pełna wersja w pdf

202
Alergia Astma Immunologia 2008, 13(4): 202-207
Nieeozynofilowe mechanizmy zapalenia astmatycznego
Noneosinophilic mechanisms of asthmatic inflammation
MARTA ROSIEK-BIEGUS, ANDRZEJ MARIUSZ FAL
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych i Alergologii we Wrocławiu
Streszczenie
Summary
W artykule autorzy przedstawiają rolę zapalenia nieeozynofilowego
w patomechanizmie astmy oskrzelowej, skupiając się przede wszystkim
na udziale neutrofilów w tym procesie. Na podstawie ostatnich doniesień zostały przedstawione mechanizmy prowadzące do zapalenia
neutrofilowego w błonie śluzowej oskrzeli u pacjentów chorych na
astmę (szczególnie z uwzględnieniem IL-8), sposoby oddziaływania
granulocytów obojętnochłonnych na komórki błony śluzowej oskrzeli
(głównie poprzez uwalnianie proteinaz neutrofilowych) oraz konsekwencje z tego wynikające. W pracy koncentrujemy się także na udziale
dwóch najważniejszych grup leków stosowanych w astmie; glikokortykosteroidów i β2-mimietyków w zapaleniu nieeozynofilowym i efektach
immunologicznych tych procesów.
In the article we present the role of non-eosinophilic inflammation in
patomechanism of asthma, concentrating on neutrophil part in this process. We discuss mechanisms underlying neutrophilic inflammation of
bronchial mucosa in patient suffering from asthma based on up-to-date
literature. We review the pathophysiology of influence of neutrophils to
bronchial mucosa and consequences of the process. We focus on two
of the most important groups of drugs in asthma: glicocorticosteroids
and β2-mimmetics in patomechanism of non-eosinophilic inflammation
and immunological effects of this process as well.
Key words: astma, neutrophil, IL-8, Toll-like-receptor
Słowa kluczowe: astma, neutrofil, IL-8, Toll-like-receptor
© Alergia Astma Immunologia 2008, 13(4): 202-207
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.alergia-astma-immunologia.eu
Andrzej Mariusz Fal
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych i Alergologii
ul. Traugutta 57/59, 50-417 Wrocław
tel. (71) 733 24 14, fax (71) 733 24 09, e-mail: [email protected]
Wykaz skrótów:
CXCR – chemokine (C-X-C motif) receptor (receptor dla chemokin z motywem C-X-C)
STAT6 – signal transducer and activator of transcription 6 (białko
przetwarzające i aktywujące transkrypcję 6)
ECP – eosinophil cationic protein (kationowe białko eozynofilów)
MPO – mieloperoksydaza
IL – interleukina
IgE – immunoglobulina E
INFγ – interferon γ
TNF – tumor necrosis factor (czynnik martwicy nowotworów)
TGF – transforming growth factor (transformujący czynnik
wzrostu)
PAF – platelet-activating factor (czynnik aktywujący płytki)
LTB4 – leukotrien B4
TLR – Toll-like-receptor (receptor Toll-podobny)
LPS – lipopolisacharyd
IRAK – IL-1R-associated kinase (kinaza związana z receptorem TNF)
TRAF6 – TNF receptor-associated factor (czynnik związany
z receptorem TNF)
TAK – TGFβ-activating kinase (kinaza aktywująca TGFβ)
NIK – Nf-κB-inducing kinase (kinaza indukująca Nf-κB)
Nf-κB – nuclear factor κB (czynnik jądrowy κB)
ECSIT – evolutionarily conserved signaling in Toll pathways
(ewolucyjnie konserwatywne białko przekaźnictwa pośredniczące
w szlaku związanym z receptorem Toll)
IKK – IκB kinase (kinaza IκB)
Astma oskrzelowa jest chorobą szeroko rozpowszechnioną w społeczeństwie, szczególnie w krajach wysoko
rozwiniętych. Obecnie na definicję astmy składają się
takie czynniki, jak: odwracalny skurcz oskrzeli, przewlekłe zapalenie dróg oddechowych, nadreaktywność drzewa oskrzelowego oraz jego przebudowa (remodeling).
Przyczyny tych zjawisk pozostają nie do końca poznane.
W astmie atopowej skurcz oskrzeli jest spowodowany
ekspozycją na alergeny, degranulacją mastocytów związaną z przeciwciałami grupy IgE, pobudzeniem grupy Th2
limfocytów z następującym eozynofilowym naciekiem
zapalnym związanym z takimi mediatorami jak IL-4,
IL-5 czy eotaksyna. Tak rozwinięte zapalenie alergiczne
stanowi podłoże rozwoju nadreaktywności oskrzeli oraz
remodelingu. Wiadomo jednak obecnie, że tylko około
50% przypadków astmy ma podłoże atopowe [1,2].
Rosiek-Biegus M, Fal AM. Nieeozynofilowe mechanizmy zapalenia astmatycznego
Astma a atopia
Wiele standaryzowanych badań różnych populacji
udowodniło niższą niż sądzono poprzednio zależność
między występowaniem astmy a występowaniem atopii
[1]. Przebadano pod kątem występowania atopii i astmy
grupę dzieci od 9. do11. roku życia w Albanii i Wielkiej
Brytanii. Retrospektywnie udowodniono dużą różnicę
w częstości występowania świszczącego oddechu (4,4%)
u dzieci albańskich i (9,7%) u dzieci brytyjskich oraz reaktywności oskrzeli indukowanej wysiłkiem (odpowiednio 0,8% i 5,4%), podczas gdy dodatnie wyniki testów
skórnych nie wykazały znaczących rozbieżności w obu
populacjach (odpowiednio 15,0% i 17,8%). Ponadto eliminacja mechanizmów IgE-zależnych poprzez podawanie
monoklonalnych, neutralizujących przeciwciał anty-IgE
jest tylko częściowo skuteczne w kontekście hamowania objawów klinicznych w astmie [3,4,5,6,7]. Podobne
wnioski nasuwają badania na zwierzętach [8,9,10,11], co
zdaje się potwierdzać mniejszą rolę IgE w patogenezie
astmy niż dotychczas przypuszczano.
Związek zapalenia neutrofilowego z astmą
W konsekwencji, w ostatnich latach badacze skupiają się na roli w astmie innych niż eozynofile komórek.
Wiele analiz wskazuje na większy udział neutrofilów,
limfocytów Th1, makrofagów, a także bazofilów w patomechanizmie astmy oraz, a właściwie, szczególnie
w patogenezie jej zaostrzeń, jak wykazali Ordonez i wsp.
[12]. Gibson i wsp. udowodnili, że w przewlekłej astmie
występują dwa rodzaje procesów zapalnych: eozynofilowy i nieeozynofilowy; z których dominującym jest ten
drugi, najczęściej związany z neutrofilami i ich aktywacją
indukowaną przez IL-8.
W świetle tych doniesień przyjęto nazywać astmę,
w której dominującymi komórkami nacieku zapalnego oskrzeli nie są eozynofile, astmą nieeozynofilową
[13,14,15,16]. Nieeozynofilowe zapalenie dróg oddechowych występuje szczególnie u tych pacjentów, u których
stwierdza się ciężką – zależną od kortykosteroidów – postać choroby [13,14], a także (często) w przypadkach zaostrzeń procesu [17,18]. Podłoże i mechanizmy zapalenia
nieeozynofilowego w astmie nie są do końca poznane. Ponieważ właśnie neutrofile wydają się odgrywać znamienną
rolę w zapaleniu nieeozynofilowym, na nich skupia się
większość prac związanych z tym tematem. Większość
doniesień nie potwierdza jednak udziału granulocytów
obojętnochłonnych w procesie zapalnym w łagodnej,
stabilnej astmie [19,20], natomiast są dowody na ich rolę
w ciężkiej postaci tej choroby [13,14], w ciężkich zaostrzeniach [21,22,23,24], u pacjentów intubowanych z powodu
stanu astmatycznego oraz w przypadkach śmiertelnych
[22,23,25,26]. Są jednak także publikacje sugerujące
[27] zwiększoną aktywność, ale nie liczbę, granulocytów obojętnochłonnych, w łagodnej, przewlekłej astmie.
Wzrost liczebności populacji neutrofilów w przewlekłej,
203
umiarkowanej i ciężkiej astmie należy interpretować także
w kontekście przewlekłego stosowania kortykosteroidów
w tych postaciach choroby. Kortykosteroidy opóźniają
bowiem apoptozę neutrofilów, powodując ich akumulację.
Dotychczas brakuje jednak badań jednoznacznie interpretujących wkład tego czynnika.
Patofizjologia zapalenia neutrofilowego
Wpływ na rozwój zapalenia nieeozynofilowego
w astmie mogą mieć różne czynniki. Endotoksyny bakterii Gramm(-) [28,29], zanieczyszczenie środowiska [30],
infekcje wirusowe [31,32] i ozon [33,34,35] indukują neutrofilowe zapalenie dróg oddechowych, skurcz oskrzeli
i objawy astmy. Badania Michela [36,37] wykazały związek między endotoksyną zawartą w kurzu domowym, która jest znanym, silnym czynnikiem prozapalnym, pochodzącym ze ściany komórkowej bakterii Gram ujemnych,
a częstością zaostrzeń astmy u dzieci. Antygeny ulegają
fagocytozie przez komórki prezentujące antygeny (głównie komórki dendrytyczne, makrofagi), które prezentują
je limfocytom Th. Zapoczątkowuje to różnicowanie się
komórek Th0 w Th1 pod wpływem trzech niezależnych
sygnałów (prezentacji epitopu, ekspresji CD80 vs CD86
oraz zwiększonego stężenia IL-12 i INFγ) [38]. Limfocyty
Th1 z kolei produkują liczne cytokiny doprowadzające
do migracji neutrofilów. Chemotaktycznie na neutrofile
działają też: fragmenty C5a, C3a dopełniacza, niektóre
peptydy uwalniane przez bakterie jak np.: N-formylometionyloleucylofenyloalanina (FMLP), cytokiny uwalniane
przez monocyty i makrofagi (IL-1, TNF-α, TGF-β i przede
wszystkim IL-8), LTB4 i PAF, uwalniane m.in. przez
neutrofile, makrofagi, monocyty i eozynofile [39].
Uwolnienie LTB4 prowadzi do chemotaksji neutrofilów i ich interakcji ze śródbłonkiem.[40] LTB4 jest
uważany, podobnie jak PAF, za jeden z potencjalnych mediatorów zaangażowanych w sekwestrację granulocytów
obojętnochłonnych w astmie i POChP [41]. Wiadomo, że
PAF powoduje przejściową neutropenię w krwi krążącej
w efekcie istotnej neutrofilii w tkance płucnej i drzewie
oskrzelowym [42,43], a następnie aktywację neutrofilów
w tkankach obwodowych [42]. Zwiększoną migrację
neutrofilów na obwód PAF powoduje m.in. poprzez
nasilanie adhezji granulocytów obojętnochłonnych do
komórek śródbłonka w mechanizmie: P-selektyna-receptor CD11b/CD18 [44,45]. Aktywacja neutrofilów zachodzi przy udziale receptorów z grupy Toll-like-receptor
(TLR) i CD14 (zlokalizowanych m.in. na leukocytach
i komórkach endotelium). Są one wzbudzane przez dużą
liczbę związków chemicznych (np. LPS bakteryjny, LTA),
a w efekcie potęgują reakcję w oskrzelach przez zaangażowanie Nf-κB w odpowiedzi na szereg niespecyficznych
sygnałów. Najlepiej poznana jest droga aktywacji Nf-κB
po pobudzeniu receptorów TLR 2 i TLR 4. Udowodniono, że receptory te aktywują kinazę związaną z receptorem IL-1 (IRAK) poprzez białko adaptorowe MyD88
204
[46,47,48,49,50]. Aktywacja kinazy IRAK jest w pełni
zależna od białka MyD88 w przypadku receptora TLR 2,
natomiast receptor TLR 4 posiada także drogę aktywacji
Nf-κB niezależną od MyD88.[51] Następnie kinaza IRAK
fosforyluje białko TRAF6 (TNF receptor-associated
factor) [52]. Przy udziale tego białka dochodzi do pobudzenia kolejno kinaz TAK (TGFβ-activating kinase)
[53,54] i NIK (Nf-κB-inducing kinase) w przypadku drogi
związanej z pobudzeniem TLR 4 oraz odpowiednio białek
ECSIT (evolutionarily conserved signaling in Toll pathways) i MEKK1 po interakcji z TLR 2, które aktywują
kompleks IKK (IκB kinase). Czynnik transkrypcyjny
Nf-κB jest związany z białkiem inhibitorowym IκB. Po
fosforylacji białka inhibitorowego przez IKK czynnik
Nf-κB zostaje uwolniony, przenika do jądra komórkowego, gdzie zwiększa transkrypcję takich czynników, jak:
TNFα, IL-6, IL-12 i NO.
Rola IL-8 w zapaleniu astmatycznym
Ważną rolę w zapaleniu nieeozynofilowym odgrywa
produkowana, szczególnie podczas infekcji wirusowej,
przez makrofagi i komórki epitelium IL-8 [55,56]. W badaniach wydzieliny oskrzelowej pacjentów intubowanych
w przebiegu ciężkiej astmy, oprócz znacznie podwyższonej liczby neutrofilów, stwierdzono 19-krotnie wyższe
stężenie IL-8 w porównaniu z pacjentami intubowanymi
z powodów niepulmonologicznych [12]. IL-8 jest chemoatraktantem, aktywatorem, czynnikiem aktywującym
i degranulującym dla neutrofilów, działając poprzez
receptory CXCR1 oraz CXCR2, jak i pobudzonych IL-5
eozynofilów. Jest głównym czynnikiem chemotaktycznym
neutrofilów w płucach [57]. Bardzo istotnej obserwacji
dokonali Page i wsp. [58], którzy udowodnili, że także
neutrofile pod wpływem głównego białka zasadowego
(MBP) eozynofilów mogą autokrynowo produkować
IL-8, co doprowadza do autoamplifikacji procesu zapalenia neutrofilowego. Granulocyty obojętnochłonne
produkują także TNF-alfa, prozapalną cytokinę, która
pobudza komórki epitelialne oskrzeli do produkcji IL-8,
powodując analogiczny efekt. Następnymi cytokinami
odpowiedzialnymi za rekrutację i aktywację neutrofilów
w drogach oddechowych są także, co wykazały badania in
vivo na szczurach, IL-17 oraz IL-1β mająca właściwości
rekrutacji neutrofilów i potęgowania efektu IL-17 [59].
Obie te cytokiny najprawdopodobniej działają pośrednio,
poprzez stymulację komórek nabłonka dróg oddechowych, do produkcji czynników mobilizujących neutrofile,
jak IL-6 i IL-8 [60].
Oddziaływanie neutrofilów na drogi oddechowe
Niekorzystny wpływ neutrofilów na drogi oddechowe
jest uwarunkowany przede wszystkim szkodliwym wpływem wydzielanych: elastazy neutrofilowej, katepsyny G
[61] oraz proteinazy-3 [62,63]. Opisano co najmniej trzy
mechanizmy szkodliwego działania proteinaz neutrofilo-
Alergia Astma Immunologia 2008, 13(4): 202-207
wych w ciężkiej ostrej astmie. Po pierwsze elastaza neutrofilowa, poprzez degranulację komórek kubkowych oraz
wpływ na inne komórki wydzielnicze dróg oddechowych,
powoduje znaczny wzrost wydzielania śluzu [61,64]
w oskrzelach, co wiąże się z mechanizmem zależnej od
neutrofilów hipersekrecji w zaostrzeniu astmy. Podanie
selektywnego inhibitora elastazy i proteinazy-3, jakim jest
ICI 200,355 [65], zapobiega takiej degranulacji. Podobnie zahamowanie obserwowano w przypadku inhibitora
elastazy i katepsyny G (SLPI) [66], co łącznie dowodzi,
że elastaza jest głównym czynnikiem degranulujacji
komórek kubkowych. Drugim mechanizmem działania
neutrofilów na drogi oddechowe, jest ich zdolność do
aktywacji komórek nabłonka oskrzeli oraz zwiększenia
przepuszczalności naczyń poprzez wydzielanie leukotrienów, wolnych rodników tlenowych lub elastazy [67,68].
Trzecim udowodnionym sposobem działania proteaz neutrofilowych jest aktywacja eozynofilów [61]. Liu i wsp.
oczyścili eozynofile pobrane od pacjentów z atopową
astmą, a następnie inkubowali je z elastazą neutrofilową
i katapsyną G. Po 2h oznaczane było uwalnianie kationowego białka eozynofilów (ECP). Było ono najwyższe
po inkubacji z elastazą neutrofilową. Mniejszy efekt
osiągnięto w próbkach z katepsyną G i plwociną chorych
na mukowiscydozę. Autorzy sugerują, że mechanizm
degranulacji eozynofilów pod wpływem elastazy jest zależny częściowo od Ca2+ i włókien aktynowych, co czyni
go podobnym do mechanizmu degranulacji komórek
wydzielniczych dróg oddechowych, także związanego
z elastazą.
Związek zapalenia neutrofilowego
z glikokortykosteroidoterapią
Nie jest do końca wiadome jaki rzeczywiście wpływ
na neutrofilię w drogach oskrzelowych mają glikokortykosteroidy wziewne. Wenzel i wsp. wykazali, że liczba
neutrofilów wzrasta w ciężkiej steroido-zależnej astmie
[13]. W pracy tej przebadano 14 chorych na ciężką postać
astmy pacjentów, zależnych od wysokich dawek doustnych glikokortykosteroidów. Przeanalizowano pobrane
od nich podczas bronchoskopii popłuczyny oskrzelowe
(BAL) oraz biopsje ściany oskrzeli. Następnie wyniki porównano ze zdrową grupą kontrolną i pacjentami z astmą
umiarkowaną. Wykazano, że odsetek eozynofilów w BAL
był największa w astmie umiarkowanej, natomiast ciężką astmę charakteryzował dwukrotnie większy odsetek
neutrofilów. Podobne rezultaty wykazano w biopsjach
oskrzeli. W grupie najcięższej astmy znamiennie wyższe
były też stężenia LTB4 i tromboksanu. Nie wiadomo
jednak, czy neutrofilia rozwija się jako pierwotny, patologiczny proces czy też, jak już wspomniano, jest to
wtórne zjawisko w efekcie stosowania dużych dawek
wziewnych kortykosteroidów [69]. Są badania wskazujące, że pacjenci chorzy na ciężką astmę, leczeni przez
rok doustnymi glikokortykosteroidami, mają znacznie
Rosiek-Biegus M, Fal AM. Nieeozynofilowe mechanizmy zapalenia astmatycznego
zwiększoną liczbę oraz odsetek neutrofilów w BAL
oraz w bioptatach błony śluzowej oskrzela, podczas gdy
eozynofile pozostają praktycznie wyeliminowane [70].
U tych pacjentów nie stwierdzono natomiast w trakcie
terapii poprawy parametrów klinicznych kontroli astmy
(np. FEV1) lecz ich pogorszenie. Wiadomo, że kortykosteroidy, które mają korzystny wpływ na stłumienie
procesu zapalnego zależnego od limfocytów Th2 oraz
eozynofilów, nie redukują liczby neutrofilów w oskrzelach
[71], a nawet ją zwiększają poprzez zahamowanie ich
apoptozy [69]. Z badań Wenzel i wsp. wynika również, że
kortykosteroidy mogą zwiększać aktywność neutrofilów
poprzez zwiększenie stężenia LTB4. Kortykosteroidy są
wiodącymi lekami w leczeniu astmy oskrzelowej, jednakże
w niektórych sytuacjach zwiększają one produkcję białka
aktywującego 5-lipoksygenazę i mogą również dodatnio
wpływać na cyklooksygenazę w komórkach będących
jednocześnie pod wpływem stem cell factor-1 (SCF-1),
jak i glikokortykosteroidów [72,73]. Wenzel i wsp. wykazali podwyższony poziom tromboksanu w popłuczynach
z dróg oddechowych u pacjentów pozostających na dużych
dawkach kortykosteroidów. Tromboksan jest produkowany przede wszystkim przez płytki, a także makrofagi
oraz monocyty i jest uważany za jeden z najsilniejszych
czynników odpowiedzialnych za powstawanie nieswoistej
nadreaktywności oskrzeli [74].
W badaniach mikroskopowych z biopsji oskrzeli
stwierdzono zwiększoną liczbę makrofagów w próbkach pobranych od pacjentów z umiarkowaną astmą,
w porównaniu z astmą ciężką i grupą kontrolną. Rola
makrofagów w astmie jest bardzo słabo poznana, ale
istnieją doniesienia, ze mają one negatywny wpływ na
toczący się przewlekły proces zapalny [75,76].
Udział beta2-agonistów w stabilizacji astmy
Trwają obecnie badania nad udziałem drugiej, równie
ważnej, grupy leków stosowanych w astmie: agonistów
receptora β2 adrenergicznego, w zapaleniu nieeozynofilowym. Doniesienia in vitro sugerują, że długo działający
beta2-agoniści mają właściwości stabilizujące neutrofile
205
[77]. Reid i wsp. [78] zbadali efekt salmeterolu na stężenie IL-8, liczbę neutrofilów i stężenie mieloperoksydazy
(MPO – marker aktywacji neutrofilów) w przewlekłej
astmie. W tym celu przebadano 45 pacjentów z przewlekłą
astmą zażywających wziewne kortykosteroidy. U części
pacjentów włączono salmeterol, a części dodano wziewnie
flutikazon. Przed modyfikacją terapii i po 12 tygodniach
oznaczono wyżej wymienione czynniki w BAL. W grupie
leczonej flutikazonem stwierdzono podwyższoną liczbę
neutrofilów, a stężenia IL-8 i MPO pozostały bez zmian.
Natomiast wprowadzenie salmeterolu znacznie zmniejszyło stężenia IL-8 i MPO, lecz nie wpłynęło na liczbę
granulocytów obojętnochłonnych. Wyniki te sugerują,
że włączenie długo działającego beta2-agonisty może
mieć korzystny wpływ na stabilizację astmy, dzięki
zmniejszeniu produkcji interleukiny 8 i uwalniania MPO.
Spadek uwalniania MPO może świadczyć o zmniejszeniu aktywności neutrofilów uzyskanej przez włączenie
salmeterolu.
Podsumowanie
Astma nieeozynofilowa stanowi istotny problem
zarówno z punktu widzenia nauk podstawowych, jak
i kliniki. Z jednej strony nie znamy wyjaśnienia, czy ten
fenotyp jest odrębną jednostką patologiczną z grupy chorób obturacyjnych, czy powstaje w efekcie długotrwałego
leczenia pacjentów preparatami glikokortykosteroidów.
Z drugiej strony – niezależnie od genezy tego typu zapalenia astmatycznego i tego typu astmy, pozostaje ona istotnym problemem terapeutycznym, gdyż (jak wspomniano
w tym artykule) nie poddaje się typowemu leczeniu i ma
tendencję do szczególnie ciężkiego przebiegu. Wydaje
się, że połączenie badań zależności międzykomórkowych
w zapaleniu alergicznym z obserwacjami klinicznymi
i pobieraniem materiału badawczego w coraz wcześniejszych etapach historii naturalnej astmy u poszczególnych
pacjentów, pozwoli na zdefiniowanie genezy i przynależności tej postaci astmy. W konsekwencji wpłynie to
prawdopodobnie na bardziej skuteczne jej leczenie.
Piśmiennictwo
1. Pearce N, Pekkanen J, Beasley R. How much asthma is really
attributable to atopy? Thorax, 1999; 54(3): 268-72.
2. Pearce N, Douwes J, Beasley R. Is allergen exposure the major
primary cause of asthma? Thorax, 2000; 55: 424-431
3. Fahy JV, Fleming HE, Wong HH i wsp. The effect of an anti-IgE
monoclonal antibody on the early and late phase responses to
allergen inhalation in asthmatic subjects. Am J Respir Crit Care
Med, 1997; 155: 1828-1834.
4. Boulet LP, Chapman KR, Cote J i wsp. Inhibitory effects of
an anti-IgE antibody E25 on allergen-induced early asthmatic
response. Am J Respir Crit Care Med, 1997; 155: 1835-1840.
5. Fahy JV, Cockcroft DW, Boulet LP i współ. Effect of Aerosolized Anti-IgE (E25) on Airway Responses to Inhaled Allergen
in Asthmatic Subjects. Am J Respir Crit Care Med, 1999; 160:
1023-1027.
6. Casale TB, Bernstein IL, Busse W i wsp. Use of an anti-IgE
humanized monoclonal antibody in ragweed-induced allergic
rhinitis. J Allergy Clin Immunol, 1997; 100: 110-121.
7. Milgrom H, Fick RB, Su JQ i wsp. Treatment of allergic asthma
with monoclonal anti-IgE antibody. N Engl J Med, 1999; 34:
1966-73.
8. Mehlhop PD, van de Rijn M, Goldberg AB i wsp. Allergen-induced bronchial hyperreactivity and eosinophilic inflammation
occur in the absence of IgE in a mouse model of asthma. Proc
Natl Acad Sci U S A, 1997; 94: 4: 1344-9.
9. Hamelmann E, Takeda K, Schwarze J i wsp. Development of
Eosinophilic Airway Inflammation and Airway Hyperresponsiveness Requires Interleukin-5 but Not Immunoglobulin E or B
Lymphocytes. Am J Respir Cell Mol Biol, 1999; 21: 480-489.
206
10. Hamelmann E , Cieslewicz G, Schwarze J i wsp. Anti-Interleukin
5 but not Anti-Immunoglobulin E Treatment Prevents Airway
Inflammation and Hyperresponsiveness in a Mouse Model of
Allergic Sensitization. Am J Crit Care Resp Med., 1999; 160:
934-941.
11. Tournoy KG, Kips JC, Schou C i wsp. Airway eosinophilia is not
a requirement for allergen-induced airway hyperresponsiveness.
Clin. Exp. Allergy, 2000; 30:79
12. Ordonez CL, Shaughnessy TE, Matthay MA i wsp. Increased
Neutrophil Numbers and IL-8 Levels in Airway Secretions in
Acute Severe Asthma. Am J Respir Crit Care Med, 2000; 161:
1185-1190.
13. Wenzel SE, Szefler SJ, Leung DYM i wsp. Bronchoscopic
evaluation of severe asthma: persistent inflammation despite
high dose glucocorticoids. Am J Respir Crit Care Med,1997;
156:737-743.
14. Wenzel S, Schwartz LB, Langmack EL i wsp. Evidence that severe asthma can be divided pathologically into two inflammatory
subtypes with distinct physiologic and clinical characteristics.
Am J Respir Crit Care Med, 1999; 160:1001-1008.
15. Pavord ID, Brightling CE, Woltmann G i wsp. Non-eosinophilic corticosteroid unresponsive asthma. 1999; 26; 353(9171):
2213-4.
16. Turner MO, Hussack P, Sears MR i wsp. Exacerbations of asthma
without sputum eosinophilia. Thorax, 1995; 50: 1057-1061.
17. Fahy JV, Liu J, Wong H i współ. Cellular and biochemical analysis of induced sputum from asthmatic and from healthy subjects.
Am Rev Respir Dis, 1993; 147: 1126-1131.
18. Fahy JV, Schuster A, Ueki I i wsp. Mucus hypersecretion in
bronchiectasis: the role of neutrophil proteases. Am Rev Respir
Dis, 1992; 146: 1430-1433.
19. Cai Y, Carty Y, Henry RL i współ. Persistence of sputum eosinophilia in children with controlled asthma when compared with
healthy children. Eur Respir J, 1998; 11: 848-853.
20. Pin I, Gibson PG, Kolendowicz R i wsp. Use of induced sputum
cell counts to investigate airway inflammation in asthma. Thorax.
1992; 47:25-9.
21. Norzila MZ, Fakes K, Henry RL i wsp. Interleukin-8 Secretion
and Neutrophil Recruitment Accompanies Induced Sputum Eosinophil Activation in Children with Acute Asthma Am J Respir
Crit Care Med, 2000; 161: 769-774.
22. Sur S, Crotty TB, Kephart GM i wsp. Sudden-onset fatal asthma. A distinct entity with few eosinophils and relatively more
neutrophils in the airway submoccsa? Am Rev Respir Dis, 1993;
148: 713-719.
23. Fahy JV, Kim KW, Liu J i wsp. Prominent neutrophilic inflammation in sputum from subjects with asthma exacerbation. J Allergy
Clin Immunol, 1995; 95: 843-852.
24. Twaddell SH, Gibson PG, Carty K i wsp. Assessment of airway
inflammation in children with acute asthma using induced sputum. Eur Respir J, 1996; 9: 2104-2108.
25. Martin RJ, Cicutto LC, Smith HR i wsp. Airways inflammation
in nocturnal asthma. Am Rev Respir Dis, 1991; 143: 351-357.
26. Lamblin C,Gosset P, Tillie-Leblond I i wsp. Bronchial Neutrophilia in Patients with Noninfectious Status Asthmaticus. Am
J Respir Crit Care Med, 1998; 157: 394-402.
27. Ward C, Kelly CA, Stenton SC i wsp. The relative contribution of
bronchoalveolar macrophages and neutrophils to lucigenin- and
luminol-amplified chemiluminescencje. Eur Respir J, 1990; 3:
1008-1014.
Alergia Astma Immunologia 2008, 13(4): 202-207
28. Schenker MB, Christiani D, Cormier Y I wsp. Respiratory health
hazards in agriculture. Schenker MB , editor. Vol. 158. American
Thoracic Society; 1998; S1: S76.
29. Douwes J, Heederik D. Epidemiologic investigations of endotoxins. Int J Occup Environ Health, 1997; 3(suppl): S26-31.
30. Kennedy T, Ghio AJ, Reed W i wsp. Copper-dependent Inflammation and Nuclear Factor- B Activation by Particulate Air
Pollution. Am J Respir Cell Mol Biol, 1998; 19: 366-378.
31. Nicholson KG, Kent J, Ireland DC. Respiratory viruses and exacerbations of asthma in adults. BMJ, 1993; 16; 307: 982-986.
32. Johnston SL. The role of viral and atypical bacterial pathogens
in asthma pathogenesis. Pediatr Pulm Supp,1999; 18:141-3.
33. Dockery DW, Speizer FE, Stram DO i wsp. Effects of inhalable
particles on respiratory health of children. Am Rev Respir Dis,
1989; 139: 587-594.
34. Greer JR, Abbey DE, Burchette RJ. Asthma related to occupational and ambient air pollutants in nonsmokers. J of Occup and
Environ Med. 1993; 35: 909-915.
35. McDonnell WF, Abbey DE, Nishino N i wsp. Long-term ambient
ozone concentration and the incidence of asthma in nonsmoking adults: the AHSMOG Study. Environ Research, 1999; 80:
110-121.
36. Michel O, Ginanni R, Duchateau J i wsp. Domestic endotoxin
exposure and clinical severity of asthma. Clin Exp Allergy. 1991;
Jul; 21: 441-8.
37. Michel O, Kips J, Duchateau J i wsp. Severity of asthma is related
to endotoxin in house dust. Am J Respir Crit Care Med. 1996;
154: 1641-6.
38. Fal AM. Immunomodulacja w leczeniu astmy i alergii. Stand
Med. 2004; 6(supl. 20): 20-23.
39. Cassatella MA, Gasperini S, Calzetti F i wsp. Lipopolysaccharide-induced interleukin-8 gene expression in human granulocytes:
transcriptional inhibition by interferon-gamma. Biochem J. 1995;
15: 751-5.
40. Busse W. The Role and Contribution of Leukotrienes in Asthma.
Annals of Allergy, Asthma and Immunology,1998; 81: 17-29.
41. Felez MA, Roca J, Barbera JA i wsp. Inhaled platelet-activating
factor worsens gas exchange in mild asthma. Am. J Respir Crit
Care Med, 1994; 150: 369-373.
42. Wardlaw AJ, Chung KF, Moqbel R i wsp. Effects of inhaled PAF
in humans on circulating and bronchoalveolar lavage fluid neutrophils. Relationship to bronchoconstriction and changes in airway
responsiveness. Am Rev Respir Dis, 1990; 141: 386-392.
43. Masclansn JR, Barbera JA, Macnie W i wsp. Salbutamol reduces
pulmonary neutrophil sequestration of platelet- activating factor
in humans. Am J Respir Crit Care Med, 1996; 154: 529-532.
44. Kilgore KS, Ward PA, Warren JS. Neutrophil adhesion to human
endothelial cells is induced by the membrane attack complex: The
roles of P-selectin and platelet activating factor. Inflammation,
1998; 22: 583-598.
45. Rainger GE, Rowley AF, Nash GB. Adhesion-dependent release
of elastase from human neutrophils in a novel, flow-based model:
Specificity of different chemotactic agents. Blood, 1998; 92:
4819-4827.
46. Kirschning CJ, Wesche H, Merrill Ayres T i wsp. Human toll-like
receptor 2 confers responsiveness to bacterial lipopolysaccharide.
J Exp Med, 1998; 188: 2091-7.
47. Wesche H, Henzel WJ, Shillinglaw W i wsp. MyD88:an adapter
that recruits IRAK to the IL-1 receptor complex. Immunity, 1997;
7: 837-47.
Rosiek-Biegus M, Fal AM. Nieeozynofilowe mechanizmy zapalenia astmatycznego
48. Muzio M, Natoli G, Saccani S i wsp. The human toll signaling
pathway: divergence of nuclear factor kappaB and JNK/SAPK
activation upstream of tumor necrosis factor receptor-associated
factor 6 (TRAF6). J Exp Med, 1998; 187: 2097-101.
49. Muzio M, Ni J, Feng P i wsp. IRAK (Pelle) family member
IRAK-2 and MyD88 as proximal mediators of IL-1 signaling.
Science, 1997; 278: 1612-5.
50. Medzhitov R, Preston-Hurlburt P, Kopp E i wsp. MyD88 is
an adaptor protein in the hToll/IL-1 receptor family signaling
pathways. Mol Cell, 1998; 2: 253-8.
51. Takeuchi O, Kaufmann A, Grote K I współ. Cutting edge: preferentially the R-stereoisomer of the mycoplasmal lipopeptide
macrophage-activating lipopeptide-2 activates immune cells
through a toll-like receptor 2- and MyD88-dependent signaling
pathway. J Immunol, 2000; 164: 554-7.
52. Cao Z, Xiong J, Takeuchi M i wsp. TRAF6 is a signal transducer
for interleukin-1. Nature, 1996; 383: 443-6.
53. Irie T, Muta T, Takeshige K. TAK1 mediates an activation signal
from toll-like receptor(s) to nuclear factor-kB in lipopolysaccharide-stimulated macrophages. FEBS Lett, 2000; 467: 160-4.
54. Ninomiya-Tsuji J, Kishimoto K, Hiyama A i współ. The kinase
TAK1 can activate the NIK-I k B as well as the MAP kinase
cascade in the IL-1 signalling pathway. Nature, 1999; 398:
252-6.
55. Pizzichini MMM, Pizzichini E, Efthimiadis A i wsp. Asthma
and Natural Colds. Am J Respir Crit Care Med, 1998; 158:
1178-1184
56. Corne JM, Holgate ST. Mechanisms of virus induced exacerbations of asthma. Thorax, 1997; 52: 380-389.
57. Kunkel SL, Standiford T, Kasahara K i wsp. Interleukin-8 (IL-8):
the major neutrophil chemotactic factor in the lung. Exp Lung
Res, 1991; 17: 17-23.
58. Page SM, Gleich GJ, Roebuck KA i wsp. Stimulation of neutrophil IL-8 production by eosinophil granule major basic protein.
Am J Respir Cell Mol Biol, 1999; 21:230-237.
59. Hoshino H, Laan M, Sjöstrand M i wsp. Increased elastase and
myeloperoxidase activity associated with neutrophil recruitment
by IL-17 in airways in vivo. J Allergy Clin Immunol, 2000; 105:
143-149.
60. Linden A, Hoshino H, Laan M. Airway neutrophils and interleukin-17. Eur Respir J, 2000; 15: 973-977.
61. Sommerhoff CP, Nadel JA, Basbaum CB i wsp. Neutrophil elastase and cathepsin G stimulate secretion from cultured bovine
airway gland serous cells. J Clin Invest, 1990; 85: 682-689.
62. Rao NV, Marshall BC, Gray BH i wsp. Interaction of secretory
leukocyte protease inhibitor with proteinase-3. Am J Respir Cell
Mol Biol, 1993; 8: 612-616.
63. Renesto P, Balloy V, Kamimura T i wsp. Inhibition by recombinant SLPI and half-SLPI (Asn55-Ala107) of elastase and cathepsin G activities: consequence for neutrophil-platelet cooperation.
Br J Pharmacol, 1993; 108: 1100-1106.
207
64. Kim KC, Nassiri J, Brody JS. Mechanisms of airway goblet cell
mucin release: studies with cultured tracheal surface epithelial
cells. Am J Respir Cell Mol Biol, 1989; 1:137-143.
65. Sommerhoff CP, Krell RD, Williams JL i wsp. Inhibition of
human neutrophil elastase by ICI 200,355. Eur J Pharmacol,
1991; 193: 153-158.
66. Sallenave JM, Si-Tahar M, Cox G i wsp. Secretory leukocyte
proteinase inhibitor is a major leukocyte elastase inhibitor in
human neutrophils. J Leukoc Biol, 1997; 61: 695-702.
67. Amitani R, Wilson R, Rutman A i wsp. Effects of human neutrophil elastase and Pseudomonas aeruginosa proteinases on
human respiratory epithelium. Am J Respir Cell Mol Biol, 1991;
4: 26-32.
68. Persson CGA. Role of plasma exudation in asthmatic airways.
Lancet 1986: 1126-1129.
69. Cox G. Glucocorticoid treatment inhibits apoptosis in human
neutrophils. Separation of survival and activation outcomes.
J Immunol, 1995; 154: 4719-4725
70. Chanez, P, Paradis L, Vignola AM i wsp. Changes in bronchial
inflammation of steroid (GCs) dependent asthmatics. Am J Respir
Crit Care Med, 1996; 153: A212.
71. Keatings VM, Jatakanon A, Worsdell YM i wsp. Effects of inhaled and oral glucocorticoids on inflammatory indices in asthma
and COPD. Am J Respir Crit Care Med, 1997; 155: 542-548.
72. Pouliot M, McDonald PP, Borgeat P i wsp. Granulocyte/macrophage colony-stimulating factor stimulates the expression of the
5-lipoxygenase-activating protein (FLAP) in human neutrophils.
J Exp Med, 1994; 179: 1225-1232.
73. Samet JM, Fasano MB, Fonteh AN i wsp. Selective Induction
of Prostaglandin G/H Synthase I by Stem Cell Factor and Dexamethasone in Mast Cells. J Biol Chem, 1995; 270: 8044-8049.
74. Fujimura M, Sakamoto S, Saito M i wsp. Effect of a thromboxane
A2 receptor antagonist (AA-2414) on bronchial hyperresponsiveness to methacholine in subjects with asthma. J Allergy Clin
Immunol, 1991; 87: 23-27.
75. Aubas P, Cosso B, Godard P i wsp. Decreased suppressor cell
activity of alveolar macrophages in bronchial asthma. Am Rev
Respir Dis, 1984; 130: 875-878.
76. Gosset P, Lassalle P, Tonnel AB i wsp. Production of an interleukin-1 inhibitory factor by human alveolar macrophages from
normals and allergic asthmatic patients. Am Rev Respir Dis.
1988; 138: 40-6.
77. Anderson R, Feldman C, Theron AJ I wsp. Anti-inflammatory
membrane-stabilising interactions of salmeterol with human
neutrophils in vitro. British Journal of Pharmacology, 1996; 117:
1387-1394
78. Reid DW, Ward C, Wang, N i wsp. Possible anti-inflammatory
effect of salmeterol against interleukin-8 and neutrophil activation in asthma in vivo, European Respiratory Journal, 2003; 21:
994-999.