gminach wiejskich i miejsko-wiejskich. Dane i materiały
zgromadzone w ramach case studies pozwalają na wszechstronną analizę oddziaływania różnych form lokalnego i szkolnego kapitału społecznego na wyniki pracy szkół.
Schemat doboru próby gmin podyktowany był jednym z głównych celów opisywanego projektu, jakim była odpowiedź na pytanie o wpływ różnic regionalnych na wyniki egzaminów zewnętrznych. Z literatury przedmiotu (Bartkowski 2003, s. 292)
wiadomo, iż wspomniane różnice (dotyczące m.in. charakteru
i zasobów kapitału społecznego oraz żywotności lokalnych
Polityka Społeczna nr 7/2011