Małgorzata Żbikowska, doktorantka UAM w Poznaniu Pokrzywdzony

Pokrzywdzony w formach stadialnych przestępstwa
Małgorzata śbikowska
Pokrzywdzony w formach stadialnych
przestępstwa
Streszczenie
Określona w przepisie art. 49 § 1 k.p.k. definicja pokrzywdzonego, ze
względu na ocenność oraz nieprecyzyjność pojęć, wywołuje w doktrynie polskiego procesu karnego wiele wątpliwości. Wydaje się, Ŝe najwięcej wątpliwości w tym zakresie wywołuje sformułowanie „bezpośrednie zagroŜenie
dobra prawnego”. W artykule podjęto zatem próbę ustalenia, czym jest bezpośrednie zagroŜenie dobra prawnego, oraz rozstrzygnięto, czy o takim zagroŜeniu moŜna mówić w przypadku poszczególnych stadialnych form popełnienia przestępstwa.
Jak wskazał S. Pawelec: „Element bezpośredniości naruszenia lub zagroŜenia (dobra prawnego – dop. autorki) bodajŜe w największym stopniu ze
wszystkich omawianych części definicji art. 49 § 1 k.p.k. odgrywa rolę ogólnikowego moderatora, określającego wielkości grupy podmiotów dotkniętych
lub zagroŜonych przestępstwem, którym moŜna przyznać formalny status
pokrzywdzonego”1. O ile takie pojęcie jak dobro prawne, charakteryzujące
się pewnym stopniem ogólności, zostało juŜ opisane w doktrynie karnistycznej w sposób niemalŜe kompleksowy, o tyle pojęcie bezpośredniości, w kategorii naruszenia lub zagroŜenia dobra prawnego, nie jest jasno sprecyzowane2. Pod rządami kodeksu postępowania karnego z 1969 r., gdy oba
wskazane pojęcia naleŜały do kategorii pojęć niejasnych, podnoszono zarzuty, Ŝe zdefiniowanie pokrzywdzonego poprzez ich uŜycie stanowi błąd
logiczny o postaci ignotum per ignotum3. Problem ów potęguje fakt, Ŝe nie1
2
3
S. P a w e l e c, Spółka kapitałowa jako pokrzywdzony w procesie karnym, Warszawa 2011,
s. 56.
Na tym tle pojawia się pytanie o to, czy w ogóle moŜna jasno sprecyzować pojęcie bezpośredniego naruszenia lub zagroŜenia dobra prawnego. W doktrynie moŜna spotkać się z poglądem, Ŝe trudności związane ze zdefiniowaniem pojęcia „bezpośrednio” powinny zostać
pozostawione do rozstrzygnięcia orzecznictwu. Zob. K. M i o d u s k i, Usiłowanie. RozwaŜania
de lege ferenda, NP 1957, nr 4, s. 27.
W. S y c h, Wpływ pokrzywdzonego na tok postępowania przygotowawczego w polskim procesie karnym, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2006, s. 31; S. P a w e l e c, Spółka
kapitałowa…, s. 33. Więcej o poprawności definicji zob. Z. Z i e m b i ń s k i, Logika praktyczna,
Warszawa 1973, s. 58 i nast.
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
51
M. śbikowska
jednokrotnie sądy, w tym Sąd NajwyŜszy, uzasadniając brak legitymacji procesowej danej osoby do występowania w postępowaniu karnym w charakterze pokrzywdzonego, oraz powołując się na brak elementu bezpośredniości
naruszenia lub zagroŜenia dobra prawnego, nie definiują jej bądź podejmują
dość nieudane próby w tym zakresie4. Wydaje się, Ŝe w dyskusji nad bezpośredniością naruszenia lub zagroŜenia dobra prawnego niewystarczające
jest odwoływanie się do językowych definicji, zgodnie z którymi „bezpośredni” oznacza tyle co nie mający ogniw pośrednich. Nasuwa to bowiem kolejne
trudności z odpowiedzią na pytanie o to, kiedy brak jest owych ogniw pośrednich, oraz czym są owe ogniwa pośrednie. Konotacja tego wyraŜenia
nawiązuje do prawa karnego materialnego, dlatego teŜ naleŜy podzielić pogląd5, Ŝe kategoria naruszenia oraz zagroŜenia dobra prawnego odnosi się
do stadialnych form popełnienia przestępstwa.
Analiza zawartego w treści przepisu art. 49 § 1 k.p.k. zwrotu „bezpośrednie naruszenie lub zagroŜenie dobra prawnego”, z perspektywy stadialnych
form popełnienia przestępstwa, była juŜ przedmiotem nielicznych, doktrynalnych rozwaŜań6. Na tym tle naleŜy postawić pytanie, czy moŜna przyznać
danej osobie w postępowaniu karnym status pokrzywdzonego w przypadku
karalnego przygotowania do popełnienia przestępstwa? Zgodnie z dyspozycją przepisu art. 16 § 1 k.k. przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające
stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do
jego dokonania, w szczególności w tymŜe celu wchodzi w porozumienie
z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania. W doktrynie przyjmuje się, Ŝe „Ze względu na okoliczność, Ŝe przygotowaniem jest zachowanie, którym sprawca ma sobie ułatwić
wejście w fazę usiłowania dokonania czynu zabronionego, zgodnie przyjmuje się w literaturze, Ŝe przygotowanie jest zachowaniem, którym sprawca
4
5
6
I tak np. Sąd NajwyŜszy w postanowieniu z dnia 17 listopada 2005 r., sygn. II KK 108/5
(OSNwSK 2005, nr 1, poz. 2094), wskazał, Ŝe „pokrzywdzonym moŜe być w procesie karnym
jedynie ten, kogo przestępstwo dotyka bezpośrednio, naruszając lub zagraŜając w taki sposób jego dobru prywatnemu, chronionemu przez naruszony przez sprawcę przepis. O pokrzywdzeniu decyduje bezpośredniość naruszonego lub zagroŜonego przestępstwem dobra”.
Wydaje się, Ŝe wskazana definicja obarczona jest błędem naleŜącym do kategorii tzw. błędnego koła pośredniego. Szerzej w przedmiocie tego błędu zob. Z. Z i e m b i ń s k i, Logika…,
s. 59. Niemniej – w odczuciu autorki – pojęcie „bezpośredniości” jest niedefiniowalne (dlatego
teŜ nie podjęto się nawet próby jego zdefiniowania) oraz wymaga kaŜdorazowo rozstrzygnięcia na tle konkretnego stanu faktycznego.
K. D u d k a, Wpływ prawa karnego materialnego na ustawą definicję pokrzywdzonego, (w:)
Z. Ć w i ą k a l s k i, G. A r t y m i a k (red.), WspółzaleŜność prawa karnego procesowego i materialnego w świetle kodyfikacji karnych z 1997 r. i propozycji ich zmian, Warszawa 2009,
s. 142.
Zob. S. Ś l i w i ń s k i, Pokrzywdzony w wypadku usiłowania nieudolnego (odpowiedź na pytanie prawne), PiP 1948, nr 5–6, s. 199 i nast.
52
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
Pokrzywdzony w formach stadialnych przestępstwa
jedynie pośrednio zmierza do dokonania czynu zabronionego pod groźbą
kary”7. Czynność przygotowania do popełnienia czynu zabronionego w postaci podjęcia zachowań zmierzających do jego bezpośredniego dokonania
wskazuje, Ŝe w przedstawionym przypadku występuje jedynie pośrednie zagroŜenie dobra prawnego. Skutkuje to uznaniem, Ŝe w przypadku karalnego
przygotowania nie moŜna przyznać danej osobie statusu pokrzywdzonego.
Trafnie ujmował to L. Falandysz, pisząc: „W wypadku niektórych przestępstw
przeciwko państwu trudno jest wskazać jakiegoś konkretnego pokrzywdzonego, poza państwem jako całością polityczną (…). Nawet bowiem w tych
wypadkach, gdzie taki pokrzywdzony moŜe wystąpić (…), czynności przygotowawcze nigdy nie mogą prowadzić do «bezpośredniego zagroŜenia jego
dobra», bez przejścia w stadium usiłowania”8. Dodatkowo, trudno byłoby
doszukać się interesu prawnego tego podmiotu, nie wspominając o braku
jego wiedzy co do faktu przygotowania w postaci podjęcia zachowań zmierzających do bezpośredniego dokonania czynu zabronionego. NaleŜy uznać,
Ŝe w przypadku przygotowania karalnego (art. 16 § 1 k.k.) nie moŜna przyznać danej osobie legitymacji procesowej do wystąpienia w procesie karnym
w charakterze pokrzywdzonego9.
Natomiast nie budzi wątpliwości, Ŝe danej osobie moŜna przyznać status
pokrzywdzonego, gdy jej dobro prawne zostało naruszone (a zatem, gdy
mamy do czynienia z formą stadialną, jaką jest dokonanie) oraz bezpośrednio zagroŜone, na skutek udolnego usiłowania popełnienia przestępstwa
(art. 13 § 1 k.k.)10.
Z kolei w odniesieniu do usiłowania nieudolnego, a zatem w sytuacji,
w której sprawca nie uświadamia sobie, Ŝe obiektywnie dokonanie określonego typu czynu zabronionego jest niemoŜliwe, wskazane wątpliwości
(z punktu widzenia bezpośredniości zagroŜenia dobra prawnego) mogą się
pojawić. Wynika to z braku tzw. „rzeczywistego” bezpośredniego zagroŜenia
dobra prawnego. Zgodnie z art. 13 § 2 k.k. usiłowanie zachodzi takŜe wtedy,
gdy sprawca nie uświadamia sobie, Ŝe dokonanie jest niemoŜliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze względu na uŜycie środka nie nadającego się do popełnienia
czynu zabronionego. Brak rzeczywistego bezpośredniego zagroŜenia dobra
prawnego nie sprzeciwia się uznaniu, Ŝe w postępowaniu karnym moŜna
przyznać danej osobie legitymację procesową do występowania w charakte7
Ł. P o h l, Prawo karne. Wykład części ogólnej, wyd. I, Warszawa 2012, s. 195.
L. F a l a n d y s z, Pokrzywdzony w prawie…, s. 47.
9
Odmiennie M. F i l a r, Pokrzywdzony (ofiara przestępstwa) w polskim prawie karnym materialnym, CzPKiNP 2002, nr 2, s. 31; S. K a l i n o w s k i, Postępowanie karne. Zarys części
ogólnej, Warszawa 1963, s. 224.
10
T. M a j e w s k i, Zakres pojęcia pokrzywdzonego w procesie karnym na tle orzecznictwa
Sądu NajwyŜszego, Biul. PG 1962, nr 5–6, s. 22.
8
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
53
M. śbikowska
rze pokrzywdzonego. Co prawda, w przypadku usiłowania nieudolnego nie
występuje rzeczywiste zagroŜenie dobra prawnego, rzeczywiste niebezpieczeństwo naruszenia takiego dobra11, to jednak przepis art. 13 k.k. nie stawia takiego warunku, a jedynie wymaga, aby sprawca swoim zachowaniem
bezpośrednio zmierzał do dokonania czynu zabronionego12. Konstrukcja
przepisu art. 13 § 2 k.k. juŜ ze swojej istoty zakłada, Ŝe z rzeczywistym bezpośrednim zagroŜeniem dobra prawnego do czynienia mieć nie moŜna, stąd
mowa przecieŜ o nieudolności takiego usiłowania. MoŜna zatem bezpośrednio zagraŜać dobru prawnemu pomimo nieuświadomienia sobie przez
sprawcę usiłowania nieudolnego obiektywnej niemoŜliwości dokonania czynu zabronionego13. Owo bezpośrednie zagroŜenie dobra prawnego nie musi
spełniać wymogu rzeczywistego zagroŜenia, albowiem powyŜszego nie wymaga – w warstwie deskryptywnej – przepis art. 49 § 1 k.p.k. NaleŜy podzielić pogląd wyraŜony przez S. Śliwińskiego14, który przewidywał moŜliwość
przyznania danej osobie legitymacji procesowej do wystąpienia w postępowaniu karnym w charakterze pokrzywdzonego w przypadku usiłowania nieudolnego. Uzasadnieniem dla przyjęcia takiego stanowiska jest przekonanie,
Ŝe co prawda nie dochodzi wówczas do rzeczywistego zagroŜenia dobra
prawnego, to jednak w świadomości sprawcy występuje taka bezpośredniość. PowyŜsza argumentacja stanowi wynik przyjęcia na gruncie prawa
karnego tzw. teorii podmiotowej, która w przeciwieństwie do teorii przedmiotowej nakazuje brać pod uwagę równieŜ elementy intelektualno-wolicjonalne
sprawcy czynu, w przedstawionym wypadku sprawcy usiłowania nieudolnego. PowyŜsze S. Śliwiński ujmował jako tzw. „podmiotowy element przedmiotowej bezprawności” oraz podawał, Ŝe „z punktu widzenia takiego stanu
faktycznego, który tkwił w umyśle sprawcy, mamy pokrzywdzonego, zwłaszcza Ŝe (…) przestępstwo przeciwko prawom jednostki nie przestaje być
11
W. W o l t e r wskazywał nawet, Ŝe nieudolne usiłowanie jest usiłowaniem, chociaŜ czyn stanowiący usiłowanie nieudolne nie zawiera Ŝadnego elementu, który by zagraŜał jakiemuś
dobru chronionemu – Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973, s. 131 i nast.
12
Ł. P o h l, Prawo karne…, s. 201.
13
Natomiast jeŜeli zamach stanowi obiektywne, rzeczywiste niebezpieczeństwo dla dobra
prawnego, to czyn musi być kwalifikowany jako usiłowanie udolne. Zob. K. D a s z k i e w i c z,
Usiłowanie nieudolne (ze szczególnym uwzględnieniem uchwały Sądu NajwyŜszego z dnia
20 listopada 2000 r.), Prok. i Pr. 2001, nr 9, s. 14.
14
S. Ś l i w i ń s k i, Pokrzywdzony w wypadku usiłowania nieudolnego (odpowiedź na pytanie
prawne), PiP 1948, nr 5–6, s. 198; T. B o j a r s k i, Pokrzywdzony w procesie karnym, AUMCS 1992, Sectio G, vol. XXXiX, 1, s. 4; B. G r o n o w s k a, Ochrona uprawnień pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym. Zagadnienia karnoprocesowe i wiktymologiczne,
Toruń 1989, s. 21. Zob. równieŜ S. Ś l i w i ń s k i, Polskie prawo karne materialne. Część
ogólna, Warszawa 1946, s. 315. Por. teŜ S. K a l i n o w s k i, Postępowanie…, s. 224; Autor
ten wskazał, Ŝe „zagroŜenie, o którym mowa w przepisie art. 55 k.p.k. (obecnie art. 49 k.p.k.
– dop. autorki), niekoniecznie ma oznaczać zagroŜenie rzeczywiste, lecz takŜe zagroŜenie
z punktu widzenia błędnego przekonania osoby popełniającej nieudolne usiłowanie”.
54
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
Pokrzywdzony w formach stadialnych przestępstwa
przestępstwem przeciwko prawom jednostki takŜe wtedy, gdy jest popełnione w formie nieudolnego usiłowania, co znajduje swe wyraźne odbicie
w kwalifikacji czynu”15. Konstrukcja usiłowania nieudolnego opiera się na
załoŜeniu, Ŝe sprawca nie uświadamia sobie, iŜ dokonanie danego typu czynu zabronionego jest obiektywnie niemoŜliwe16, a zatem kwestia braku rzeczywistej bezpośredniości zagroŜenia dobra prawnego pozostaje poza sferą
jego świadomości. Skoro usiłowanie nieudolne opiera się na fikcji, „która jest
rodzajem odpowiedzialności nie za określoną szkodę czy niebezpieczeństwo jej naruszenia (w zasadzie „rzeczywiste” niebezpieczeństwo naruszenia – dop. autorki), lecz za ujawnione «złe skłonności»”17, to treść definicji
art. 49 § 1 k.p.k. w przewidzianym zakresie równieŜ przyjmuje załoŜenie o
moŜliwości włączenia w jego ramy „nierzeczywistego” bezpośredniego zagroŜenia dobra prawnego czynem stanowiącym usiłowanie nieudolne (wykładnia literalna nie stanowi bowiem zaprzeczenia dla przyjęcia takiego rozumowania). Przyjęcie takiego rozwiązania, uzasadnione jest takŜe innymi
racjami. OtóŜ, analizując powyŜsze zagadnienie z perspektywy karnoprocesowej, nieuzasadniony byłby pogląd wyłączający np. moŜliwość złoŜenia
wniosku o ściganie (art. 12 k.p.k.) czy wstąpienia do procesu karnego w charakterze oskarŜyciela posiłkowego (art. 54 k.p.k.) przez osobę, wobec której
sprawca dopuścił się nieudolnego usiłowania popełnienia przestępstwa w
nieuświadomionej obiektywnej niemoŜliwości jego dokonania. W tym przypadku winna mieć miejsce gwarancyjna interpretacja przepisów prawnych,
zapewniająca przyznanie takiej osobie statusu pokrzywdzonego w postępowaniu karnym.
15
S. Ś l i w i ń s k i, Pokrzywdzony w wypadku…, s. 199.
Obiektywna niemoŜliwość dokonania czynu zabronionego wynika tu bądź z braku przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego, bądź braku środka nadającego się do popełnienia czynu zabronionego. Co za tym idzie, obiektywną niemoŜliwość dokonania danego czynu zabronionego naleŜy odróŜnić od obiektywnego bezpośredniego zmierzania do dokonania czynu zabronionego, które to właśnie występuje w przypadku usiłowania nieudolnego, gdy sprawca co prawda obiektywnie zmierza do dokonania czynu zabronionego, lecz czyn ten – którego usiłuje popełnić – obiektywnie, tj. z przyczyn obiektywnych
nie moŜe zostać dokonany (obiektywna niemoŜliwość dokonania czynu zabronionego). Przy
czym chodzi tu o obiektywną niemoŜliwość dokonania realnego do spełnienia czynu zabronionego. W przeciwnym bądź razie mamy do czynienia z tzw. usiłowaniem nierealnym. Więcej w przedmiocie tzw. usiłowania nierealnego zob. Ł. P o h l, Prawo karne…, s. 203.
17
L. F a l a n d y s z, Pokrzywdzony w prawie…, s. 46. K. B u c h a ł a wskazywał, Ŝe „owo zagroŜenie dla systemu stosunków społecznych czyn (stanowiący usiłowanie nieudolne – dop.
autorki) zawiera, gdy jest zamachem na określone dobro prawne bez względu na to, czy doprowadził do konkretnej szkody, a nawet, czy mógł do niej doprowadzić w konkretnych warunkach, zatem i zamach będący nieudolnym usiłowaniem” – Glosa do orzeczenia z dnia
14 stycznia 1974 r., sygn. I KR 193/73, OSPiKA 1974, nr 12, s. 555. Z poglądem tym nie
zgadzał się A. S p o t o w s k i, Karalność w razie braku zagroŜenia dobra prawnego, PiP
1988, nr 7, s. 77.
16
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
55
M. śbikowska
Za powyŜszym przemawia takŜe argument systemowy, odwołujący się do
załoŜenia, Ŝe prawo karne procesowe winno realizować postulaty prawa
karnego materialnego18, zaś postulatem tego ostatniego jest ukaranie
sprawcy usiłowania nieudolnego – doprowadzenie do tego, aby poniósł on
odpowiedzialność karną za czyn, którego się dopuścił (zob. art. 14 k.k.19).
Jeśli uznać, Ŝe definicja pokrzywdzonego zamieszczona w treści przepisu
art. 49 § 1 k.p.k. wyłącza moŜliwość bezpośredniego zagroŜenia dobra
prawnego w przypadku usiłowania nieudolnego, to konieczne byłoby uznanie, iŜ zawsze w razie usiłowania nieudolnego mamy do czynienia z tzw.
przestępstwem bez ofiar. Natomiast, jeŜeli pogląd ten skonfrontować z pewnymi karnoprocesowymi uprawnieniami pokrzywdzonego, to okazałoby się,
Ŝe w razie nieudolnego usiłowania popełnienia przestępstwa ściganego na
wniosek pokrzywdzonego, do takiego ścigania faktycznie mogłoby nigdy nie
dojść ze względu na brak podmiotu uprawnionego (pokrzywdzonego) do jego złoŜenia20. Przy przyjęciu karalności usiłowania nieudolnego (art. 14 § 1
i 2 k.k.) naleŜałoby równieŜ przyjąć na tle ustawy karnoprocesowej, Ŝe do
ukarania sprawcy usiłowania nieudolnego dojdzie, a zatem, Ŝe mechanizmy
stworzone dla pokrzywdzonego, będące nierzadko warunkiem koniecznym
do wszczęcia oraz prowadzenia postępowania karnego, nie zostaną wyłączone w przypadku nieudolnego usiłowania popełnienia przestępstwa.
W przeciwnym razie gwarancje procesowe pokrzywdzonego pozostawałyby
fikcyjne oraz dysfunkcjonalne. Prawo karne procesowe nie moŜe tworzyć
takich konstrukcji, zaś doktryna nie moŜe przyjmować takiej ich wykładni,
która jest sprzeczna z podstawowymi załoŜeniami procesu karnego,
a w szczególności z celem postępowania karnego wyraŜonym w przepisie
art. 2 § 1 pkt 1 k.p.k., zgodnie z którym sprawca powinien zostać wykryty
i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna takiej odpowie18
Szerzej na temat współzaleŜności prawa karnego materialnego i procesowego zob.
S. W a l t o ś, WspółzaleŜność prawa karnego materialnego i procesowego, ZN UJ, Prace
Prawnicze 1977, nr 74; A. W ą s e k, Związki prawa karnego materialnego z procedurą karną,
SI 1997, t. XXXIII.
19
Zgodnie ze wskazanym przepisem prawnym sąd wymierza karę za usiłowanie w granicach
zagroŜenia przewidzianego dla danego przestępstwa (§ 1). W wypadku określonym w art.
13 § 2 sąd moŜe zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia (§ 2).
20
I tak np., jeśli przyjąć, Ŝe definicja pokrzywdzonego nie pozwala na przyjęcie stanowiska, iŜ
w przypadku usiłowania nieudolnego moŜna przyznać danej osobie legitymację procesową
do wystąpienia w postępowaniu karnym w charakterze pokrzywdzonego, to w przypadku
nieudolnego usiłowania przestępstwa zgwałcenia, polegającego na wystąpieniu stanu niemoŜności dokonania aktu zgwałcenia, spowodowanego – występującymi po stronie sprawcy
czynu – zaburzeniami czynności seksualnych, mogłoby nie dojść w ogóle do ścigania
sprawcy tego czynu ze względu na brak legitymacji procesowej podmiotu uprawnionego do
wystąpienia w postępowaniu karnym w charakterze pokrzywdzonego, co wydawałoby się
wysoce niesprawiedliwe społecznie.
56
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
Pokrzywdzony w formach stadialnych przestępstwa
dzialności ponieść nie powinna, oraz z celem wyraŜonym w przepisie art. 2
§ 1 pkt 3 k.p.k., Ŝe w postępowaniu karnym powinno nastąpić uwzględnienie
prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego21.
W świetle powyŜszych rozwaŜań pozostaje jeszcze do rozwaŜenia jedna
kwestia, na którą zwracał uwagę S. Śliwiński. Dotyczy ona zastępstwa procesowego w razie śmierci pokrzywdzonego. Z punktu widzenia powyŜszych
rozwaŜań w kontekście usiłowania nieudolnego interesujące do rozwaŜania
pozostaje zagadnienie braku świadomości sprawcy, Ŝe dokonanie jest niemoŜliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na
nim czynu zabronionego22. Jako przedmiot zamachu potraktujmy w tym
miejscu Ŝycie człowieka oraz weźmy pod uwagę sytuację, w której sprawca
w zamiarze pozbawienia drugiej osoby Ŝycia kieruje bezpośredni zamach do
człowieka nieŜyjącego, bez świadomości tego faktu. Na tle takiego stanu
faktycznego moŜe pojawić się pytanie o to, czy osobami wykonującymi prawa pokrzywdzonego mogą być w takiej sytuacji osoby dla niego najbliŜsze
w rozumieniu przepisu art. 115 § 11 k.k.? Zanim jednak podjęta zostanie
próba odpowiedzi na to pytanie, naleŜy uporządkować pewne załoŜenia wyjściowe. JuŜ na tym etapie mogą bowiem pojawić się wątpliwości, czy zasadnie, na tle zarysowanego powyŜej przykładu, moŜna posługiwać się pojęciem pokrzywdzonego. W przedstawionym przypadku dobro prawne nie
mogło obiektywnie zostać naruszone ani zagroŜone, ze względu na jego
brak, gdyŜ osoba nieŜyjąca nie moŜe bowiem dysponować Ŝadnym dobrem
prawnym. Dla potrzeb niniejszych rozwaŜań oraz w zgodzie z przyjętą juŜ
teorią podmiotową moŜna jednak uznać, Ŝe w przedstawionym wypadku
w świadomości sprawcy usiłowania nieudolnego występuje pokrzywdzony23.
NaleŜy zastanowić się, czy przepis art. 52 k.p.k. pozwala na uznanie, Ŝe
śmierć pokrzywdzonego, skutkująca wstąpieniem w jego prawa osób dla
niego najbliŜszych, moŜe nastąpić przed czynem stanowiącym przestępstwo. Przepis art. 52 § 1 k.p.k. stanowi, Ŝe w razie śmierci pokrzywdzonego
prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliŜsze,
21
Szeroko w przedmiocie pokrzywdzenia w razie nieudolnego usiłowania popełnienia przestępstwa wypowiadała się K. D u d k a. Autorka ta podnosiła: „Wskazane w art. 49 § 1 i 2
k.p.k. pojęcie pokrzywdzonego jest załoŜeniem hipotetycznym, weryfikowanym w toku procesu karnego. ZałoŜenie to pozwala potencjalnie pokrzywdzonemu działać w procesie karnym, realizując uprawnienia pokrzywdzonego nawet w sytuacji, gdy obiektywnie brak jest
zagroŜenia dobra prawnego, choćby dlatego, Ŝe mamy do czynienia z usiłowaniem nieudolnym, albo gdy zapadnie wyrok uniewinniający lub nastąpi umorzenie postępowania z powodu wystąpienia negatywnych przesłanek procesowych” – Wpływ prawa karnego…, s. 145.
22
Wydaje się, iŜ przedstawione w tym miejscu rozwaŜania pozostają interesujące przede
wszystkim w świetle analiz dogmatycznych.
23
S. Ś l i w i ń s k i wypowiadał się następująco: „JeŜeli jednak przyjmiemy, Ŝe pokrzywdzonym
moŜe być czasem osoba jedynie istniejąca w wyobraŜeniu sprawcy nieudolnego usiłowania,
to ewentualnie prawa pokrzywdzonego (…) mogłyby wykonywać osoby wymienione
w art. 66 k.p.k.” – Pokrzywdzony w przypadku…, s. 199.
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
57
M. śbikowska
a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator, działając z urzędu.
Wykładania literalna tego przepisu nie pozwala udzielić odpowiedzi przeczącej na wyŜej postawione pytanie, a to główne ze względu na brak zróŜnicowania – w warstwie deskryptywnej – sytuacji prawnej osób najbliŜszych dla
pokrzywdzonego w stosunku do czasu jego śmierci. Przepis ten nie czyni
bowiem rozróŜnienia na śmierć pokrzywdzonego, która nastąpiła przed czynem, oraz śmierć pokrzywdzonego, która nastąpiła po czynie stanowiącym
przestępstwo. Przepis nie akcentuje, Ŝe śmierć musiała nastąpić po czynie24. Co za tym idzie, zgodnie z zasadą lege non distinguente nec nostrum
distinguere czynienie takiego rozróŜnienia nie wydaje się prawidłowe. Odpowiadając na powyŜsze pytanie, nie moŜna poprzestać wyłącznie na wynikach wykładni językowej w myśl zasady omnia sunt interpretanda. Wyniki
wykładni językowej powinny bowiem zawsze zostać potwierdzone przez odwołanie się do reguł pozajęzykowych. W przedmiotowym przypadku konieczna jest równieŜ odpowiedź na pytanie o cel, jaki realizować powinien
przepis art. 52 k.p.k., oraz o to, czy dokonany rezultat wykładni językowej
nie pozostaje w sprzeczności z funkcją powyŜej analizowanego przepisu
ustawy. Podstawowym celem art. 52 k.p.k. jest ochrona uprawnień, które
przysługiwałyby pokrzywdzonemu w postępowaniu karnym. Nie moŜe budzić wątpliwości, Ŝe zdekodowana z tego przepisu norma prawna stanowi
mechanizmy gwarancyjne, wyraŜające się w tym kontekście w stworzeniu
takich warunków, w razie śmierci pokrzywdzonego, które pozwalają na skuteczną realizację praw, które by mu przysługiwały. Uprawnienia te przez samego pokrzywdzonego zrealizowane być nie mogą ze względu na jego brak
– jego śmierć (non exitente nulla sunt iura). Zostają one „scedowane” na
osoby dla niego najbliŜsze, zaś wątpliwości nie budzi, Ŝe taka sytuacja zachodzi w razie śmierci pokrzywdzonego juŜ po popełnieniu przestępstwa.
Przepis ten nie czyni jednak rozróŜnienia nie tylko, jeśli chodzi o czas śmierci pokrzywdzonego, ale równieŜ ze względu na przyczynę takiej śmierci,
a zatem bez znaczenia pozostaje – z przedstawionego punktu widzenia –
czy pokrzywdzony zmarł w wyniku popełnienia przestępstwa, czy jego
śmierć uwarunkowana była innymi względami. Podkreśla to cel normy prawnej zdekodowanej z treści art. 52 k.p.k. w postaci ochrony uprawnień pokrzywdzonego. Pozostaje zatem odpowiedzieć na pytanie, czy ów cel jest
odmienny w tych dwóch sytuacjach prawnych. Biorąc pod uwagę powyŜej
zakreśloną argumentację, wydaje się, Ŝe jest on identyczny oraz niezmienny. Tak w jednym, jak i w drugim przypadku podstawowym załoŜeniem jest
nie tylko dąŜenie do tego, aby procesowe uprawnienia pokrzywdzonego (lub
te uprawnienia, które by mu przysługiwały) zostały w procesie karnym zrealizowane, ale takŜe, aby sprawca czynu zabronionego pod groźbą kary,
24
S. Ś l i w i ń s k i, Pokrzywdzony w wypadku…, s. 199.
58
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
Pokrzywdzony w formach stadialnych przestępstwa
w tym sprawca usiłowania nieudolnego, został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej. Dodatkowo, załoŜenie o moŜliwości wstąpienia do
postępowania karnego osób najbliŜszych dla pokrzywdzonego, w wypadku
jego śmierci przed czynem zakwalifikowanym jako usiłowanie nieudolne, jest
naturalną konsekwencją wyraŜonej juŜ koncepcji, Ŝe w przypadku usiłowania
nieudolnego moŜna przyznać danej osobie procesową legitymację do działania w postępowaniu karnym w charakterze pokrzywdzonego.
PowyŜsze rozwaŜania pozwalają przyjąć, Ŝe w postępowaniu karnym,
w sytuacji, w której doszło do popełnienia czynu zabronionego w formie usiłowania nieudolnego, moŜna przyznać danej osobie legitymację procesową
do wystąpienia w charakterze pokrzywdzonego. Bezpośrednie zagroŜenie
dobra prawnego następuje wówczas w świadomości sprawcy czynu, co pozostaje zgodne z teorią podmiotową, zaś przepis art. 49 § 1 k.p.k. – w warstwie deskryptywnej – nie czyni ku temu Ŝadnych przeciwwskazań. Osoba,
wobec której dopuszczono się nieudolnego usiłowania popełnienia przestępstwa, moŜe wykorzystać takie uprawnienia procesowe, jak np. złoŜenie
wniosku o ściganie czy wstąpienie do postępowania karnego w charakterze
oskarŜyciela posiłkowego. W razie śmierci pokrzywdzonego, która mogła
nastąpić nawet przed czynem, uprawnienia, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać, zgodnie z przepisem art. 52 k.p.k., osoby dla niego najbliŜsze. Naturalnie przyznanie danej osobie procesowej legitymacji do wystąpienia w postępowaniu karnym w charakterze pokrzywdzonego oznacza, Ŝe
owa hipoteza pokrzywdzenia moŜe zostać potwierdzona jedynie prawomocnym wyrokiem sądu.
Victim at particular stages in the commission
a crime
Abstract
Included in Article 49, § 1 of the Code of Criminal Procedure, the definition of a victim raises doubts among academics and commentators dealing
with the Polish criminal procedure, because of its evaluative nature and imprecise concepts. It is the wording “direct threat to one’s legal interest” which
seems to be the source of major doubts. Thus, this paper establishes what
a direct threat to one’s legal interest is, and whether such threat exists at
particular stages in the commission of a crime.
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
59