socjologiczne_uwarunkowania_nazw_stachurski_edward_000154

socjologiczne_uwarunkowania_nazw_stachurski_edward_000154

EDWARD STACHURSKI
S o c jo lo g ic z n e u w a r u n k o w a n ia
nazw o so bo w ych
w u tw o r a c h A d o lfa D y g a s iń s k ie g o
C z e ś ć I: Im io n a
Z e względu na to, że nazw osobowych w utworach A. Dygasińskiego
jest bardzo dużo, zajmuję się na razie tylko funkcją socjologiczną
imion bohaterów występujących w tekstach literackich tego pisarza.
(Ustaliłem w nich ponad 500 postaci męskich i ponad 100 żeńskich).
Pomijam
imiona historyczne
(najczęściej
w
szkicach
i mitologiczne wymieniane w utworach
literacko-filozoficznych,
w
nowelach
gre­
ckich, w heroikomicznych albertusach i w powieści Pióro), w których
tekst literacki przeplatany bywa uczonym komentarzem odautorskim.
Nie biorę też pod uwagę imion nieautentycznych, m.in. różnych per­
sonifikacji zastosowanych w Cudownych bajkach,
w Synu boginki,
w Żelu i w Godach życia.
Tylko niektórzy badacze zwracali uwagę na socjologiczną funkcję
nazewnictwa osobowego (szczególnie imion), mimo że opracowań onoma­
styki
literackiej
jest
sporo\
0
nazewnictwie
literackim
A. Dyga­
sińskiego pisała I. Sarnowska, ale wykorzystała materiał tylko z 11
2
wybranych utworów powieściowych pisarza , podczas gdy napisał on
około 20 powieści, ponad 120 nowel, opowiadań, obrazków, szkiców,
3
bajek, humoresek i 2 dramaty . Badaczka sformułowała wniosek, że
Dygasiński ukształtował własny słownik onomastyczny zgodnie z sys­
temem nazewnictwa potocznego; zwróciła też uwagę na uzależnienie
253
nazw osobowych od statusu społecznego bohaterów literackich Dyga4
sińskiego . W artykule o semantycznych funkcjach nazewnictwa w no­
welistyce okresu realizmu i naturalizmu uwzględniła materiał nazewniczy tylko z 6 utworów Dygasińskiego^, a w monografii o nazewni­
ctwie w nowelach i powieściach polskich okresu realizmu i natura­
lizmu - materiał z 8 powieści, 24 nowel i 2 bajek Dygasińskiego6.
Ponieważ nie dysponowała całym materiałem nazewniczym z tekstów li­
terackich
tego
pisarza,
je j
spostrzeżenia dotyczące funkcji
socjo­
logicznej imion upraszczają obraz, a w kilku miejscach nawet zafał­
szowują go. Tak więc pełne imiona: Agata, J ó z e f, M ichał, Szczepan
i Szymon nie są rzadkie wśród chłopów, nieprawdą jest też,
że w
tekstach Dygasińskiego imiona: Ewa (jest jako Jewka), F ilip i Seba­
stian (jest jako Sobek) nie są spotykane wśród chłopów. Nie tylko
wśród szlachty i mieszczan, ale także wśród służby spotyka się i4polinarych i Władków. Niektóre ze spieszczeń wymienionych przez ba­
daczkę jako znamienne dla imion szlacheckich i mieszczańskich spo­
tykane są też wśród bohaterów chłopskich, np. Jędruś i wśród służ­
by,
np.
Makarek
(stangret).
Niezbyt
ścisłe
jest
też
stwierdzenie
badaczki, że dla grupy imion szlacheckich i mieszczańskich w utwo­
rach
Dygasińskiego znamienna jest
duża ilość spieszczeń
i zdrob­
nień^. Wiele zdrobnień i spieszczeń znajdujemy też wśród imion uży­
wanych na wsi, co odróżnia prozę Dygasińskiego od prozy Żeromskiego
8
i wskazuje na silniejsze więzy emocjonalne ze wsią autora B el-
donka w porównaniu z autorem Popiołów . K. Nitsch stwierdził, że pod
względem możliwości stosowania deminutywów język ludowy znacznie
przewyższa
język
literacki,
do czego
przyczynia
się
brak ustalo­
nych, trwałych norm słowotwórczych - mniejsza w gwarach niż w języ­
ku literackim stabilność funkcji formantów, a większa łączliwość z
9
rozmaitymi podstawami słowotwórczymi .
254
Jak wiadomo, Dygasiński studiował językoznawstwo na wydziale
filologicznym warszawskiej Szkoły Głównej.
stron rodzinnych
(okolice Pińczowa,
Doskonale władał gwarą
Wiślicy i Skalbmierza),
pasjo­
nował się staropolszczyzną i próbował swych sił w dziedzinie języ­
koznawstwa (tłumaczenia, recenzje i szkice o języku polskim10. Ten
bystry obserwator życia społecznego, znający dobrze z wieloletnich
swoich wędrówek korpetytora życie na wsi i w mieście, na dworach
ziemiańskich i w chłopskiej chacie, z pewnością nie nadawał imion
kreowanym przez siebie bohaterom literackim bez uzależniania ich od
statusu społecznego postaci, od charakteru środowiska, w którym te
postacie działają. Różnice pomiędzy imiennictwem w obrębie różnych
warstw społecznych były w czasach Dygasińskiego jeszcze żywo odczu­
wane.
Były to różnice
o charakterze zwyczajowym
i językowym11.
Częstość użycia poszczególnych imion w różnych środowiskach spo­
łecznych,
związana z warunkami historyczno-kulturowymi 2.
połowy
XIX w., rzutuje w sposób zasadniczy na konwencjonalne zróżnicowanie
społeczne imion fikcyjnych bohaterów w literaturze naturalistycznej
mającej werystyczny charakter
12
. Tylko w niektórych wypadkach przy
wyborze imienia dla określonej postaci doszły do głosu indywidualne
upodobania Dygasińskiego, co można stwierdzić na podstawie listów
13
pisarza . Nie należy zapominać o dających znać o sobie (znacznie
wyraźniej wśród imion nieautentycznych) wymogach stylizacji w wielu
tekstach literackich Dygasińskiego.
Utwory autora Zająca mogą służyć językoznawcy za swoisty doku­
ment epoki,
na podstawie którego można wnioskować,
jakie imiona
były popularne w danym środowisku społecznym z 2. połowie XIX w. na
ziemiach polskich,
szczególnie w Małopolsce.
Do postawienia takiej
tezy uprawnia zestawienie imion bohaterów literackich Dygasińskiego
z poszczególnych grup społecznych z uwagami zawartymi w opracowa14
'.
.15
niach onomastycznych
oraz z odpowiednimi spisami nazewniczymi .
255
Imię bohatera literackiego w utworach Dygasińskiego tylko niekiedy
jest elementem charakterystki indywidualnej postaci, natomiast czę­
sto pozwala zaszeregować bohatera do określonej grupy społecznej.
Tutaj dzisiejszy czytelnik powieści i nowel Dygasińskiego musi za­
chować perspektywę historyczną, gdyż moda na imiona i zwyczaje nazewnicze w różnych środowiskach społecznych zmieniają się1^.
Charakteryzując funkcję socjologiczną imion w utworach Dygasiń­
skiego, należy rozpatrzyć wskazywanie ich na: 1) przynależność spo­
łeczną
bohaterów,
2) przynależność
środowiskową,
3) pochodzenie
i przynależność narodową. Najpierw warto się zająć dużymi grupami
imion,
które noszą tylko bohaterowie literaccy Dygasińskiego nale­
żący do jednej grypy społecznej.
Funkcja socjologiczna tych imion
ujawnia się bardzo wyraźnie.
Zacznijmy
reprezentujące
(chłopów
i
od imion,
w
służbę,
którymi
utworach
ale
obdarzone zostały
naturalisty
niekiedy także
niższe
tylko
warstwy
rzemieślników
postacie
społeczne
i robotników
pochodzących ze wsi, drobnych handlarzy, szynkarzy i kelnerów, po­
licjantów z osad i miasteczek). Są to (wyliczam kolejno według ilo­
ści postaci noszących dane imię - liczba na początku w nawiasach
oznacza tę ilość, a liczby bez nawiasów po pełnym imieniu i po de­
rywatach od niego oznaczają ilość postaci określanych daną formą
imienia):
(62) Mateusz 8 (także wywodzący się ze wsi ksiądz i 2
ekonomów*), Matus 19, M a ciej 9, Maciek 22, Maciuś 4; (25) Bartło­
m ie j 6, Bartek 19, (także kelner); może dziwić to, że nie ma w tek­
stach Dygasińskiego formy Bartosz, nawet w archaizowanych "albertu17
sach" - imię w te j formie było dawniej synonimem chłopa ; (25) Ja­
* Niestety nie mogę podać dokładnej lokalizacji imion, gdyż
opracowany przeze mnie indeks imion w tekstach literackich Dygasiń­
skiego jest zbyt obszerny. Zamierzam go opublikować w słowniku nazw
własnych występujących' w utworach A. Dygasińskiego.
256
kub 3 (także szlachcic zagonowy), Kuba 21, Kubuś 2; (11) Łukasz 8,
Łuka 4, (10) Onufry 5, Onufer 5; (9) M ik o ła j 8, M ikołajek; (9) Se­
bastian, Sobek 8; (9) Szczepan 5, Szczepanek 4; (8) Wawrzyniec 2,
Wawrzek 5, Wawrzuś; (7) Jacek, Jacenty 3, Jacuś; (6) Grzegorz 5,
Grześ; (5) Kacper 4, Kasper (wyjątkowo także szlachcic); (5) N iko­
dem 4, Nikodemek; (4) Joachim 2, Jachym, Jachymek; (3) Ferdynand,
Ferdek
2
(handlarze
i
kelnerzy);
(3)
Kornel
(sami
służący);
(3)
Roch; (3) W italis 2 (też karczmarz), Witek; (2) Florian, Florek 2;
(2) H ilary (woźny i rządca);
(ubodzy mieszczanie);
(2) Makary, Makarek 2; (2) N ic e fo r
(1) 13 imion (brak miejsca na ich przytocze­
nie).
Wśród imion żeńskich (chłopki, dziewki folwarczne i służące we
dworze,
tutki
ale także wyrobnice, przekupki, ubogie mieszczki i prosty­
warszawskie)
są:
(26)
Agata 8 (wyjątkowo
też
szlachcianka
Piszczalska w archaizowanej powieści o życiu na Kresach), Jagata,
Agnieszka, Jagniszka, Jagna 8 (wyjątkowo też córka dróżnika, zubo­
żałego szlachcica), Jaga 3, Jagusia 4, Jagatka; (10) Magdalena 3
(wyjątkowo też żona schłopiałego dziedzica), Magda 8, Magdusia 2;
(7) W iktoria, Wikta 5, Wiktusia; (5), Dorota 3, Dorotka 2; (5) Kunegunda tylko w formie skróconej Kunda; (3) Brygida 2, Brycha (daw18
ne zdrobnienie z przyrostkiem -cha , występuje też w języku cze19
skim , w utworach Dygasińskiego formy typu Brycha, Margocha są
20
traktowane jako zgrubienia, podobnie jak na wsi ), Bryśka; (3)
Malwina tylko w formie Malcia; (2) Małgorzata 2, Margocha, M ałgorzatka (w rodzinie chłopskiej dane ukochanej córeczce tylko dlate­
go,
że wyśniło się matce, ojciec chciał bardziej zwyczajne Hanka
lub Haliszka); (2) Czesława tylko w formie Cesia (obie szwaczki);
(2) Józefa, Józia; Marta (obie służące); (2) Regina tylko w formach
Rejna 2 i Reiczka; (1) 5 imion.
257
K. Górski w 1963 r. pisał:
"Ustalenie, że jakieś imię zostało użyte dla charakterystyki
środowiska, pozostanie często hipotezą, póki nie zostanie dokładnie
opracowane zagadnienie, jak się wiązała z historycznokulturalnymi
warunkami częstość użycia pewnych imion w różnych epokach i w róż­
nych środowiskach społecznych" .
Większość wymienionych wyżej imion występuje w niepełnym ale,
bogatym zbiorze imion gwarowych opracowanym przez A. Zarębę, najczęściej lokalizowanych w Małopolsce i na Mazowszu
22
. W. Cienkowski
pisze, że jeszcze przed 1 wojną światową na wsi królowali Bartło­
mieje, Macieje, Agnieszki i Katarzyny, a w miastach imiona te nie
23
były w dobrym tonie . Najczęstsze wśród kobiet wiejskich u Dyga­
sińskiego
imię Agata jest uważane na wsi lubelskiej za niemodne
°4
i przestarzałe . Jak wiadomo, na wybór imienia (szczególnie na
wsi) ma wpływ święty patron noszący dane imię, na co wskazuje wie25
lokrotnie J.S. Bystroń w swej Księdze imion w Polsce używanych .
Rzadko
próbował
chyba
zdawano
przybliżyć
26
L.W. Szczerbowicz
sobie
sprawę
czytelnikom
z
etymologii
"Wędrowca"
w
imienia,
początku
którą
XX w.
Postacie reprezentujące w utworach Dygasińskiego wyższe warstwy
społeczne (arystokrację,
ziemian i inteligencję) noszą bardziej wy­
szukane imiona. Wymieniam najpierw imiona spotykane nie tylko wśród
szlachty, ale także wśród arystokracji. Są to z męskich: (11) Kazi­
m ierz 4 (m.in. hrabia, ale wyjątkowo także gospodarz), Kazio 7; (8)
Wacław 5, Wacek; (6) A d olf 6, Dolcio; (6) Zygmunt 3, Zy zio 2, Zizi;
(4) Anastazy; (4) Mieczysław, M iecio 3; (4) Ryszard; (4) Stefan 3,
Stefuś; (3) August 3, Gucio; (3) Izydor 3, Izydorek; (2) Tytus 2,
T iti; (2) Zdzisław 2, Zdziś; (1) 13 imion. Wśród żeńskich: (6) Wan­
da 4, Wandzia 2; (4) Joanna, Joasia 3 (wyjątkowo także garderobia­
na), Żuźu (córka hrabiego); (4) Matylda 4, Mecia, Mimi; (3) Lucyna;
(2) Amelia (hrabianki); (2) Stefania, Stefcia;
258
(1) 8 imion. Niektó­
rzy młodzieńcy z arystokracji noszą imiona tylko w formie spiesz­
czonej:
Bibi,
Lolo,
Lulu,
Niunio.
Także
matki
licealistów
kiele­
ckich używają tylko zdrobnień imion swych synów, np.: Muś, Siunio,
Siunieczek, Siuiicio (do Janka ), Zyzio itp. W odniesieniu do nasto­
latków spieszczenia takie są uzasadnione, ale gdy oznaczają osoby
dorosłe
rażą
sztucznością
i nienaturalnością,
harmonizując z
cha­
rakterem arystokratów-marionetek, ich snobizmem i bezsensowną dzia27
łalnością . Sporo z przytoczonych wyżej imion to imiona obce, nie
przyswojone do naszego systemu nazewniczego. Obce brzmienie i pre­
tensjonalność
niektórych
imion
arystokratów
podkreśla
kosmopoli­
tyczny charakter tej warstwy. Liczne imiona złożone są odbiciem pa28
nującej w XIX w. mody . I. Sarnowska pisze, że koturnowy charakter
imion arystokratycznych stwarzać ma pozory dostojeństwa noszących
je osób, a w istocie jest drwiną pisarza ze snobistycznych gustów
29
arystokracji .
Postacie
wywodzące się ze zubożałej szlachty i inteligencji w
utworach Dygasińskiego noszą imiona - z męskich: (9) Henryk 7, He­
nio 2; (4) Hieronim 4 (urzędnicy i nauczyciele), H iercio; (4) Karol
3, Karolek (wyjątkowo także chłopak w karczmie); (3) Konstanty 2,
Kostuś; (3) Kryspin-, (3) Lucjan-, (3) Wiktor; (3) W italis 2, Witek ;
(2) Albin; (2) A lojzy;
(2) Arkady; (2) Cezar; (2) Fortunat, Forcio;
(2) H ip olit; (2) Hugo; (2) January ; (2) Leon, Leoś; (2) Maksymi­
lian, Maks, Maksio; (2) Nepomucen (tylko w połączeniu z Jan); (2)
Prot; (2) R udolf; (2) T e o fil; (1) 36 imion; - z żeńskich: (6) Anie­
la
4, Anielka 2, Anielcia;
(5) Kazimiera (tylko w formie Kazia);
(5) Stanisława 3, Stasia 2 (wyjątkowo także dziewczyna ze wsi); (4)
Flora, F lorcia 3; (4) Helena 3, Helenka; (3) Eugenia; 93) Jadwiga,
Jadzia,
Jadwisia;
Antocha;
2,
Minia;
(2)
(2)
(3) Zuzanna, Zuzia 2; (2) Antonina 2, Antosia,
Aurelia;
(2) Cecylia,
Eufemia,
Femcia;
Cecylka;
(2)
(2) Eliza;
Klotylda,
Klocia,
(2) Emilia
Kloteczka,
259
Klotunta;
(2)
Paulina
2,
Paulinka
(także
kelnerka);
(2)
Sabinę
(tylko w formach: Sabcia, Sabinka); (1) 18 imion.
Są imiona, które noszą bohaterowie w utworach Dygasińskiego wy­
wodzący się zarówno z wyżyn, jak i z nizin społecznych, ale pełna
(metrykalna,
kalendarzowa)
szlachecko-inteligenckim,
brzmieniu
gwarowym
forma
imienia
przysługuje
a chłopu lub komuś ze
bohaterom
służby
lub charakterystyczne zdrobnienie,
-
imię
np.
w
inteli-
gencko-szlacheckie, a chłopskie: (4) Aleksander 2, Oleś 2, Olo 2, a
Laksender; 93) Alfons, a Olfąs; August 3, Gucio 2, a Augustyn; M el­
chior,
a
(6)
M ajcher
6,
M ajcherek;
(3)
Brońcia
a
Bronisia;
Elżbieta, a Haliszka (służąca); (3) Flora, a Florentyna; (3) Julia,
a Julianna (w formie wielu zdrobnień); (4) Maria, a Marianna.
Często bohater z uprzywilejowanej warstwy społecznej obdarzony
jest pełnym imieniem i w formie spieszczonej, a bohater z warstwy
niższej - tylko charakterystycznym skróceniem lub deminutywum, np.
szlachecko-inteligenckie,
a tzw.
chłopskie
imiona męske:
Tomasz
6
i Tom cio 2, a Tomek 6; Władysław 4 i Władzio, a Władek 2; i4ndrzej 4
30
i J ęd rzej 2 (kontaminacja imion Jędrzych i Andrzej ), a Jędrek 3
i Jędruś 2 (wyjątkowo ta forma także w zwrotach do szlachcica Piszczalskiego); Klemens 3 i K lim cio (od Klimont), a Klimek; Marian 3
i Marianek, a Maniuś i Maryś (służący); Jerzy i Juraś, a Jurek 2;
Juliusz i Żulu, a Julek 2; imiona żeńskie: Anna 2, Andzia 5 (w tym
też kelnerka) i Anusia 2, a Hanka 12 i Hanusia; Teresa 4, a Tereska
2; Karolina 3 i Karolcia, a Karolka; Ewa (też hrabianka), a Jewka
2; Katarzyna 2, a Kaśka 12 i Kasia 6 (w tym 2 mieszczki); Apolonia
2, Połcia 2 i Polunia, a Polusia 2; Franciszka 2 (wyjątkowo także
kucharka), Frania 6 (w tym 2 kelnerki), Franusia i Fruzia, a Franka
\
O
13; Julia 3 i Julcia, a Julka 3, Julisia i Ulina 4; Anastazja, a
Nastka 5; Gertruda, a Gierka 4. Wyjątkowo odwrotnie jest z Teklą
(imię córki chłopskiej) i Tecią (hrabina).
260
Słabiej
odróżniają społecznie bohaterów w tekstach
literackich
Dygasińskiego te imiona, które w pełnej metrykalnej formie występu­
ją zarówno wśród warstw wyższych, jak i niższych (tu najczęściej
wśród służby), a symptomatycznym wyróżnikiem są tylko zdrobnienia
lub skrócenia
i częstość
imion,
np.
wśród szlachty i inteligencji,
a wśród chłopów i służby: Adam 5 i Adaś 3, a Adam i Adamek; Ignacy
1 i Ignaś, a Ignacy 2 i Ignac; Feliks 4 i Felicjan, a Feliks i Fe­
lek;
P io tr 4 i Pieter,
a Piotr,
Piotrek
i Piotruś;
Dyzma, Dyzio
i Dyziuniek, a Dyzma; Ksawery i Ksawcio, a Ksawery; Bonifacy, a Bo­
n ifa cy i Bonek; Dominik 3, a Dominik 3 i Domin 2; Franciszek 2,
Franio 3 i Franuś, a Franciszek 5, Franek 23 i Franuś 5; Szymon 2
i Szymek (dziennikarz), a Szymon 9, Szymek 16 i Szymuś; Wincenty 2,
Wicuś i Wicek (zubożały szlachcic), a Wincenty i Wicek 18; Marcin
3, a Marcin 16 i Marcinek 2; Walenty Z, a Walenty 6 i Wałek 11; M i­
chał 3, Michaś i Miś, a M ichał 13, Michałek i Michałko (sufiks -ko
31
występuje w imionach ludowych na Podlasiu i w Lubelskiem ); W oj­
ciech i W ojtuś 2, a W ojciech 3 i W ojtek 8; Błażej 2 (wyjątkowo
dziedzic
Nagietkiewicz
jest
określany
także jako:
Błażątko), a B ła żej 6 i Błażek 3; Antoni 3,
Błach,
Błażek,
Antoś 2 i Tonio (hra­
bia), a Antoni 3, Antek 5, Jantek 7 i Janteczek; J ó z e f 2 i Józio, a
J ó z e f 5 i Józek 9; Z o fia 4, Zosia 2 i Zosiunia, a Z o fia
2 i Zośka
6; Salomea 3, a Salomea (służąca), Salka 4 i Salusia
(kelnerka);
Łucja 3 (także hrabianka), a Łucja
2,Łucka 3 i Łusia 2; Pelagia, a
Pelagia i Pelcia. Znamienne jest, że wiele imion uważanych w XIX w.
za typowo chłopskie służyły bohaterom ze wsi nie tylko w utworach
Dygasińskiego,
ale
Także w wykorzystywaniu
32
szlachecko-inteligenckich widać zbieżności u obu pisarzy
Jeszcze mniej
i Żeromskiego.
imion
symptomatyczne dla każdej z dwu wyróżnionych
warstw społecznych są imiona, których nie tylko forma metrykalna,
ale i większość zdrobnień występuje w tej samej formie w obu gru­
261
pach bohaterów, a tylko niektóre zdrobnienia przypisywane są jednej
grupie. Są to m.in. bardzo częste imiona Jan i Stanisław oraz dery­
waty od Maria i Marianna, a z mniej częstych: Barbara i Róża, Roza­
lia.
Dla
Janek,
szlachty
Stasio,
i
inteligencji
charakterystyczne
Mamusia, Marynka, Marynia,
są
zdrobnienia:
Marylka,
Morusieńka
i Różyczka, a dla warstw niższych: Jasiek, Jach, Stasiek, Maryna,
Maryśka, Maryś, Mańka i Baśka.
Wśród form imion występujących w tekstach literackich Dygasiń­
skiego
(szczególnie
w
dialogach)
zwraca
uwagę
duża
ilość
imion
skróconych i zdrobniałych, odczuwanych przeważnie jako ekspresywne
spieszczenia, szczególnie formy ze spółgłoską miękką przed przedro33
stkiem . Niektóre formy, jak np. często używane w odniesieniu do
postaci ze środowiska wiejskiego formy z sufiksami -ek i -ka (Bar­
tek, Wicek, Franka, Kaśka itp.) traktowane są na wsi jako neutral34
ne .
Niektóre imiona noszą przedstawiciele środowiska szlachecko-inteligenckiego i warstw niższych, ale nie są one popularne w środo­
wisku
chłopskim:
jest
służby
pałacowej
(dla
imię),
K rzysztof
to
wśród
5
W iktorów
2
Apolinarych
chłopa w utworze
zarówno
jest
szynkarz i ogrodnik;
wśród
szlachcic,
szlachcic,
inteligencji
Rogieluk
jak
i
buchalter
jest
i
to dziwne
czeladnik
i
wśród
stolarski,
zakonnik,
ale
też
imię Henryka nosi nie tylko córka dziedzica,
ale i garderobiana we dworze.
Tylko cztery
imiona męskie nie pełnią żadnej funkcji socjolo­
gicznej w utworach Dygasińskiego, przy czym nie są one zbyt popu­
larne,
co
leśniczy,
ilustruje
stróż
wyliczenie:
nocny
i
Benedykt
gospodarz),
Idzi
(ziemianin,
inteligent,
(nauczyciel,
karczmarz,
lokaj i gospodarz), Marek (poeta, marszałek szlachty, pomocnik gorzelanego,
uczeń,
262
strażnik
ptasznik,
leśny
chłop' i
i
2
gospodarze),
złodziej),
Seweryn
Paweł
(2
(marszałek
szlachcice,
szlachty,
bogaty
mieszczanin,
młodzieniec
z
Krakowa,
czeladnik
stolarski
i chłop).
Oczywiste jest, że imię lub jego forma bywa w tekście litera­
ckim tylko jednym z elementów wskazujących na przynależność bohate­
ra do danej warstwy społecznej, często mniej znamiennym niż nazwi­
sko, fragment wypowiedzi bohatera czy szersza charakterystyka po­
staci. Gdy nazwisko bohatera nie jest wymieniane, co w utworach Dy­
gasińskiego najczęściej odnosi się do służby, chłopów i wyrobników,
funkcja socjologiczna imienia i jego charakterystycznej formy potę­
guje się. Znamienne jest, że służący musi zmienić swoje imię, gdy
jego pan nosi takie samo, np. Jan staje się Januszem w utworze Lo­
kaje, bo służy u hrabiego Jana.
Warto zwrócić uwagę na bohaterów noszących podwójne, a nawet
potrójne
imiona (najczęściej
Franciszek).
są to połączenia z
U Dygasińskiego
bohaterowie
ci
imieniem Jan
lub
są przedstawicielami
najczęściej środowiska arystokratycznego (np. hrabina Matylda Zeno­
bia Zbrojomirska i zaliczany do arystokracji M elchior Henryk Von
Molken)
Kornel
oraz
szlachecko-inteligenckiego
(np.
właściciele
ziemscy:
Maurycy Strojomirski, Jan Nepomucen Kobiałkiewicz,
trzej
bracia Janowie Bombińscy ze szlachty: Chryzostom, Chrzciciel i Bo­
ży). Dwuimienność jest zatem dodatkowym wyróżnikiem przynależności
bohatera do wyższej sfery społecznej. Mimo że w czasach Dygasiń­
skiego dwuimienność nie była chyba jeszcze tak powszechna wśród
35
szlachty i inteligencji jak w wieku XX , istniała pewnie jako
przejaw snobizmu nazewniczego. Należy wspomnieć, że pisarz, nadając
dwa imiona bohaterowi, kierował się czasem intencją satyryczną, o
czym świadczy kontrastujące z imionami nazwisko. Nabyta przez boha­
tera
dwuimienność,
życiową,
np.
Franciszek
F ilip
Salezy
a
nawet
Brzost,
trójimienność
gdy
Łopatkiewicz,
został
obrazuje
organistą,
marszałek
Zabicki
jego
karierę
występuje
nosi
jako
nawet
3
263
imiona Franciszek Ksawery Bogumił, ale dopóki był chłopcem pokojo\
wym, lokajem i kamerdynerem, miał prawo tylko do imienia Franciszek
(bez nazwiska).
Nieoczekiwanie z metryki tytułowego bohatera B el-
donka, określanego w środowisku wiejskim tylko tym przezwiskiem,
dowiadujemy się, że nazywa się on Jacek Wawrzyniec Sobota. Wyjątko­
wo zdarza się,
że przyjęcie drugiego
imienia przez bohatera jest
uzasadnione tylko względami emocjonalnymi, np uczeń Leoś Krukowski,
syn artystki dramatycznej M arii Retzer,
podpisuje się Leon Maria
Retzer-Krukowski.
Wskazywanie imion bohaterów na ich przynależność środowiskową w
utworach Dygasińskiego jest tylko okazjonalne i może się wiązać z
indywidualnymi upodobaniami nazewniczymi pisarza. Niektórymi imio­
nami obdarzeni są przedstawiciele jednej grupy zawodowej, np. obie
Cesie to krawcowe, obie Marty to służące, wszystkie trzy M oniki to
bufetowe i kelnerki, wszyscy trzej Kornele to służący bez nazwisk,
dwaj Stróże szkolni to Jackowie, a trzy Uliny to dziewki dworskie.
Znacznie większą rolę we wskazywaniu na środowisko odgrywają prze­
zwiska, np. bardzo charakterystyczne dla środowiska szkolnego w po­
wieści W Kielcach i w niektórych opowiadaniach.
Wskazywanie imion na pochodzenie i przynależność narodową boha­
terów jest w utworach Dygasińskiego bardzo wyraziste. Przedstawi­
ciele powiązanej z rzeczywistością polską licznymi węzłami żydow­
skiej mniejszości narodowej, występujący w wielu powieściach i opo­
wiadaniach
formie
autora
Gorzałki,
charakterystycznej
dla
najczęściej
polskiego
dobnie jak inni pisarze (m.in. Żeromski
noszą imiona biblijne w
36
jidysz . Dygasiński, po), trafnie i zgodnie z pa­
nującym jeszcze na początku XX w. zwyczajem obdarzał starszych Ży­
dów z plebsu (karczmarzy, drobnych handlarzy itp.) tylko jednym he­
brajskim
imieniem
szczone przez
264
(bez
nazwiska).
Imiona te
były
częściowo
pol­
dodawanie do nich polskich przyrostków zdrabniają­
cych. Oto one: z męskich - (9) Samuel, Szmul, Szmulka, Szmułka (z
hebrajskiego Szmuel,
z grecko-łacirtskiego Samuel)-,
(7) Icek,
Icie;
(6) Abraham, Abram, Abramek-, (4) Aron-, po (3): Josek, Lejzor, Men­
del-, po (2) Berek, Boruch, Dawid, Fajbele i Fajbuś, Judka, Lejba
i Lejbuś, Mordka, Mosiek (por. Mosze, M ojżesz), Siapsia (por. Szabsa j); po (1) 10 imion; dość popularne jest tu także imię Henryk (4
postacie); z żeńskich - (3) Sara, Szur, Sura-, po (2): Małka, Rywka-,
po (1) 2 imiona. Bardzo pouczające jest, że występujący w opowiada­
niu Dziedzic i kłusownik Szlama Lewek, gdy kupił majątek i został
dziedzicem, zaczął się nazywać Jakub Silberłowe.
W lekko archaizowanej i stylizowanej na polszczyznę kresową po­
wieści Pan J ę d rze j Pieszczalski mamy ruskie imiona służących; sta­
jenny Hrycio, woźnica Mikita i ukraiński chłopak Wasyl, a w opowia­
daniu M iecio i Franuś lokaj ma na imię Iwaś. Wpływów ruskich można
się dopatrywać w formach imion zdrobniałych na -ko w wymienionej
powieści: Jaśko, Michałko.
W utworach Dygasińskiego guwernantki francuskie to Luiza i Ża­
neta, a guwernant z Paryża to M iszel, podczas gdy guwernantka ze
Szwajcarii nosi imię Emma (takie samo jak imię córki Niemca Walnera). Kilka innych postaci narodowości niemieckiej występuje w utwo­
rach Dygasińskiego z imionami: Fryderyk, Jakub, Jens, Johan i W il­
helm. Imiona Fryderyk, Jakub i Karolina służą w utworach tego pisa­
rza także rodzimym bohaterom, a więc ich funkcja wskazywania na na­
rodowość jest osłabiona i bywa wspierana innymi elementami teksto­
wymi.
Podobnie jest
(księżniczka
(szlachcic
z imionami:
brazylijska),
szwedzki),
Jola
Jerzy
Ewa (Węgierka Czekedy),
(Cyganka),
Julia
(amerykański bogacz),
Izabela
(Włoszka),
Karol
Eryk
(węgierski
magnat) i Samuel (angielski podróżnik). Wyraźnie obce, noszone tyl­
ko przez cudzoziemców w W ielkich łowach i w utworach z tzw. serii
brazylijskiej, są imiona kilku Anglików, Amerykanów i Szkotów; Ge­
265
rard, Gordon, John i W illiam. Podczas gdy emigranci polscy w Brazy­
lii mają typowe imiona chłopskie, kilkunastu Brązy li jeżyków i dwoje
Meksykanów
nosi
i hiszpańskiej:
cisco,
imiona
Angelo,
Jeronymo,
znamienne
dla
antroponimii
Antonio, Candido, Custodio,
Jose,
Luiz,
M iguel,
Pedro,
portugalskiej
Fereira,
ThobUts,
Fran­
Victorino,
Juarez i Jossita.
W jednej z nowel greckich występuje cynik Antystenes i obywatel
ateński Eugienes.
Chyba celowo (aluzja do sytuacji obywateli pol­
skich) bohaterowie ci zostali obdarzeni tylko po jednym imienin jak
niewolnicy.
Wiadomo,
że
w
starożytnej
Grecji
dla
określenia
człowieka wolnego obok imienia indywidualnego dodawano patronymikon,
a przy imieniu pełnoprawnego obywatela jeszcze człon trzeci,
38
oznaczający przynależność do danej polis greckiej .
W egzotycznych opowiadaniach ze zbioru W ielkie łowy oraz w opo­
wiadaniu o polowaniu na lwy w Algierii pt. Pan z dużą głową wystę­
pują Arabowie noszący imiona: Abu-Do, Ahmet, Ali, Hadźi-Ali, Hassan, Hawid, Ibrahim, Mahomet (służący), Mohamed, Rodar, Selim, Soliman, Tohar i Tajeb
W nowelce przedstawiającej historię chrześcijaństwa na środko­
wym Wschodzie znajdujemy imiona dostojników kościelnych oraz wład­
ców armeńskich i perskich: Ardżasp (szlachcic armeński), Jezdegard
(król Iranu i Armenii), M ir-N ersch, Miran i Pakor (szlachcice ar­
meńscy),
Sahak
(biskup chrześcijański),
Wardan (wódz chrześcijań­
ski), Wasale (ksiądz armeński'.
Może dziwić fakt, że Dygasiński, który w jednej ze swych powie­
ści stworzył komiczną postać Polaka z Litwy Hordy Drakiewicza, nie
wykorzystał w ogóle imion pochodzenia litewskiego (ani wyszukanych
i pasujących do arystokratów, jak: Olgierd, Kiejstut, Aldona, B iruta, auli modnych, jak: Danuta i Grażyna, ani nawet tak zadomowione­
go, jak W itold
266
Jak widać z przeglądu i pobieżnej charakterystyki imiennictwa w
utworach
Dygasińskiego,
pisarz
ten
podkreślał
społeczną
typowość
postaci poprzez wykorzystam i e autentycznego nazewnictwa - zarówno
typowych właściwości imiennictwa ludowego, jak i snobistycznego do­
boru imion wśród arystokratów i w środowisku szlachecko-inteligenckim. Czasem o wyborze imienia dla bohatera z danego środowiska
społecznego decydują dodatkowo zasady stylizacji tekstu literackie­
go. Rysuje się to wyraźniej w imionach nieautentycznych niż auten­
tycznych. Cudzoziemców wyróżniają imiona obce, przy czym mają one
często formę spolszczoną dla postaci działających w kraju, podobnie
jak dla przedstawicieli mniejszości narodowych, a w utworach repor­
tażowych
ukazujących dalekie kraje
wykorzystane zostały
elementy
zaczerpnięte z antroponimii danego języka obcego.
PRZYPISY
Ze względu na brak miejsca nie wymieniam prac takich autorów
m.in., jak: D. Bieńkowska, E. Breza, K. Domagała, S. Gawor, K. Gór­
ski, S. Grzeszczuk, Z. Klimaj, Cz. Kosyl, Z. Kurzowa, M. Martuszewska, I. Miłek, B. Niesporek, M. Nowotna-Szybistowa, I. Sarnowska-Giefing, J. Tyborczyk, A. Wilkoń, J. Zaleski, M. Zarębina, U. Żydek-Bednarczuk.
2
I. Sarnowska, Nazewnictwo w wybranych utworach Adolfa Dyga­
sińskiego, "Onomastica" XXII, 1977, s. 201-232.
3
B ib liogra fia literatury p o ls k ie j "Nowy Korbut", t. 13, Lite­
ratura pozytywizmu i M ło d e j Polski, oprać, zespół pod kierownictwem
Z. Szwejkowskiego i J. Maciejewskiego, hasła ogólne i osobowe A-F,
Warszawa 1970, s. 446-479.
A
I. Sarnowska, Nazewnictwo w wybranych..., s. 223-231.
^ I. Sarnowska, Semantyczne fu n k cje nazw własnych występują­
cych w literaturze okresu realizmu i naturalizmu. "Studia Poloni­
styczne" 4, 1977, s. 87-97.
267
I. Sarnowska-Giefing, Nazewnictwo w nowelach i powieściach
polskich okresu realizmu i naturalizmu, Poznań 1984.
7
I. Sarnowska, Nazewnictwo w wybranych..., s. 211.
g
A. Wilkoń nazewnictwo w utworach Stefana Żeromskiego, Osso­
lineum 1970, s. 45.
Por. K. Nitsch, Mowa ludu polskiego, Kraków 1911, s. 64-66.
^ Z. Gosiewska, Z zainteresowań językoznawczych Adolfa Dyga­
sińskiego, Poradnik Językowy" 1958, z. 7, s. 337-346.
^
12
Por. A. Wilkoń, Nazewnictwo..., op. cit., s. 89-90.
I. Sarnowska-Giefing, Nazewnictwo..., s. 68.
13
A. Dygasiński, Listy, Wstęp J.Z. Jakubowski, komentarze bio­
graficzne A. Górski, redakcja T. Nuckowski, Ossolineum 1972.
Por. opracowania takich autorów, jak: P. Banaczkowski, J.S.
Bystroń, J. Grajnert, M. Gralewski, W. Dobrzyński, Wł. Siarkowski,
S. Warchoł, Z. Wasilewski, J. Wroniszewski, A. Zaręba, L. Zawitkowska. Ze względu na brak miejsca nie wymieniam tytułów prac.
15 Różne spisy nazwisk i księgi adresowe, których nie wymieniam
ze względu na brak miejsca.
^ Zwracali na to uwagę w swych pracach z zakresu imiennictwa
m.in. tacy autorzy, jak: H. Borek, J. Bubak, S. Gajda i E. Gro­
dzieński.
Por. J. Krzyżanowski, 0 imionach i nazwiskach w polskich
przysłow iach (Z okruchów przysłowioznawczych), "Onomastica" III,
1957, s. 454.
18
Por. M. Karpiuk,
1961, s. 77-78.
Słowiańskie
imiona
kobiece,
Ossolineum
19
Por. P. Smoczyński, Słowiańskie imiona pospolite i własne z
podstawowym -ch- w części su fik sa ln ej, Lódź 1963, s. 63.
20
Por. W. Dobrzyński, Słowotwórstwo imion w gwarze Adamowa
i ok olicy , Zeszyty Naukowe WSP w Opolu, Ser. A, Językoznawstwo V,
1973, s. 25.
268
21
K. Górski, Onomastyka w literaturze p o ls k ie j X IX i XX wieku.
Zarys
problematyki,
"Pamiętnik Literacki"
LVI,
1963,
z. 1-2,
s. 407.
22
A. Zaręba, Polskie imiona ludowe. Wybór materiałów, "Onomastica" V, 1959, s. 373-408.
23
W.P.
Cienkowski,
Sekrety
imion
własnych,
Warszawa
1965,
s. 43.
24
Por. S. Warchoł, L. Zawitkowska, Antroponimia wsi Motycz w
Lubelskiem. Część I, "Onomastica" XXI, 1976, s. 214.
25
J.S. Bystroń, Księga....
26
L.W. Szczerbowicz, 0 znaczeniu imion własnych, "Wędrowiec"
39, 1901, s. 586, 612-613, 632-633, 669,
27
I. Sarnowska, Nazewnictwo w wybranych..., op. cit., s. 212.
28
M. Karplukówna,
Polskie
imiona słowiariskie,
Kraków 1973,
s. 15.
29
I. Sarnowska, Nazewnictwo w wybranych..., loc. cit.
30
Por. A. Zaręba, Polskie imiona ludowe. Problematyka zagad­
nienia. Część I, "Onomastica" III, 1957, s. 137.
31
Por. Z. Kurzowa, Męskie imiona zdrobniałe i spieszczone w
pieśniach ludu polskiego (na podstawie Dzieł wszystkich Oskara Kol­
berga) "Onomastica" XV, 1970, s. 254, 256.
----, Staropolskie nazwy osobowe na -c (Historia i geografia),
"Onomastica" XII, 1967, s. 228.
32
Por. A. Wilkoń, Nazewnictwo..., op. cit., s. 44-45.
33
Por. J. Kuryłowicz, 0 niektórych właściwościach imion skró­
conych, w: Symbolae philologicae tn honorem Vitoldi Taszycki, Osso­
lineum 1968, s. 180.
34
Por. W. Dobrzyński, Słowotwórstwo..., op. cit., s. 22, 27;
S. Warchoł, L. Zawitkowska, Antroponimia, op. cit., s. 210, 214.
35
J.S. Bystroń, Księga..., op. cit., s. 35.
269
Por. M. Altbauer, Dublety imion biblijnych w polszczyżnie,
"Onomastica" X, 1965, s. 196-203;
--- , Od typu matronimicznego do "pajdonimicznego" ( Przyczynki
do onomastyki jid y szow ej i now ohebrajskiej), "Onomastica" IV, 1958,
s. 355-364; D. Allerhand, Zapiski ludoznawcze z życia Żydów. Wiara
w znaczenie imion, "Lud" V, 1899, s. 50-52; Przezwiska, "Lud" V,
1899, s. 236-238; T. Jeske-Choiński, Historia Żydów w Polsce, War­
szawa 1919; J. Rothwand, Imiona przez Żydów polskich używane zebrał
i u ło ży ł w dwóch językach (...), Warszawa 1866; Spis imion żydow­
skich, Warszawa 1928
37
A. Wilkoń, Nazewnictwo..., op. cit., s. 94.
38
J. Wikarjak, 0 imionach i nazwiskach starożytnych Greków,
"Eos" 46, 1952/53, z. 2, s. 78
39
Por. J. Safarewicz, Polskie imiona osobowe pochodzenia l i ­
tewskiego, "Język Polski" XXX, 1950, s. 113-114.
Edward Stachurski
Le conditionnement sociologiąue des noms personnels
L ’ article presente une caracteristiąue de fonctions sociologiąues des prenoms de tous les heros des textes litteraires de
A. Dygasiński (plus de 500 personnages au sexe masculin, plus de
100 au sexe feminin). Les prenoms non-authentiques, historiques et
mythologiques ont ete omis. L’ auteur corrige et precise les postulats de I. Sarnowska compris dans son article sur la denomination
dans les oeuvres choisies de Dygasiński. II analyse les prenoms du
point de vue de 1’ appartenance sociale des heros, leur appartenance
au milieu, leurs origines et leur nationałite (4 prenoms seulement
ne remplissent aucune fonction sociologique: Benedykt, Idzi, Marek,
Paweł). L ’ ecrivain soulignait le typique social de personnages par
la denomination authentique - propre au milieu de paysans, le choix
de prenoms parmi les aristocrates, aussi bien que dans le milieu de
la noblesse et de 1’ intelłigence.
Les etrangers possedent les
prenoms etrangers, polonises pour les personnages actifs eń Pologne.
270