Pełny tekst ()

Nieśność oraz efekty inkubacji jaj cietrzewi
(Tetrao tetrix L.)
Czesław Kiełczyński
UNIWERSYTET PRZYRODNICZY W POZNANIU, KATEDRA ŁOWIECTWA I OCHRONY LASU
STRESZCZENIE
W pracy przeanalizowano znoszenie jaj przez kury cietrzewia (Tetrao tetrix L.) w hodowli wolierowej oraz
parametry fizyczne jaj uzyskanych w tej hodowli (159 szt.) i jaj pozyskanych w naturze (49 szt.). Stwierdzono,
że kury powyżej roku życia zaczynają znosić jaja kilka dni wcześniej od kur młodocianych i ich zniesienia są
liczniejsze. Kulminacja zniesień miała miejsce na przełomie maja i czerwca. Najlepsze wyniki inkubacji uzyskano
gdy jaja przechowywano nie dłużej niż 7 dni. Pod koniec okresu nieśności wzrastała liczba jaj niezapłodnionych.
Wykazano szereg różnic w parametrach fizycznych jaj z hodowli i zniesionych w naturze.
Egg laying and incubaon effect by black grouse hens (Tetrao tetrix L.)
ABSTRACT
The work is focused on an analysis of egg-laying by black grouse hens (Tetrao tetrix L.) in aviary breeding,
as well as physical parameters of eggs obtained in the breeding process (a total of 159 eggs) and eggs collected in the wild (49). Hens over one year old were found to begin laying eggs several months earlier than
younger hens and produce more eggs in one cycle. The culminaon of the laying process occurred at the
end of May/at the beginning of June. The best incubaon results were obtained when eggs were stored for
not longer than 7 days. The number of unferlized eggs increased towards the end of the laying period. Also,
a number of differences were idenfied in terms of physical parameters of eggs obtained in breeding and
eggs laid in the wild.
ABiD 3/2010
53
1. WSTĘP
3. WYNIKI I DYSKUSJA
Na zanikanie populacji cietrzewia w Europie oraz
w Polsce zwracali uwagę liczni badacze tego gatunku doszukując się różnych przyczyn jego ginięcia
[1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11]. W celu zachowania
tego pięknego ptaka dla przyszłych pokoleń rozpoczęto próby jego hodowli aby uzyskać materiał
do wsiedleń. Wolierowe próby hodowli początkowo miały charakter eksperymentalny [12] lub
amatorski z jaj znalezionych w terenie. Jedne
z pierwszych prób hodowli kuraków leśnych rozpoczął Marchlewski [4, 13, 14, 15, 16, 17]. Uzyskane
wyniki wskazywały na możliwość opracowania zasad rozmnażania oraz wychowu ptaków w niewoli.
Zainteresowanie hodowlą tego gatunku wzrastało
o czym świadczą badania podejmowane w wielu
krajach [18, 19, 20].
Dzieło profesora Marchlewskiego po kilkuletniej
przerwie zostało podjęte w 1974 roku przez Katedrę Zoologii Wydziału Zootechnicznego Akademii
Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu
[21, 22, 23, 24, 25]. Równocześnie Fruziński i Kiełczyński rozpoczęli badania nad hodowlą wolierową
cietrzewi w Katedrze Gospodarstwa Łowieckigo
Wydziału Leśnego tej samej Uczelni.
Niniejsze opracowanie jest efektem badań podjętych nad wolierową hodowlą cietrzewia (Tetrao
tetrix L.) finansowanych przez WZPGR w Poznaniu.
3.1. Nieśność kur cietrzewi (T. tetrix L.) w warunkach
hodowli wolierowej
W warunkach hodowli wolierowej cietrzewi, zarówno kury jak i koguty, osiągają dojrzałość płciową
w pierwszym roku życia.
Szereg autorów Haber, Pasławski, Zaborowski [26]
oraz powołujący się na Zedlitza [27] Sumiński [28]
podaje natomiast, że kura osiąga dojrzałość płciową
w drugim roku życia, a Lochman [29], że w pierwszym roku życia. W opisywanej hodowli dojrzałość
płciową, którą określa liczba dni od urodzenia do
zniesienia pierwszego jajka, cieciorki osiągnęły
już po 310 dniach od wyklucia czyli w niepełnym
roku.
Pierwsze zniesienie od kur żyjących powyżej roku
życia uzyskano 10 maja, natomiast ostatnie 19
czerwca. Kury jednoroczne zaczynały nieść jaja
zawsze kilka dni później. Najwcześniejsze zniesienie
uzyskano 12 maja. Okres zniesień u tych kur był
krótszy, gdyż ostatnie zniesienie zanotowano w dniu
13 czerwca. Liczba jaj w zniesieniu u kur jednorocznych wynosiła 3-6, u kur starszych 4-15.
Niektórzy autorzy jak Sumiński [28], Haber, Pasławski, Zaborowski [26], Dudziński [30], Heinroth
[12] podają, że kura cietrzewia znosi tylko 10 jaj.
Natomiast Sokołowski [3] podaje, że kura cietrzewia
znosi do 15 jaj, Korsak [31] 6-14 jaj, a Siewiercow
[32], że nawet do 16 jaj, co potwierdza hodowla
wolierowa.
Jaja cietrzewia są różnobiegunowe, mało wydłużone, znacznie mniejsze niż jaja głuszca i nieco jaśniejsze, na gliniasto-żółtym tle gęsto pokryte drobnymi
brązowymi i czarnymi plamkami.
2. METODYKA
Materiał do badań (jaja) pozyskano na bagnach
nadbiebrzańskich w Nadleśnictwie Trzcianne
z gniazd, których usytuowanie nie dawało większych szans na wyklucie się i wyprowadzenie piskląt. W następnym etapie badań inkubowano jaja
zniesione przez kury już w wolierach.
Badania prowadzono w OHZ Parzęczewo, które
jest usytuowane w pradolinie obrzańskiej gdzie
cietrzewie wyginęły w latach siedemdziesiątych
ubiegłego wieku, przy współpracy z Katedrą Gospodarstwa Łowieckiego AR im. A. Cieszkowskiego
w Poznaniu.
W trakcie badań poddano pomiarom wszystkie jaja
tak uzyskane w terenie (49 szt.) jak również pozyskane w hodowli wolierowej (195 szt.). Pomiary
miały na celu uzyskanie dokładnych parametrów
jaj takich jak: masa, długość, średnica, obwód, wyporność oraz wielkości zniesień w poszczególnych
klasach wieku.
54
3.2. Parametry jaj cietrzewi
Parametry pomierzonych jaj różnią się w znacznym
stopniu między majem a czerwcem i tak u kur starszych – masa jaj w maju była wyższa niż w czerwcu
o 0,24 g, długość o 0,68 mm, średnica o 0,39 mm,
obwód o 23,3 mm.
Natomiast parametry jaj kur do jednego roku życia
między majem, a czerwcem różniły się, i tak masa jaj
w maju była wyższa niż w czerwcu o 0,35g, długość
o 1,78 mm, średnica o 0,41 mm, obwód o 23,4
mm.
Ustalono następujące średnie parametry jaj cietrzewia:
kury starsze:
w maju: 33,9g x 49,5mm x 36,9mm x 11,5mm,
w czerwcu: 33,6g x 48,8mm x 36,5mm x 11,3mm,
ABiD 3/2010
kury jednoroczne:
w maju: 31,8g x 48,5mm x 35,9mm x 11,1mm,
w czerwcu: 31,5g x 46,6mm x 35,5mm x 10,8mm,
Prawidłowy kształt jaja określa się wskaźnikiem
ukształtowania wyliczonym z podzielenia długości
przez jego średnicę. Wskaźnik ten dla jaj cietrzewi
waha się w granicach 1,36-1,38 m.
Dokonano pomiarów wszystkich jaj uzyskanych
z hodowli własnej (195 sztuk), oraz pozyskanych w
terenie Nadleśnictwa Trzcianne (49 sztuk), co ilustrują
tabele od 1-5, w których zaznaczono różnice istotne
i wysoce istotne między kurami rocznymi i starszymi, jak również od terminu zniesienia jaj. Nie znając
stopnia zalężenia jaj, które pozyskano w terenie nie
Nieśność oraz efekty inkubacji jaj cietrzewi (Tetrao tetrix L.)
poddano ich pomiarowi na wyporność ze względu
na obawę przeziębienia.
Prowadzone badania miały charakter prekursorski
stąd niemożność oparcia się na wcześniejszych
badaniach i poszukiwanie optymalnych warunków
znoszenia jaj i wychowu piskląt.
W opisanej hodowli wolierowej cietrzewia (T. tetrix L.)
zdecydowano się na wylęg piskląt pod nasiadkami
i w inkubatorze. Było to podyktowane tym, że początkowo kury znosiły każde jajko w innym miejscu
zagrzebując je w ziemi (gubienie jaj). Jednak w wypadku gdy kura zrobiła gniazdo pod budką moszcząc
je suchymi źdźbłami traw oraz piórami, postanowiono nie zabierać jej jajek. Zniosła 9 jajek, inkubacja
55
nastąpiła w 27 dniu. Gniazdo opuszczała tylko na
czas pobierania karmy zakrywając je źdźbłami traw
i piórami. Wodę i karmę podawano jej w pobliżu
miejsca wysiadywania jaj. Odchody oddawała
w jednym miejscu w postaci twardych brył. W czasie inkubacji straciła częściowo pióra na piersiach
i brzuchu (plamy lęgowe). W czasie inkubacji twardo
siedziała na gnieździe, jednak spłoszona w 27 dniu
przez pracownika chcącego sprawdzić zaawansowanie klucia się piskląt już do gniazda nie wróciła.
W związku z czym młode zostały przeniesione pod
sztuczną kwokę. Inkubacja jaj w inkubatorze „Mono”
zakończyła się niepowodzeniem. Najlepsze wyniki
56
w hodowli wolierowej osiąga się gdy nasiadką jest
sama cieciorka, dlatego należy stworzyć cietrzewiom
takie warunki w hodowli wolierowej, żeby cieciorka
sama zbudowała gniazdo, zniosła jaja, wylęgła pisklęta i sama je wychowała.
Nasiadka przed nasadzeniem powinna przejść
okres kwarantanny (ok. 7 dni) i w tym czasie zostać
odwszona i zaszczepiona przeciwko pomorowi,
a także sprawdzona pod względem wytrzymałości
siedzenia.
Dokonano pomiarów grubości skorupek 5 losowo
wybranych jaj dokonano przy pomocy śruby mikrometrycznej z dokładnością do 0,01 mm (Tab. 6).
ABiD 3/2010
Dla porównania przytaczam odpowiednie parametry
dla następujących ptasich jaj wg Siemionowa-TjanSzańskiego [32] Tabela 7.
Zebrane jaja do chwili nałożenia pod nasiadki – kury
domowe ras małych były przetrzymywane w pomieszczeniu o stałej temperaturze 10-120 C oraz
wilgotności powietrza 65-70% bez dostępu promieni
słonecznych o dużej zawartości tlenu. Jaja były układane na piasku w pozycji pionowej i dwa razy dziennie
odwracane dla zapobiegnięcia przysychania żółtka do
skorupki jaja. W zależności od nieśności kur jaja były
przechowywane około 10 najwyżej przez 15 dni.
Efekty inkubacji jaj cietrzewi są zawarte w Tabeli 8.
Na Rysunku 1 przedstawiono dekadowe czasy klucia
się piskląt, oraz różnice między kluciem się piskląt
z hodowli wolierowej i dziko żyjących.
Ubytek masy jaj w procesie inkubacji ilustruje Tabela 9
oraz Rysunek 2:
– w przypadku jaj z których wylęgły się koguty wynosił on od 33,0 g do 29,8 g, to jest 12,6%,
Nieśność oraz efekty inkubacji jaj cietrzewi (Tetrao tetrix L.)
– w przypadku jaj z których wylęgły się kurki: od 32,9 g
do 28,9 g, to jest 12,2%.
Wskaźnik ten dla jaj zamarłych wynosi od 32,7 g do
28,0 g, to jest 14,4%, natomiast dla jaj niezapłodnionych od 31,2 g do 27,5 g, to jest 11,9%, masy jaj
nałożonych pod nasiadki.
Ogólny ubytek masy jaj inkubowanych wynosił dla jaj
z których wyległy się kury 31,0%, u kogutów 25,8%,
57
dla jaj zamarłych 15,8%, a dla jaj niezapłodnionych
13,7%.
W Tabeli 8 podano efekty inkubacji jaj cietrzewi
w opisywanej hodowli wolierowej.
Liczba niezapłodnionych jaj wzrastała pod koniec
okresu nieśności. Liczba jaj z zamarłymi zarodkami
zależała od czasu przechowywania jaj przed podłożeniem pod nasiadki. Najlepsze wyniki wylęgowe osiągano z jaj przechowywanych 1-7 dni maksymalnie do
10 dni. Przechowywanie jaj powyżej 15 dni powodowało gwałtowny spadek wylęgowości, który wynosił
dla jaj przechowywanych 10-15 dni – 16%, 15-25 dni
– 31,79%. Dzięciołowski et al [34] dla bażanta podaje
odpowiednio dla jaj przechowywanych 10 dni – 20%,
natomiast przechowywanych ponad 20 dni –- już
58
ponad 42% jaj niezalęgniętych. Żmijewska [35] dla
perlic podaje 18,5% jaj zamarłych, które były przechowywane 24 dni. Przy dłuższym przechowywaniu
niż 7 dni następuje zachwianie równowagi koloidalnej
treści jaja w skutek wyparowania zbyt dużej ilości
wody, oraz wydzielania się z jaj CO2 pochodzącego
z przemian metabolicznych w jaju zapłodnionym
i chemicznego rozkładu treści jaja, a w konsekwencji
do zamierania zarodków.
Przechowywanie jaj ma na celu zahamowanie rozwoju zarodka do czasu zebrania odpowiedniej ilości
jaj potrzebnych do nałożenia pod nasiadkę. Rozwój
i wzrost zarodka następuje już w jajowodzie kury
w temperaturze ok. 410C (temperatura jajowodu
kury), dlatego po zniesieniu celowe jest stopniowe
ABiD 3/2010
Nieśność oraz efekty inkubacji jaj cietrzewi (Tetrao tetrix L.)
59
obniżanie temperatury zniesionego jaja do ok. 210C,
tj. do temperatury w której następuje zahamowanie
rozwoju zarodka. W takiej temperaturze jajo powinno być przechowywane przez 24 godziny. Obniżanie
temperatury zbyt gwałtownie powoduje zmniejszenie aktywności zarodka i jego śmierć. Równocześnie
może nastąpić zassanie zarazków znajdujących się na
skorupie jaja i w jego sąsiedztwie [36]. Dlatego celowe jest częste zbieranie jaj zwłaszcza w dni dżdżyste
i chłodne. Jaja po zniesieniu były zdezynfekowane
lampą kwarcową, przez 5 minut z każdej strony,
a przed przystąpieniem do dezynfekcji zanurzone w
płynie dezynfekującym (0,05% mastycyd). Im dłużej
przechowuje się jaja tym temperatura powinna być
niższa. W przypadku konieczności przechowywania
jaj dłużej niż 10 dni, należy wykorzystać doświadczenia Gawęckich [37], umieszczając je na wytłaczance
w worku foliowym firmy “Cryovac” w atmosferze
azotu ok. 60%, ostrym końcem do góry.
Poziom zapłodnienia zależy od wielu czynników ale
głównie od wieku ptaków, chowu wsobnego, sezonu,
ilości światła, stanu odżywiania i zdrowia. Zarówno
zbyt mały jak i zbyt duży udział białka zwierzęcego
w żywieniu wpływa niekorzystnie na płodność cietrzewi.
W czasie trwania inkubacji dokonywano dwukrotnego świetlenia jaja w 8 i 16 dniu inkubacji. Świetlenia
jaj miały na celu wykrycie przyczyn zamierania zarodków. Zamieranie zarodków w pierwszym okresie
ich rozwoju (pierwsze świetlenie), świadczą o złym
żywieniu oraz nieodpowiednim przechowywaniu jaj.
Natomiast zamieranie zarodków w drugim okresie
rozwoju (drugie świetlenie), świadczy o błędach popełnionych w trakcie trwania inkubacji (przegrzanie
lub przeziębienie jaj).
W hodowli wolierowej ważnym czynnikiem uzyskania
pozytywnych wyników jest zapewnienie zmienności
genetycznej gatunku. Zbyt długie kojarzenie tych samych osobników wewnątrz gatunku prowadzić może
do krzyżowania się osobników blisko z sobą spokrewnionych (chów wsobny), z cechami niepożądanymi
dla danej populacji powodującymi jej degradację
i wymieranie.
4. STWIERDZENIA I WNIOSKI
1. Cietrzewie tak kury jak i koguty uzyskują dojrzałość płciową w pierwszym roku życia.
2. Kury powyżej roku życia zaczynały nieść jajka
zwykle kilka dni wcześniej od kur jednorocznych.
3. Większość zniesień od kur powyżej roku życia
wynosiła 4-15 sztuk jaj, natomiast od kur rocznych 3-6 sztuk jaj.
4. Kulminacja zniesień następowała między 20.V
- 5.VI.
5. Najlepszy wynik inkubacji uzyskano gdy na
jajach usiadła kura cietrzewia.
6. Zniesione jajo nie powinno być dłużej przechowywane jak 10 dni. Najlepsze wyniki wylęgowe
osiągano gdy jaja były przechowywane 1-7
dni.
7. Liczba niezapłodnionych jaj wzrastała pod
koniec okresu nieśności.
8. Inkubowane jaja należy świetlić dwukrotnie
w celu wyeliminowania nieprawidłowości
w żywieniu oraz w błędach w trakcie inkubacji.
9. Należy zapewnić zmienność genetyczną populacji żeby uniknąć skutków chowu wsobnego.
LITERATURA
[1]
[8]
Taczanowski W. Spis ptaków Królestwa Polskiego, obserwowanych w ciągu ostatnich lat pięćdziesięciu. Drukiem Emila
Skiwińskiego. Warszawa, 1888.
Sokołowski A. Niektóre rzedkie ptaki województwa poznańskiego. PAU, Spraw. Komis. Fizjogr., 63, 1929.
Sokołowski J Ptaki Polski. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1965.
Marchlewski J. Materiały do rozmieszczenia głuszca (Tetrao urogallus L.), cietrzewia (Lyrurus tetrix L.) i jarząbka
(Tetrastes bonasia L.) w Polsce. Mat. do fizjogr. Kraju, 13, 1-35. 1948.
Brehm A. Życie zwierząt – Ptaki. PWN, Warszawa 1962.
Sumiński P. Cietrzew. PWRiL, Warszawa 1963.
Fruziński B. Rozmieszczenie i ekologia cietrzewia (Lyrurus tetrix L.) w województwie Lubelskiem. Prace Komitetu Nauk
Roln. I Komitetu Nauk Leśnych. PTPN, XXVIII, 83-108. 1966.
Degn H.J. Urfulgnes (Lyrurus tetrix) forekomst i Danmark. Danske vildtun. Dersog vildbiol. Stat., 22. 1973.
60
ABiD 3/2010
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]
[25]
[26]
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]
[32]
[33]
[34]
[35]
[36]
[37]
Lövenburg G.A., Waterhouse M., Ialden D.M. The status of black grouse in the peak district. Naturalist 103, 944: 3-14.
1978.
Tomiałojć L. Ptaki polski – Wykaz gatunków i rozmieszczenie. PWN, Warszawa 1972.
Graczyk R., Kwiatkowska G., Lempaszak U. Rozprzestrzenianie i liczebność głuszca (Tetrao urogallus L.) i cietrzewia
(Lyrurus tetrix L.) w Polsce w latach 1977-1983. Roczniki AR Poznań, Zootechn., 178, 63-70. Poznań 1986.
Heinroth O. u. M. Die Vögel Mieleuropas. Berlin 1928.
Marchlewski J. Sztuczna hodowla głuszców i cietrzewi. Łow. Pol., 39, 32. Warszawa 1932.
Marchlewski J. Sztuczna hodowla cietrzewi. Łow. Pol., 24,35. Warszawa 1935.
Marchlewski J. Próby sztucznego wylęgu i wychowu kuraków leśnych. Chrońmy przyrodę ojczystą 5/6, 27-38. 1951.
Marchlewski J. Próby sztucznych hodowli kuraków leśnych. Przegląd zoologiczny. 1957.
Marchlewski J. Głuszcec Notatki do monografii. Stud. Soc. Sc. Tor. Sect. 6, 3: 65-103. 1962.
Behnke H. Birkwildaufzucht. Wild Und Hund 22 s.390.Parey, Hamburg 1956.
Boback A., Müller-Schwartze D. Das Birkhun (Lyrurus tetrix). Die Naue Brehm-Bucherei, A. Ziemsen Verlag, Wienberg
Lutherstadt 1968.
Kuzniecow B.A. Diezierzwaiednieje. Lesnaja promyszlennost. Moskwa 1972.
Graczyk R., Klejnotowski Z., Sikora S. Wyniki badań hodowli Wolierowe cietrzewi (Lyrurus tetrix L.). Roczniki AR Poznań,
Zootechn., 78, 63-70. Poznań 1975.
Graczyk R., Klejnotowski Z., Sikora S. Dalsze wyniki hodowli cietrzewia (Lyrurus tetrix L.). Roczniki AR Poznań, Zootechn., 178, 69-82. Poznań 1985.
Graczyk R., Kwiatkowska G., Lempaszak U. Rozprzestrzenianie i liczebność głuszca (Tetrao urogallus L.) i cietrzewia
(Lyrurus tetrix L.) w Polsce w latach 1977-1983. Roczniki AR Poznań, Zootechn., 178, 63-70. Poznań 1986.
Klejnotowski Z., Sikora S. Zmiany środowiskowe na tokowiskach cietrzewia (Lyrurus tetrix L.) w Borach Dolnosląskich.
W : Dynamika populacji ptaków i czynniki ją warunkujące. Red. Górrski W., Pinowski J. Materiały z Sympozjum., WSP
Słupsk, s. 60-67. Słupsk 1992.
Klejnotowski Z., Sikora S. Biotopy i miejsca lęgowe cietrzewia (Lyrurus tetrix L.) w Polsce. Roczniki AR Poznań, CCLXXV,
Ornitol.Sto., 15, 3-17. Poznań 1995.
Haber A. Pasławski T. Zaborowski S. Gospodarstwo łowieckie. PWN Warszawa 1983.
Zedlitz. O. Graf.. Die Schwakungen im Bestande des Birkwildes und ihre biologische Erklärnung. – Ber. Ver. Schles.
Orn. 13, 101-110. 1927
Sumiński P. Cietrzew. PWRiL, Warszawa 1963.
Lochman J. i inni. Określanie wieku zwierzyny. PWRiL Warszawa 1987.
Dudziński W. Ptaki łowne. PWRiL, Warszawa 1977.
Korsak W. Rok Myśliwego. Poznań 1922.
Siewiercow S. A. Ob Ekołogii głucharja i eerewa. Priroda i soc. Chozjajstwo, Sb. 8, cz. 2. Moskwa 1941.
Siemionow-Tjan-Szańskij O.I. Ekołogia eerjewinych pc. W: Trudy łapałandskowo gosudarstwjennowo zapowiednika.
Gławnoje uprawljenie ochotniczewo chozjajstwa i zapowiednikow pri Sowjetje Ministrow RSFSR, Moskwa 1959..
Dzięciołowski R., Kowalina E., Plata Z., Sikorski J. Bażant. PWRiL Warszawa
Żmijewska Z. 1967. Perlice. PWRiL Warszawa 1971.
Kołodziej W. Biologiczne podstawy i technika lęgu. Wyd. COBR Drobiarstwa w Poznaniu. Poznań 1977.
Gawęcki W. Gawęcka K. Badania nad długotrwałym przechowywaniem jaj wylęgowych w workach z tworzyw sztucznych. Wyd. COBR Drobiarstwa w Poznaniu – Zakład Biologii Hodowlanej. Poznań 1974.
Nieśność oraz efekty inkubacji jaj cietrzewi (Tetrao tetrix L.)
61