docuwagi na tle działalności Rady Praw Człowieka ONZ
download 
Reklamacja Transkrypt
uwagi na tle działalności Rady Praw Człowieka ONZ
Zarz¹dzanie i Finanse Journal of Management and Finance Vol. 12, No. 3/1/2014 Iwona Wroñska* Iwona Wroñska Budowanie wartoœci firmy w kontekœcie poszanowania praw cz³owieka – uwagi na tle dzia³alnoœci Rady Praw Cz³owieka ONZ w kwestii odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych za przestrzeganie praw jednostki Budowanie wartoœci firmy w kontekœcie poszanowania praw cz³owieka... Wstêp Nurt prawnomiêdzynarodowej odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych za przestrzeganie miêdzynarodowego prawa praw cz³owieka jest stosunkowo nowy. Pierwsze inicjatywy i dzia³ania w tym zakresie pojawi³y siê w stosunkach miêdzynarodowych dopiero w latach siedemdziesi¹tych XX wieku, symbolicznie nazywane jako „produkt uboczny” fali globalizacji. Koniecznoœæ po³¹czenia biznesu i praw cz³owieka sta³a siê bardziej widoczna na arenie miêdzynarodowej poprzez dzia³alnoœæ korporacji transnarodowych, które wspó³czeœnie odgrywaj¹ wa¿ne role, nie tylko gospodarcze, ale równie¿ polityczne i spo³eczne. Jednak ochrona praw cz³owieka w kontekœcie rozwoju gospodarczego nie zosta³a sprzê¿ona czy dopasowana, niejako nie nad¹¿a za zglobalizowanym, przekszta³conym gospodarczo rzeczywistym œwiatem potrzeb ochrony praw cz³owieka i wolnoœci. Celem niniejszego artyku³u jest omówienie, w jakim zakresie, poprzez jakie dzia³ania oraz rozwi¹zania prawne, instytucjonalne i organizacyjne, Rada Praw Cz³owieka ONZ podejmuje aktywnoœæ w zakresie zwiêkszenia poszanowania praw cz³owieka przez korporacje transnarodowe. Jest to kontekst donios³y, bowiem standard przestrzegania praw jednostki jest jednym z wa¿niejszych czynników kszta³tuj¹cych wartoœæ firmy, tak samo istotnych jak czynniki materialne. Nale¿y podkreœliæ, i¿ przede wszystkim zakres temporalny dzia³ania Grupy Roboczej w sprawie praw cz³owieka oraz korporacji ponadnarodowych i innych przedsiêwziêæ gospodarczych stanowi³ dla autorki nadrzêdn¹ inspiracjê i utwierdzi³ w przekonaniu o aktualnoœci badanego problemu, w przedmiocie rozwoju ochrony praw cz³owieka przez korporacje transnarodowe i jej wp³ywu na budowê wartoœci firmy. * Dr, Katedra Prawa Miêdzynarodowego, Wydzia³ Prawa, Uniwersytet w Bia³ymstoku, ul. Mickiewicza 1, 15-213 Bia³ystok, [email protected] 146 Iwona Wroñska Na pocz¹tku omówiona zostanie pokrótce rola czynnika ludzkiego w dzia³alnoœci gospodarczej. Nastêpnie poczyniono uwagi wprowadzaj¹ce w zakresie genezy kszta³towania siê prac w ramach ONZ dotycz¹cych odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych za przestrzeganie praw cz³owieka. W kolejnej czêœci autorka przedstawia zagadnienie odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych za naruszenia praw cz³owieka w pracach Rady Praw Cz³owieka. Omówione s¹ w tej czêœci przyjête akty prawne oraz podejmowane dzia³ania przez specjalne struktury organizacyjne. Artyku³ koñczy próba oceny znaczenia zarówno praktyki, jak i dorobku Rady Praw Cz³owieka w obszarze odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych w prawie miêdzynarodowym za ochronê praw cz³owieka1. W badaniach pos³u¿ono siê przede wszystkim metod¹ analizy dokumentów: krajowych i miêdzynarodowych, g³ównie Rady Praw Cz³owieka ONZ oraz analiz¹ literatury polsko- i anglojêzycznej. Pomocniczo zastosowano równie¿ metodê analizy statystycznej. 1. Czynnik ludzki jako wartoœæ przedsiêbiorstwa Wiele przeprowadzonych badañ wyraŸnie wskazuje, ¿e ocena wartoœci podmiotu gospodarczego to nie tylko analiza czynników ekonomicznych. To równie¿ wa¿na ocena przestrzegania praw jednostki, traktowania jej w dzia³alnoœci gospodarczej zgodnie z powszechnymi standardami praw cz³owieka. Przegl¹d adekwatnego piœmiennictwa pozwala stwierdziæ, i¿ w zale¿noœci od traktowania i dzia³añ/czynnoœci dotycz¹cych ludzi w przedsiêbiorstwie osoby pracuj¹ce na rzecz podmiotu najczêœciej s¹ okreœlane mianem: zasobu ludzkiego, kapita³u ludzkiego lub potencja³u ludzkiego [szerzej: Jamka, 2011, s. 84–280]. Analiza ró¿nic we wskazanych pojêciach zosta³a pominiêta, stanowi bowiem szeroki i odrêbny temat merytorycznego definiowania, niemieszcz¹cy siê w ramach omawianego zagadnienia. Autorka na potrzeby niniejszych rozwa¿añ nadaje wszystkim pojêciom jedn¹ wspóln¹ nazwê – czynnik ludzki. 1 W rozwa¿aniach autorka zdecydowa³a siê na u¿ywanie terminu „korporacje transnarodowe”, choæ w literaturze spotkaæ siê mo¿na z doœæ zró¿nicowanym nazewnictwem w zakresie okreœlania miêdzynarodowego charakteru dzia³alnoœci tych podmiotów, np.: korporacje miêdzynarodowe, wielonarodowe czy ponadnarodowe. Przyjêcie terminu „korporacje transnarodowe” na potrzeby opracowania wynika z faktu, i¿ przymiotnik transnarodowy (transnational) jest u¿ywany i wykorzystywany w dokumentach i praktyce ONZ. Budowanie wartoœci firmy w kontekœcie poszanowania praw cz³owieka... 147 Z badañ i stanowisk wynikaj¹cych z doktryny, dzia³alnoœci podmiotów krajowych, organizacji oraz struktur miêdzynarodowych, które zajmuj¹ siê ocen¹ relacji przestrzegania praw cz³owieka w kontekœcie dzia³alnoœci gospodarczej, wynika, ¿e zagro¿enie naruszenia praw cz³owieka powinno byæ traktowane jako: po pierwsze, aspekt oceny wartoœci przedsiêbiorstwa; po drugie, tak¿e jako jeden z wa¿nych elementów ryzyka biznesowego, tak samo istotny jak inne warunki ryzyka typu np. ekonomicznego. Na ³¹czn¹ wartoœæ firmy sk³adaj¹ siê wartoœci materialne oraz niematerialne. Wartoœci materialne to rzeczowe i finansowe aktywa ewidencjonowane w bilansach, pomniejszone o zobowi¹zania, natomiast niematerialne stanowi¹ nadwy¿kê wartoœci rynkowej sk³adników firmy, wynikaj¹c¹ z jej funkcjonowania w sposób dot¹d zorganizowany [Kisiel, 2011, s. 443]. Do wartoœci niematerialnych zalicza siê równie¿ reputacjê firmy, kszta³towan¹ g³ównie przez wysokie kwalifikacje kadry, strukturê zatrudnienia, a tak¿e odpowiednie traktowanie spraw personalnych [Kisiel, 2011, s. 443]. Rysunek 1. Korzyœci ze spo³ecznej odpowiedzialnoœci biznesu (wartoœæ oceny w procentach) ród³o: [PwC i SMG/KRC dla PARP, 2012]. 148 Iwona Wroñska Pomiar i ocena zjawisk oraz procesów gospodarczych zachodz¹cych w ramach dzia³alnoœci gospodarczej, potrzebnych do okreœlenia wartoœci firmy, jest trudne i nie zawsze mo¿liwe do dok³adnego przeprowadzenia. Wynika to ze z³o¿onoœci materii pomiaru, czyli odnoszenia ich zarówno do wartoœci ekonomicznych, jak i etycznych, zwi¹zanych z funkcjonowaniem czynnika ludzkiego [szerzej: £ukasiewicz, 2005, s. 37–44]. Pomimo z³o¿onoœci prowadzonych analiz w zakresie pomiaru, wartoœciotwórcza rola ludzi w przedsiêbiorstwie, czyli wartoœæ czynnika ludzkiego, jest jednym z warunków rozwoju przedsiêbiorstw, bowiem sprzyja obni¿aniu kosztów ich dzia³alnoœci, podnosz¹c w ten sposób ich konkurencyjnoœæ [Szewc-Rogalska, 2005, s. 127–128]. Przestrzeganie praw cz³owieka w ramach prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej jest podstawowym elementem etycznego biznesu i wspóln¹ odpowiedzialnoœci¹ firm, pañstw oraz podmiotów spo³ecznych, które powinny wspó³pracowaæ na rzecz przeciwdzia³ania ich ³amaniu. Kwestie praw cz³owieka pojawiaj¹ siê – choæ w ró¿nym zakresie i z ró¿nym naciskiem – we wszystkich bran¿ach i rodzajach dzia³alnoœci gospodarczej – nie ma firm, których ten temat nie dotyczy [Putkowska, 2013, s. 3]. Nie ma firm, których ocena wartoœci jest wolna od aspektów zwi¹zanych z przestrzeganiem praw cz³owieka – to stymuluje równanie: przestrzeganie praw cz³owieka równa siê wysokiej produktywnoœci czynnika ludzkiego w firmie, co pokazuje nie tylko teoria, ale przede wszystkim praktyka. Wysoka produktywnoœæ czynnika ludzkiego jest niezmiernie istotna zarówno dla poszczególnych przedsiêbiorstw, jak i ca³ej gospodarki, stanowi bowiem jeden z warunków rozwoju i poprawy konkurencyjnoœci przedsiêbiorstw, a tym samym powoduje przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego [Szewc-Rogalska, 2005, s. 127]. Kszta³towanie standardów ochrony praw cz³owieka przez firmy jest uwarunkowane wa¿n¹ relacj¹ pomiêdzy dwoma zagadnieniami: po pierwsze, g³ównym celem dzia³alnoœci gospodarczej jest osi¹ganie zysków ekonomicznych, po drugie – wartoœæ firmy w sposób istotny jest kszta³towana przez odpowiedni standard poszanowania praw jednostki. Tak ukszta³towana zale¿noœæ wynika ze wspó³czesnej redefinicji praw cz³owieka, których przestrzeganie stanowi kryterium oceny w ramach kszta³towania ³¹cznej wartoœci firmy. Budowanie wartoœci firmy w kontekœcie poszanowania praw cz³owieka... 149 2. Odpowiedzialnoœæ korporacji transnarodowych w pracach ONZ – rozwój koncepcji Miêdzynarodowe standardy praw cz³owieka s¹ tradycyjnie w gestii rz¹dów, ale wraz ze wzrostem roli podmiotów korporacyjnych kwestia ochrony praw cz³owieka przez korporacje transnarodowe zosta³a umieszczona w krêgu zainteresowañ ONZ. W ci¹gu ostatniej dekady ONZ stale podejmuje i analizuje problematykê odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych za przestrzeganie praw cz³owieka. W wyniku tego procesu coraz wiêcej wiadomo na temat odpowiednich ról i obowi¹zków nie tylko pañstw, ale przede wszystkim samych korporacji transnarodowych w odniesieniu do ochrony i poszanowania praw cz³owieka. Od 2011 roku istnieje dodatkowa, organizacyjnie wyodrêbniona w Radzie Praw Cz³owieka ONZ grupa, tzw. Grupa Robocza w sprawie praw cz³owieka oraz korporacji ponadnarodowych i innych przedsiêwziêæ gospodarczych, która zosta³a powo³ana tylko na okres trzech lat. Zatem Grupa Robocza jest doœæ now¹, aczkolwiek jednoczeœnie koñcz¹c¹ w 2014 roku swoj¹ dzia³alnoœæ struktur¹. Od ponad dwudziestu lat mo¿na zauwa¿yæ, i¿ w bogatej literaturze prowadzona jest szeroka debata zarówno co do teoretycznych, jak i praktycznych konsekwencji przypisywania odpowiedzialnoœci za naruszenia praw cz³owieka dla podmiotów korporacyjnych, w tym o charakterze transnarodowym2. Jest to wynik prowadzonych ju¿ w latach siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych XX wieku przez ONZ prób uregulowania dzia³alnoœci korporacji transnarodowych, w aspekcie przestrzegania praw cz³owieka i odpowiedzialnoœci za ich ochronê. Nigdy jednak nie osi¹gniêto miêdzynarodowego kompromisu czy konsensusu w sprawie przyjêcia kodeksu postêpowania dla korporacji transnarodowych. Aktywnoœæ Rady Praw Cz³owieka w zakresie ochrony praw cz³owieka przez korporacje transnarodowe jest kontynuacj¹ dzia³ania rozwi¹zanej w 2006 roku Komisji Praw Cz³owieka ONZ oraz powo³anej w jej strukturach tzw. Podkomisji ONZ ds. Popierania i Ochrony Praw Cz³owieka [Aguirre, 2011, s. 127–128]. 13 sierpnia 2003 roku Podkomisja ONZ ds. Popierania i Ochrony Praw Cz³owieka przyjê³a dokument zatytu³owany: „Normy odpowiedzialnoœci korporacji miêdzynarodowych i innych przedsiêwziêæ gospodarczych w odniesieniu do praw cz³owieka”. W dokumencie tym okreœ2 Zob. szerzej: [Duruigbo, 2008, s. 221–261; Stephens, 2002, s. 45–90]. 150 Iwona Wroñska lono obowi¹zki korporacji transnarodowych w zakresie ochrony praw cz³owieka, pocz¹wszy od odpowiedzialnoœci miêdzynarodowej w sprawach karnych, w zakresie prawa humanitarnego, jak równie¿ aspekt przestrzegania praw cywilnych, politycznych, gospodarczych, spo³ecznych i kulturalnych, a tak¿e praw konsumenckich czy ochrony œrodowiska. Zaproponowane normy spotka³y siê z doœæ du¿¹ krytyk¹ i nie zosta³y przyjête przez ówczesn¹ Komisjê Praw Cz³owieka ONZ. Prace w zakresie stworzenia standardu odpowiedzialnoœci miêdzynarodowej korporacji transnarodowych za ochronê praw cz³owieka by³y jednak kontynuowane. Efektem tego by³o przyjêcie przez Komisjê Praw Cz³owieka, pod sam koniec jej funkcjonowania, wa¿nego dokumentu. 20 kwietnia 2005 roku zosta³a uchwalona przez Komisjê Praw Cz³owieka Rezolucja nr 2005/69 w sprawie praw cz³owieka oraz korporacji ponadnarodowych i innych przedsiêwziêæ gospodarczych [Resolution, 2005/69]. Rezolucja by³a wa¿nym krokiem ku podjêciu inicjatyw prawnych, maj¹cych na celu zwrócenie uwagi spo³ecznoœci miêdzynarodowej na wa¿ny aspekt ochrony praw cz³owieka w ramach dzia³alnoœci gospodarczej. Po rozwi¹zaniu Komisji Praw Cz³owieka i utworzeniu w jej miejsce Rady Praw Cz³owieka przejê³a ona w swojej pracy za³o¿enia i cele Rezolucji 2005/69 i rozpoczê³a proces konstruowania norm i praktyki miêdzynarodowej w tym zakresie. 2.1. Specjalny Przedstawiciel Sekretarza Generalnego ONZ do spraw praw cz³owieka, korporacji transnarodowych i dzia³alnoœci gospodarczej Geneza powstania instytucji Specjalnego Przedstawiciela Sekretarza Generalnego ONZ do spraw praw cz³owieka, korporacji transnarodowych i dzia³alnoœci gospodarczej (dalej: Specjalny Przedstawiciel), wi¹za³a siê z nieudanymi inicjatywami Komisji Praw Cz³owieka ONZ, która kilkakrotnie podejmowa³a próby uchwalenia norm dotycz¹cych odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych i innych przedsiêbiorstw w odniesieniu do praw cz³owieka. Dlatego te¿, nie chc¹c pozostawiæ zagadnienia ochrony praw cz³owieka w kontekœcie dzia³añ biznesu, Komisja Praw Cz³owieka przed zakoñczeniem swojej dzia³alnoœci powo³a³a w lipcu 2005 roku [Resolution, 2005/69], na 3-letni¹ kadencjê – Johna Ruggiego na stanowisko Specjalnego Przedstawiciela ONZ ds. praw cz³owieka, korporacji transnarodowych i innych podmiotów gospodarczych (UN Special Representative of the Secretary General on human rights and Budowanie wartoœci firmy w kontekœcie poszanowania praw cz³owieka... 151 transnational corporations and other business enterprises) [Aguirre, 2011, s. 127–128]. G³ównym zadaniem Specjalnego Przedstawiciela by³o okreœlenie i zidentyfikowanie standardów odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych za przestrzeganie praw cz³owieka [Bernatt, 2009, s. 79]. Dzia³alnoœæ Specjalnego Przedstawiciela w wiêkszoœci kadencji przypad³a ju¿ na dzia³alnoœæ Rady Praw Cz³owieka ONZ, która jako kontynuatorka przedsiêwziêæ Komisji Praw Cz³owieka i rozwijania zapocz¹tkowanej przez ni¹ ideologii ochrony praw jednostki w dzia³aniach gospodarczych korporacji transnarodowych i innych podmiotów 18 czerwca 2008 roku uchwali³a wa¿ny dokument. By³a to Rezolucja 8/7 [Resolution, 2008/8/7], na mocy której przed³u¿ono mandat Specjalnego Przedstawiciela Sekretarza Generalnego ONZ do spraw praw cz³owieka, korporacji transnarodowych i dzia³alnoœci gospodarczej [Amao, 2008, s. 5]. W czerwcu 2008 roku Specjalny Przedstawiciel z³o¿y³ do Rady Praw Cz³owieka Raport nt. ochrony, przestrzegania i egzekwowania praw cz³owieka w dzia³alnoœci gospodarczej (Report: Protect, Respect and Remedy: a Framework for Business and Human Rights). Raport potwierdza³ koniecznoœæ istnienia platformy wspó³pracy i wymiany zasad oraz doœwiadczeñ w obszarze dzia³alnoœci gospodarczej i praw cz³owieka. Dokument wskazywa³ na fakt powi¹zania wspó³czeœnie dzia³alnoœci korporacji transnarodowych z naruszeniami praw cz³owieka i jednoczeœnie na ograniczon¹ kontrolê ze strony organizacji miêdzynarodowych. Raport zosta³ oparty na trzech zasadach – regu³ach, które przes¹dzaj¹ zarazem o jego strukturze, które nale¿y traktowaæ nieroz³¹cznie. Pierwsza regu³a dotyczy obowi¹zku pañstwa w zakresie zapewniania ochrony przed naruszeniami praw cz³owieka, w tym przez podmioty gospodarcze; druga zasada – nakazuje przestrzeganie praw cz³owieka przez korporacje transnarodowe oraz inne podmioty prowadz¹ce dzia³alnoœæ gospodarcz¹, co oznacza, ¿e maj¹ dzia³aæ z nale¿yt¹ starannoœci¹ w celu unikniêcia naruszeñ praw innych osób; trzecia regu³a – nakazuje zapewnienie skutecznego dostêpu do œrodków zaradczych i naprawczych (w tym œrodków kontroli, odwo³awczych, zarówno s¹dowych, jak i pozas¹dowych) w zakresie nieprzestrzegania praw cz³owieka przez korporacje transnarodowe [Resolution, 2008/8/7, pkt 6, s. 4]. W kolejnych Raportach J. Ruggiego potwierdza siê za³o¿enia pierwotnie og³oszone w 2008 roku. I tak w Raporcie z 2009 roku (Promotion and Protection of All Human Rights, Civil, Political, Economic, Social and Cultural Rights, Including the Right to Development: Protect, Respect and Remedy: 152 Iwona Wroñska A Framework for Business and Human Rights) zauwa¿a siê, ¿e regu³a odpowiedzialnoœci biznesu za przestrzeganie praw cz³owieka zdoby³a niemal powszechne uznanie wœród podmiotów pañstwowych i gospodarczych [UN HRC, 2009, § 46]. Raport z 2009 roku wskazuje na sytuacjê, kiedy z racji obowi¹zku ochrony praw cz³owieka korporacje transnarodowe mog¹ mieæ dodatkowe obowi¹zki, jak i dodatkow¹ odpowiedzialnoœæ, która jest podstawow¹ norm¹ dla wszystkich podmiotów gospodarczych we wszystkich sytuacjach [UN HRC, 2009, § 48]. W Raporcie z 2010 roku – Business and Human Rights: Further steps toward the operationalization of the „protect, respect and remedy” Framework, J. Ruggie twierdzi, ¿e zakres prawnego obowi¹zku korporacji transnarodowych w przedmiocie ochrony praw cz³owieka jest okreœlony przez rzeczywiste i potencjalne skutki praw cz³owieka, generowane przez w³asn¹ dzia³alnoœæ korporacji i poprzez swoje relacje z innymi podmiotami, takimi jak partnerzy biznesowi, inne podmioty niepañstwowe czy pañstwowe (np. agencje). Ponadto wa¿nym aspektem, o którym mówi Raport z 2010 roku, jest wewnêtrzna, samodzielna analiza firmy, jak poszczególne pañstwa czy warunki lokalne mog¹ kszta³towaæ wp³yw praw cz³owieka na ich dzia³alnoœæ i wzajemne relacje. Takie cechy, jak rozmiar (wielkoœæ) korporacji, osi¹gane zyski, mog¹ byæ istotnymi czynnikami w okreœlaniu zakresu ich promocyjnych dzia³añ, ale nie okreœlaj¹ zakresu odpowiedzialnoœci osób prawnych w przestrzeganiu praw cz³owieka [Ruggie, 2010, § 58]. 21 marca 2011 roku J. Ruggie zaprezentowa³ Radzie Praw Cz³owieka na koniec swojej przed³u¿onej o trzy lata kadencji ostatni Raport – Report of the Special Representative of the Secretary General on the Issue of Human Rights and Transnational Corporations and Other Business Enterprises [Report, 2011]. Dokument by³ wynikiem prowadzonych od 2005 roku – siedmiu lat konsultacji, debat i dyskusji z przedstawicielami œwiata biznesu, podmiotów zajmuj¹cych siê ochron¹ praw cz³owieka i przedstawicielami w³adz pañstwowych z ró¿nych krajów [Commission on Human Rights, 2005; Report of the UN High Commissioner on Human Rights, 2007; Keenan, 2011, s. 301]. Raport z 2011 roku sta³ siê podstaw¹ do uchwalenia przez Radê Praw Cz³owieka 16 czerwca 2011 roku Rezolucji 17/4 w sprawie praw cz³owieka oraz korporacji ponadnarodowych i innych przedsiêwziêæ gospodarczych, kszta³tuj¹cej po raz pierwszy doœæ kompleksowe zasady odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych za ochronê praw cz³owieka. Budowanie wartoœci firmy w kontekœcie poszanowania praw cz³owieka... 153 Warto podkreœliæ, i¿ punktem wyjœcia dla Rady Praw Cz³owieka ONZ w zakresie rozwoju koncepcji miêdzynarodowej odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych za ochronê praw cz³owieka by³ z pewnoœci¹ Raport z marca 2011 roku J. Ruggiego. Raport ten zapowiada³ siê jako kamieñ milowy, a w rzeczywistoœci jest tylko punktem wyjœcia, gdy¿ nie docenia szybkoœci rozwoju sektora gospodarczego, w których prawa cz³owieka funkcjonuj¹. Jest to zatem jedynie poprzeczka minimalna – oczekiwanie dla firm, og³aszaj¹ce szereg niewi¹¿¹cych, maj¹cych „najni¿szy wspólny mianownik” zaleceñ miêdzynarodowych [szerzej: Blitt, 2012, s. 33–62]. 2.2. Rezolucja 17/4 w sprawie praw cz³owieka oraz korporacji ponadnarodowych i innych przedsiêwziêæ gospodarczych 16 czerwca 2011 roku Rada Praw Cz³owieka w Rezolucji w sprawie praw cz³owieka oraz korporacji ponadnarodowych i innych przedsiêwziêæ gospodarczych jednomyœlnie zatwierdzi³a zasady przewodnie: Protect, Respect and Remedy: a Framework for Business and Human Rights jako regu³y do realizacji przez ONZ, zapewniaj¹c – po raz pierwszy – globalny standard dla zapobiegania i rozwi¹zywania problemu negatywnego wp³ywu dzia³alnoœci gospodarczej na prawa cz³owieka [Resolution, 2011/17/4]. Jest to jeden z najwa¿niejszych dokumentów Rady Praw Cz³owieka o tak prze³omowym charakterze w tematyce ochrony praw cz³owieka przez korporacje transnarodowe i inne podmioty w ramach prowadzonej dzia³alnoœci gospodarczej. Rezolucja jest dokumentem miêdzynarodowym i jest osadzona we wspó³czesnym prawie miêdzynarodowym, niestety nie tworzy nowych zobowi¹zañ w stosunku do podmiotów. Wynika to z faktu, i¿ nie jest aktem prawa miêdzynarodowego stanowi¹cym powszechnie wi¹¿¹ce, formalne Ÿród³o prawa. Preambu³a Rezolucji podkreœla, ¿e „podstawowy obowi¹zek w celu promowania i ochrony praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci spoczywa na pañstwie, które jako g³ówne zobowi¹zanie posiada nie tylko zapewnienie odpowiedniego standardu prawnego nakazuj¹cego poszanowanie praw cz³owieka przez przedsiêbiorstwa, ale równie¿ zapewnienie skutecznych œrodków s¹dowych i pozas¹dowych umo¿liwiaj¹cych dochodzenie naruszonych praw jednostki” [Vega i inni, 2011, s. 4–5]. Zasady przewodnie: Protect, Respect and Remedy: a Framework for Business and Human Rights (dalej jako: Zasady przewodnie), wprowadzone Rezolucj¹ 17/4, s¹ efektem szeœciu lat prowadzonych badañ i szeroko za- 154 Iwona Wroñska krojonych konsultacji prowadzonych przez Specjalnego Przedstawiciela, które obejmowa³y m.in.: rz¹dy, przedsiêbiorstwa, stowarzyszenia przedsiêbiorstw, spo³eczeñstwa obywatelskie, inwestorów i inne podmioty na ca³ym œwiecie. Od czasu przyjêcia przez Radê Praw Cz³owieka ram odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych we wspomnianej Rezolucji dokument jest realizowany przez krajowe i miêdzynarodowe podmioty, przedsiêbiorców, organizacje pozarz¹dowe i stale pozostaje w gestii praktycznego, jak i teoretycznego zainteresowania. Zasady przewodnie wskazuj¹, jakie kroki powinny byæ podejmowane przez pañstwa w celu wspierania poszanowania praw cz³owieka przez biznes, jak równie¿ dla biznesu – jakie standardy prawne i praktyczne dzia³ania powinny byæ podejmowane w celu zapewnienia odpowiedniego poszanowania praw jednostki w ramach dzia³alnoœci gospodarczej – s¹ to zale¿noœci wspó³istniej¹ce ³¹cznie. Kluczowym za³o¿eniem Zasad przewodnich jest aktywna rola biznesu na rzecz poszanowania praw cz³owieka. Przedsiêbiorstwa powinny nie tylko dzia³aæ zgodnie z obowi¹zuj¹cymi standardami, ale te¿ unikaæ naruszania praw cz³owieka lub przyczyniania siê do tego, oraz podejmowaæ dzia³ania w reakcji na negatywne oddzia³ywanie na prawa cz³owieka powi¹zane bezpoœrednio ze swoj¹ dzia³alnoœci¹, produktami, us³ugami lub poprzez relacje biznesowe, jak te¿ ³agodziæ takie oddzia³ywanie, nawet jeœli one same nie przyczyniaj¹ siê do niego. Nie wystarczy wiêc ju¿ oœwiadczyæ, ¿e firma szanuje prawa cz³owieka, ale nale¿y wykazaæ, ¿e firma stara siê unikaæ naruszeñ i aktywnie im przeciwdzia³a w ca³ym ³añcuchu procesu dzia³alnoœci gospodarczej. Zasady przewodnie klarownie wskazuj¹ te¿, ¿e obowi¹zkiem firmy, która stwierdzi³a swój negatywny wp³yw na prawa cz³owieka lub przyczyni³a siê do niego, jest zniwelowanie, zaradzanie tej sytuacji poprzez podjêcie adekwatnych do sytuacji œrodków naprawczych [Putkowska, 2013, s. 3]. 3. Grupa Robocza Rady Praw Cz³owieka ONZ w kwestii praw cz³owieka oraz korporacji ponadnarodowych i innych przedsiêwziêæ gospodarczych W celu skutecznego i efektywnego rozwijania praktyki i debaty miêdzynarodowej na temat ochrony praw cz³owieka przez korporacje transnarodowe, na mocy Rezolucji 17/4 Rada Praw Cz³owieka powo³a³a Grupê Robocz¹ w sprawie praw cz³owieka oraz korporacji ponadnarodowych i innych przedsiêwziêæ gospodarczych (dalej jako: Grupa Robocza lub Grupa) [Resolution, 2011/17/4, pkt 6, s. 2]. Budowanie wartoœci firmy w kontekœcie poszanowania praw cz³owieka... 155 Grupa Robocza sta³a siê wyspecjalizowan¹ struktur¹ Rady Praw Cz³owieka, w sk³ad której wesz³o piêciu niezale¿nych ekspertów, wybieranych na trzyletni¹ kadencjê przez Radê Praw Cz³owieka, wed³ug klucza zrównowa¿onej reprezentacji geograficznej. Do kompetencji Grupy Roboczej zgodnie z Rezolucj¹ 17/4 zaliczono [Resolution, 2011/17/4, pkt 6, s. 2–3]: przede wszystkim promowanie i wspieranie skutecznego oraz wszechstronnego upowszechniania i wdra¿ania zasad przewodnich dotycz¹cych biznesu i praw cz³owieka, a zw³aszcza dokumentu: Protect, Respect and Remedy; promowanie dobrych praktyk i doœwiadczeñ w zakresie wdra¿ania zasad przewodnich dotycz¹cych dzia³ania biznesu w aspekcie praw cz³owieka; doradztwo i dzia³alnoœæ opiniodawcz¹ w przedmiocie ochrony praw cz³owieka przez korporacje transnarodowe; funkcjê monitoruj¹c¹ (tzw. sk³adanie wizyt w pañstwach) co do sposobu i zakresu wprowadzania polityki ochrony praw cz³owieka przez biznes. Aktywnoœæ Grupy Roboczej jest realizowana przede wszystkim w oparciu na œcis³ej wspó³pracy i koordynacji z pracami Rady Praw Cz³owieka, w ramach której zosta³a wyodrêbniona (w tym obowi¹zek corocznej sprawozdawczoœci dla Rady Praw Cz³owieka i Zgromadzenia Ogólnego ONZ), jak równie¿ z innymi organami ONZ. Ponadto Grupa Robocza pozostaje w sta³ej wspó³pracy z innymi organizacjami miêdzynarodowymi i miêdzynarodowymi organami traktatowymi zajmuj¹cymi siê ochron¹ praw jednostki. Wa¿nym aspektem dzia³añ Grupy Roboczej jest ustanowienie kompetencji do organizowania i prowadzenia prac tzw. Forum Biznesu i Praw Cz³owieka odby³o siê w dniach 3–4 grudnia 2013 roku. W latach 2012–2014 odby³a dziewiêæ sesji. Dziewi¹ta odby³a siê w Genewie w dniach 24–28 listopada 2014 roku [http://www.ohchr.org]. Funkcjonuj¹ca od koñca 2011 roku Grupa Robocza prowadzi wielop³aszczyznowe dzia³ania na arenie miêdzynarodowej. Przyjmuj¹ one zró¿nicowane formy, np.: organizowanie spotkañ, debat, konferencji oraz innych imprez, wydawanie oficjalnych oœwiadczeñ, wywiadów, w tym dzia³alnoœæ publikacyjna. Wszystkie podejmowane inicjatywy maj¹ na celu przybli¿anie problematyki ochrony praw cz³owieka w dzia³alnoœci korporacji transnarodowych i ogólnie w biznesie 3. 3 Wykaz dzia³añ Grupy Roboczej Rady Praw Cz³owieka w kwestii praw cz³owieka oraz korporacji ponadnarodowych i innych przedsiêwziêæ gospodarczych dostêpny: [http:// www.ohchr.org]. 156 Iwona Wroñska Metody pracy Grupy Roboczej obejmuj¹ [Working Group on the issue of human rights and transnational corporations and other business enterprises, 2012, pkt 2, s. 6]: 1) organizacjê misji lokalnych przedstawicieli Grupy Roboczej w pañstwach, 2) pracê w terenie oraz wielopodmiotowy dialog i wspó³pracê ze wszystkimi podmiotami zainteresowanymi problematyk¹ ochrony praw cz³owieka w biznesie, 3) otrzymywanie i rozpatrywanie informacji dotycz¹cych przestrzegania praw cz³owieka w biznesie, 4) organizowanie i udzia³ w Forum Biznesu i Praw Cz³owieka, W zwi¹zku z tym, i¿ podstawowym celem Grupy Roboczej jest rozpowszechnianie i wspieranie wdra¿ania Zasad przewodnich ONZ w zakresie biznesu i praw cz³owieka, Grupa Robocza zosta³a upowa¿niona do przeprowadzania corocznie dwóch misji lokalnych w pañstwach, które wystosuj¹ do niej zaproszenie. Organizacja misji lokalnych jest oparta na zasadzie równowagi regionalnej, która wp³ywa na wybór poszczególnych pañstw. Wizyty krajowe s¹ prowadzone w duchu promowania konstruktywnego dialogu z pañstwami i wszystkimi zainteresowanymi podmiotami na poziomie krajowym w celu okreœlenia, wymiany i promowania dobrych praktyk oraz doœwiadczeñ w zakresie stosowania Zasad przewodnich [Working Group on the issue of human rights and transnational corporations and other business enterprises, 2012, pkt 3, s. 6–7]. W misji lokalnej uczestniczy dwóch cz³onków Grupy Roboczej, których deleguje Przewodnicz¹cy w porozumieniu z pozosta³ymi cz³onkami Grupy. Informacja o sk³adzie osobowym delegacji Grupy Roboczej jest przekazywana pañstwu wizytowanemu. Sprawozdania z przeprowadzonych misji lokalnych w pañstwach s¹ przedstawiane Radzie Praw Cz³owieka ONZ. Dotychczas wizyty krajowe (misje lokalne) Grupy Roboczej zosta³y zrealizowane: w Mongolii, 8–17 paŸdziernika 2012 roku; w Stanach Zjednoczonych Ameryki, 22 kwietnia–1 maja 2013 roku; w Ghanie, 8–17 lipca 2013 roku. Wizyta Grupy Roboczej w Federacji Rosyjskiej, która mia³a odbyæ siê w 2013 roku, zosta³a przesuniêta [Working Group on the issue of human rights and transnational corporations and other business enterprises, 2012, pkt 3, s. 6–7]. Oprócz oficjalnych misji krajowych i innych wizyt w pañstwach cz³onkowskich, Grupa Robocza realizuje swój mandat równie¿ w sposób Budowanie wartoœci firmy w kontekœcie poszanowania praw cz³owieka... 157 stricte bezpoœredni, tzn. poprzez prace w terenie, obejmuj¹ce konsultacje i ocenê aspektu funkcjonowania jednostek, jak i ca³ych spo³ecznoœci, przedsiêbiorstw, stowarzyszeñ, podmiotów rz¹dowych, krajowych instytucji praw cz³owieka i innych zainteresowanych podmiotów. Cz³onkowie Grupy Roboczej nie s¹ w ¿aden sposób ograniczeni terytorialnie w prowadzeniu takiej dzia³alnoœci, co daje im mo¿liwoœæ swobodnego wyboru pañstwa, w którym bêd¹ realizowaæ swoj¹ funkcjê [Working Group on the issue of human rights and transnational corporations and other business enterprises, 2012, pkt 3, s. 6–7]. W pe³ni uznaj¹c wartoœæ i znaczenie prowadzenia szerokiej dyskusji na temat praw jednostki i biznesu, Grupa Robocza pe³ni te¿ wa¿ne funkcje doradcze, które przez powszechnoœæ i uniwersalnoœæ dzia³añ ONZ maj¹ charakter globalny. Tworzy tym samym p³aszczyznê wielostronnego dialogu dla wszystkich zainteresowanych podmiotów, tj.: pañstw, miêdzynarodowych organów miêdzyrz¹dowych, podmiotów ONZ, regionalnych i krajowych instytucji praw cz³owieka, przedstawicieli biznesu, organizacji spo³ecznych, przedstawicieli spo³eczeñstw itp. Realizowany cel dialogu ma u³atwiæ pozyskiwanie informacji, dokumentacji, przyk³adów dobrych praktyk, ukazywanie wyzwañ i stawianie wniosków co do realizacji tzw. Zasad przewodnich. Grupa Robocza jest upowa¿niona przez Rezolucjê 17/4 do skutecznego promowania, wszechstronnego upowszechniania i wdra¿ania Zasad przewodnich. W tym kontekœcie mo¿e zarówno poszukiwaæ, jak i otrzymywaæ istotne informacje z ró¿nych Ÿróde³ co do przestrzegania praw jednostki w sektorze biznesu. Jest to wa¿ny czynnik i walor dla prac Grupy w zakresie lepszego ukierunkowania jej pracy oraz opracowywania strategii w celu identyfikacji i likwidacji barier oraz luk w skutecznej realizacji Zasad przewodnich. Uzyskiwane informacje pozwalaj¹ równie¿ na wystosowywanie odpowiednich zaleceñ do pañstw, przedsiêbiorstw i innych podmiotów, w zakresie wdro¿enia Zasad przewodnich. Nale¿y jednak podkreœliæ, i¿ Grupa Robocza nie zajmuje siê co do zasady rozpatrywaniem indywidualnych przypadków naruszeñ praw cz³owieka przez korporacje transnarodowe czy biznes. W pewnych jednak okolicznoœciach mo¿e podnosiæ konkretne zarzuty, które uzna za szczególnie istotne i ¿¹daæ od odpowiednich organów pañstwowych czy przedsiêbiorstw przedstawienia wyjaœnieñ lub dodatkowych informacji [Working Group on the issue of human rights and transnational corporations and other business enterprises, 2012, pkt 4, s. 7]. 158 Iwona Wroñska Zgodnie z Rezolucj¹ 17/4 Grupa Robocza zosta³a zobowi¹zana do organizowania i prowadzenia tzw. Forum Biznesu i Praw Cz³owieka (dalej jako: Forum), maj¹cego na celu omówienie tendencji i wyzwañ w realizacji Zasad przewodnich oraz promowanie dialogu i wspó³pracy w kwestiach zwi¹zanych z biznesem i prawami cz³owieka. Forum odbywa siê co roku (trwa ka¿dorazowo dwa dni robocze) [Resolution, 2011/17/4, pkt 12–16, s. 3–4; Working Group on the issue of human rights and transnational corporations and other business enterprises, 2012, pkt 6, s. 8]. Forum jest otwarte dla wszystkich zainteresowanych podmiotów: systemu Narodów Zjednoczonych, organizacji miêdzyrz¹dowych, przedsiêbiorstw, zwi¹zków zawodowych, krajowych instytucji praw cz³owieka, organizacji pozarz¹dowych oraz innych interesariuszy [Moody-Stuart, 2013, s. 9–10]. Forum Biznesu i Praw Cz³owieka ma s³u¿yæ jako platforma anga¿owania, konsultacji, promocji i wdra¿ania ochrony praw cz³owieka przez œwiat biznesu. Pierwsze Forum odby³o siê w Genewie w dniach 3–5 grudnia 2012 roku i skupi³o oko³o 1000 uczestników z ponad 80 krajów. Omówiono tam koniecznoœæ zwrócenia szczególnej uwagi na podejmowanie problemu wdra¿ania Zasad przewodnich dotycz¹cych biznesu i praw cz³owieka oraz podjêto próbê okreœlenia i omówienia tzw. dobrych praktyk. Drugie Forum odby³o siê w Genewie w dniach 2–4 grudnia 2013 roku. 4. Wspó³praca Rady Praw Cz³owieka ONZ z Wysokim Komisarzem ONZ ds. Praw Cz³owieka w tworzeniu miêdzynarodowego standardu odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych za ochronê praw cz³owieka Wysoki Komisarz ONZ ds. Praw Cz³owieka (dalej jako: Komisarz) prowadzi sta³¹ wspó³pracê z Rad¹ Praw Cz³owieka w zakresie rozwijania i promowania miêdzynarodowego standardu odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych za ochronê praw cz³owieka. Po utworzeniu 16 czerwca 2011 roku przez Radê Praw Cz³owieka Grupy Roboczej w kwestii praw cz³owieka i korporacji ponadnarodowych i innych przedsiêwziêæ gospodarczych, Komisarz zapewni³ jej sta³e wsparcie i doradztwo. Aktywnoœæ Komisarza realizowana jest na czterech p³aszczyznach: Po pierwsze, sta³e wspieranie rozwoju standardów praw cz³owieka, stosowanych w sektorze przedsiêbiorstw, jak równie¿ wystêpowanie z inicjatywami w tym zakresie. Budowanie wartoœci firmy w kontekœcie poszanowania praw cz³owieka... 159 Po drugie, opracowywanie wytycznych dotycz¹cych interpretacji Zasad przewodnich. Komisarz zosta³ uprawniony do prowadzenia dzia³añ i podejmowania inicjatyw w ramach tzw. biznesu i ochrony praw cz³owieka w systemie ONZ oraz we wspó³pracy z Grup¹ Robocz¹ Rady Praw Cz³owieka, do opracowywania wytycznych w zakresie interpretacji Zasad przewodnich. W 2012 roku Biuro Komisarza wyda³o Przewodnik o interpretacji odpowiedzialnoœci przedsiêbiorstw w zakresie przestrzegania praw cz³owieka. Po trzecie, Komisarz stanowi wsparcie merytoryczne i organizacyjne Grupy Roboczej, które by³o realizowane m.in. ju¿ w czasie prac Specjalnego Przedstawiciela Sekretarza Generalnego ONZ w czasie jego kadencji od 2005 do 2011 roku. W tym zakresie, zgodnie z Rezolucj¹ 2005/69, Komisarz zosta³ uprawniony we wspó³pracy ze Specjalnym Przedstawicielem do zwo³ywania corocznych konsultacji z przedstawicielami sektorów biznesowych, aby omówiæ wyzwania zwi¹zane z ochron¹ praw jednostki. I tak w listopadzie 2005 roku Komisarz zwo³a³ konsultacje z przedstawicielami sektora wydobywczego [Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights, 2005]. Druga konsultacja odby³a siê w styczniu 2007 roku z sektorem finansowym [Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights, 2007]. Nastêpnie, na wniosek Rady Praw Cz³owieka, Wysoki Komisarz zwo³a³ dwudniowe konsultacje w paŸdzierniku 2009 roku w sprawie praw cz³owieka oraz korporacji ponadnarodowych i innych przedsiêwziêæ gospodarczych, które zgromadzi³o wiele zainteresowanych podmiotów. Po czwarte, Komisarz jest aktywnie zaanga¿owany w dzia³alnoœæ Global Compact ONZ. Biuro Komisarza jest jednym z siedmiu podmiotów ONZ, które prowadz¹ sta³¹ wspó³pracê z Global Compact w biurze Sekretarza Generalnego (pozosta³e agencje to: MOP, UNEP, UNODC, UNDP, UNIDO i UNIFEM). Na wniosek by³ego Sekretarza Generalnego ONZ Kofiego Annana Biuro Komisarza od samego pocz¹tku funkcjonowania Global Compact, s³u¿y jako swoisty „opiekun” reprezentuj¹cy regu³y wynikaj¹ce z zasady ochrony praw cz³owieka. Dzia³ania Komisarza wspieraj¹ce dzia³alnoœæ Global Compact skupiaj¹ siê przede wszystkim na prowadzeniu szerokiego dialogu, dzia³alnoœci popularyzatorskiej oraz interpretacji zasad ochrony praw cz³owieka w œwiecie biznesu. 5. United Nations Global Compact United Nations Global Compact jest wyrazem rozwoju idei ochrony praw cz³owieka przez œwiat biznesu. Pierwotnie inicjatywa wywodzi siê 160 Iwona Wroñska od pomys³u K. Annana, by³ego Sekretarza Generalnego ONZ, który przedstawi³ propozycjê utworzenia tzw. Globalnego Porozumienia (dalej jako: Global Compact, GC). Odby³o siê to w 1999 roku na szczycie w Davos w Szwajcarii – Œwiatowe Forum Ekonomiczne [Herik i inni, 2010, s. 736]. Inicjatywa ONZ Global Compact zosta³a zainaugurowana 26 lipca 2000 roku, kiedy nast¹pi³o oficjalne rozpoczêcie fazy operacyjnej Global Compact w siedzibie ONZ. GC w formie zaproponowanej przez K. Annana zosta³o uznane za inicjatywê, która przez promowanie wspólnych wartoœci i zasad przez œwiatowy biznes, odnosz¹cych siê do poszanowania praw cz³owieka, nada³a globalizacji „ludzk¹ twarz” [Corporate Social Responsibility: Partners for Progress, 2001, s. 16–17]. Global Compact to wezwanie skierowane do agend ONZ4, biznesu, spo³eczeñstwa obywatelskiego oraz w³adz, aby w swojej dzia³alnoœci kierowali siê dziesiêcioma podstawowymi zasadami z zakresu [Global Compact Przewodnik, 2007]5: 1) praw cz³owieka – popieranie i przestrzeganie praw cz³owieka przyjêtych przez spo³ecznoœæ miêdzynarodow¹; eliminacja wszelkich przypadków ³amania praw cz³owieka przez firmy; 2) praw pracowniczych – poszanowanie wolnoœci zrzeszania siê; eliminacja wszelkich form pracy przymusowej; zniesienie pracy dzieci; efektywne przeciwdzia³anie dyskryminacji w sferze zatrudnienia; 3) œrodowiska naturalnego – prewencyjne podejœcie do œrodowiska naturalnego; podejmowanie inicjatyw maj¹cych na celu promowanie postaw odpowiedzialnoœci ekologicznej; stosowanie i rozpowszechnianie przyjaznych œrodowisku technologii; 4) przeciwdzia³ania korupcji – przeciwdzia³anie korupcji we wszystkich formach, w tym wymuszeniom i ³apówkarstwu. Poprzez dzia³ania zbiorowe Inicjatywa Global Compact ma na celu wdra¿anie ww. dziesiêciu zasad w dzia³alnoœci biznesowej na ca³ym 4 Struktura Global Compact sk³ada siê z: Biura GC (które jest podstawowym rdzeniem) i szeœciu agend ONZ: Organizacji Rozwoju Przemys³u ONZ, Biura Wysokiego Komisarza ds. Praw Cz³owieka, Miêdzynarodowej Organizacji Pracy, Programu Narodów Zjednoczonych Ochrony Œrodowiska, Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju i Biura ONZ ds. Kontroli Narkotyków i Zapobiegania Przestêpczoœci [http://www.globalcompact.org.pl]. 5 Dziesiêæ zasad Global Compact opracowano na podstawie nastêpuj¹cych dokumentów miêdzynarodowych: Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka z 1948 roku, Deklaracji Miêdzynarodowej Organizacji Pracy o Fundamentalnych Zasadach i Prawach w Pracy z 1998 roku, Deklaracji z Rio o Œrodowisku Naturalnym i Rozwoju Agenda 21 z 1992 roku, Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji z 2003 roku [wwww.globalcompact.org.pl]. Budowanie wartoœci firmy w kontekœcie poszanowania praw cz³owieka... 161 œwiecie oraz przyspieszenie prac wspomagaj¹cych osi¹ganie celów ONZ w tym zakresie. Zrzeszaj¹ca ponad 9000 firm z ponad 100 krajów, a tak¿e miêdzynarodowe œrodowiska pracy i organizacje pozarz¹dowe, Global Compact jest najwiêksz¹ na œwiecie dobrowoln¹ Inicjatyw¹ obywatelstwa korporacyjnego [szerzej: Global Compact Przewodnik, 2007], która w szczególny sposób zwraca uwagê na spo³eczn¹ odpowiedzialnoœæ korporacji – corporate social responsibility, w poszanowaniu praw cz³owieka [szerzej: Global Compact, 2012; Global Compact. 2013; UN Global Compact Management Model, 2010; Pike, 2001; Annan, 2000; The Global Compact, 2002]. Zakoñczenie Reasumuj¹c, proces globalizacji w ci¹gu ostatnich lat doprowadzi³ do wzrostu roli w stosunkach miêdzynarodowych podmiotów niepañstwowych, takich jak korporacje transnarodowe. Rosn¹cy ich zasiêg i wp³yw doprowadzi³ do dyskusji na temat roli i obowi¹zków tych podmiotów w odniesieniu do praw cz³owieka [szerzej: Macklem, 2005; Oloka-Onyango, 2003; Slaughter, 2000–2001; Clapham, 2006]. Korporacje transnarodowe i miêdzynarodowe prawo praw cz³owieka stykaj¹ siê ze sob¹ w nowoczesnej dobie globalizacji, a jednym z g³ównych celów tego kontaktu jest stwierdzenie, czy i w jakim stopniu miêdzynarodowe zobowi¹zania w zakresie ochrony praw cz³owieka mog¹ byæ nak³adane na korporacje [Dhooge, 2006–2007, s. 242] oraz na ile prawa cz³owieka s¹ wspó³czeœnie istotne w procesie kszta³towania wartoœci firm. W przeciwieñstwie do dawniej klasycznego pogl¹du, ¿e przestrzeganie praw cz³owieka nie wp³ywa na wartoœæ firmy, obecnie twierdzi siê, ¿e ochrona praw jednostki w kontekœcie budowy wizerunku (w tym wartoœci) podmiotu gospodarczego jest wiêksza i wa¿niejsza ni¿ kiedykolwiek wczeœniej. Dlatego te¿ zarz¹dzanie prawami cz³owieka w firmie jest tak samo istotnym zagadnieniem jak zarz¹dzanie stricte ekonomiczne. Przedsiêbiorstwa powinny zatem aktywnie pod wzglêdem praktycznym wdra¿aæ polityki dotycz¹ce ochrony praw cz³owieka w ramach wszystkich funkcji i dzia³añ. Aby osi¹gn¹æ ten cel, firmy opracowuj¹ stosowne systemy zarz¹dzania informacjami, programy szkoleniowe, procedury konsultacyjne i inne procesy niezbêdne do realizacji tej polityki. Procesy te obejmuj¹ ró¿ne praktyki, np.: 1) prawne, a nastêpnie praktyczne wprowadzanie standardów chroni¹cych prawa cz³owieka, a zw³aszcza budowa œwiadomoœci w za- 162 Iwona Wroñska kresie praw cz³owieka w ró¿nych czêœciach œwiata, gdzie dzia³aj¹ korporacje transnarodowe; 2) zapewnienie równych szans we wszystkich aspektach zatrudnienia, bez wzglêdu na rasê, kolor skóry, wyznanie, p³eæ, narodowoœæ, pochodzenie, obywatelstwo, wiek, stan cywilny, niepe³nosprawnoœæ, orientacjê seksualn¹ lub na jak¹kolwiek inn¹ dyspozycjê chronion¹ przez prawo; 3) monitorowanie zmian wewnêtrznych, jak i zewnêtrznych maj¹cych wp³yw na politykê ochrony praw cz³owieka i podejmowanie stosownych dzia³añ; 4) uzyskiwanie wsparcia ze strony kadry, w tym szczególnie wy¿szej kadry kierowniczej w zakresie polityki ochrony praw cz³owieka firmy i jej wdra¿ania; 5) opracowywanie strategii dotycz¹cej zgodnoœci z polityk¹ ochrony praw cz³owieka, a w szczególnoœci okreœlonych w niej standardów; 6) dzielenie siê najlepszymi doœwiadczeniami na przestrzeni wszystkich jednostek podmiotu gospodarczego i informowanie wewnêtrzne oraz zewnêtrzne na temat kwestii i dzia³añ zwi¹zanych z ochron¹ praw cz³owieka; 7) monitorowanie ustalania celów i osi¹gniêæ w ramach polityki ochrony praw cz³owieka; 8) zachêcanie partnerów, dostawców czy wspó³pracuj¹cych podmiotów trzecich do przyjêcia takiej samej postawy w polityce firmy dotycz¹cej ochrony praw cz³owieka. W ostatnich latach z pewnoœci¹ dokona³a siê zmiana hierarchizacji wartoœci wa¿nych dla firm. Ta zmiana rozumienia zosta³a wymuszona przede wszystkim poprzez ci¹gle rosn¹c¹ rolê ochrony praw jednostki. St¹d uzasadnione inicjatywy Rady Praw Cz³owieka ONZ, aby odpowiedzialnoœæ korporacji za przestrzeganie praw cz³owieka mia³a wymiar powszechny. Warto podkreœliæ, i¿ podstawowa trudnoœæ prawna i faktyczna w kwestii prawnomiêdzynarodowej odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych za naruszenia praw cz³owieka dotyczy braku prawnych rozstrzygniêæ w prawie miêdzynarodowym publicznym, czyli braku standardu traktatowego. I choæ na razie wszelkie instrumenty prawne przyjmowane w ramach aktywnoœci omawianej tu Rady Praw Cz³owieka maj¹ postaæ tzw. soft law – prawa miêkkiego, oczekiwaæ nale¿y, i¿ w niedalekiej przysz³oœci Budowanie wartoœci firmy w kontekœcie poszanowania praw cz³owieka... 163 dojdzie do prawnie wi¹¿¹cego uregulowania w stosunkach miêdzynarodowych odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych za przestrzeganie praw cz³owieka. Realizacja wyzwañ, które podejmuje Rada Praw Cz³owieka, aby zobowi¹zaæ prawnie korporacje transnarodowe do przestrzegania praw cz³owieka, bêdzie mo¿liwa, jeœli wszystkie zaanga¿owane w ten proces podmioty wyka¿¹ rzeczywiste zainteresowanie i zaanga¿owanie w osi¹gniêcie takiego celu – a przede wszystkim przyjm¹ zasadê, ¿e najwa¿niejsz¹ wartoœci¹ firmy jest cz³owiek. Literatura 1. Aguirre D. (2011), Corporate liability for economic, social and cultural rights revisited: the failure of international cooperation, „California Western International Law Journal”, Vol. 42, Issue 1. 2. Amao O. (2008), Review of the Report of the Special Representative of the Secretary-General on the Issue of Human Rights and Transnational Corporations and other Business Enterprises, Professor John Ruggie to the United Nations Human Rights Council, 'Protect, Respect and Remedy: a Framework for Business and Human Rights’, UN Doc. HRC/8/5. 3. Annan K.A. (2000), We the Peoples: The Role of the United Nations in the 21st Century, UN, New York. 4. Bernatt M. (2009), Spo³eczna odpowiedzialnoœæ biznesu. Wymiar konstytucyjny i miêdzynarodowy, Warszawa. 5. Blitt R.C. (2012), Beyond Ruggie’s Guiding Principles on Business and Human Rights: Charting an Embracive Approach to Corporate Human Rights Compliance, „Texas International Law Journal”, Vol. 48, Issue 1. 6. Clapham A. (2006), Human Rights Obligations of Non-State Actors, Oxford University Press, No. 3–4. 7. Commission on Human Rights (2005), Report of the UN High Commissioner on Human Rights on the sector consultation entitled „Human Rights and the Extractive Sector”. E/CN4/2006/92. 8. Corporate Social Responsibility: Partners for Progress (2001), Organisation for Economic Co-operation and Development, OECD, Paris. 9. Dhooge L.J. (2006–2007), Human Rights for transnational corporations, „Journal of Transnational Law and Policy”, Vol. 16, No. 197. 10. Duruigbo E. (2008), Corporate Accountability and Liability for International Human Rights Abuses: Recent Changes and Recurring Challenges, „Northwestern Journal of International Human Rights”, Vol. 6, Issue 2. 164 Iwona Wroñska 11. Global Compact Przewodnik, Biuro Inicjatywy Global Compact ONZ (2007), www.unglobalcompact.org, dostêp dnia 02.02.2014. 12. Global Compact. International Yearbook (2012), United Nation Publication, Germany. 13. Global Compact. International Yearbook (2013), United Nation Publication, Germany. 14. Herik L., Èerniè J.L. (2010), Regulating Corporations under International Law. From Human Rights to International Criminal Law and Back Again, „Journal of International Criminal Justice”, Vol. 8. 15. Jamka B. (2011), Czynnik ludzki we wspó³czesnym przedsiêbiorstwie: zasób czy kapita³? Od zarz¹dzania kompetencjami do zarzadzania ró¿norodnoœci¹, Warszawa. 16. Keenan P.J. (2011), The Future of the Guiding Principles, „American Society of International Law Proceedings”, Vol. 105. 17. Kisiel A. (2011), Kapita³ ludzki jako wartoœæ przedsiêbiorstwa – jego znaczenie i kszta³towanie, „Finanse, Rynki finansowe, Ubezpieczenia” nr 46, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczeciñskiego”, nr 685. 18. £ukasiewicz G. (2005), Metody pomiaru kapita³u ludzkiego, „Nierównoœci Spo³eczne a Wzrost Gospodarczy/Uniwersytet Rzeszowski”, nr 6. 19. Macklem P. (2005), Corporate Accountability under International Law: The Misguided Quest for Universal Jurisdiction, „International Law Forum”, Vol. 7, No. 281. 20. Moody-Stuart M. (2013), UN Global Compact Local Networks and their importance in the implementation of the Guiding Principles, w: Implementing the Guiding Principles, Issue 2. 21. Oloka-Onyango J. (2003), Reinforcing Marginalized Rights in an Age of Globalization: International Mechanisms, Non-stateActor, and the Struggle for Peoples' Rights in Africa, „American University International Law Review”, Vol. 18, No. 851. 22. Pike A. (2001), Sensitive to Ethical Concerns, „Financial Times”. 23. Putkowska R. (2013), Biznes i prawa cz³owieka; czas na pragmatyzm, „Analiza tematyczna”, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, nr 1. 24. PwC i SMG/KRC dla PARP (2012), Ocena stanu wdra¿ania standardów spo³ecznej odpowiedzialnoœci biznesu wraz z opracowaniem zestawu wskaŸników spo³ecznej odpowiedzialnoœci w mikro, ma³ych, œrednich i du¿ych przedsiêbiorstwach. 25. Report of the Special Representative of the Secretary General on the Issue of Human Rights and Transnational Corporations and Other Business Enterprises (2011), U.N. Doc. A/HRC/17/31. Budowanie wartoœci firmy w kontekœcie poszanowania praw cz³owieka... 165 26. Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights (2005): on the sectoral consultation entitled „Human rights and the extractive industry”. E/CN.4/2006/92 27. Report of the United Nations High Commissioner on Human Rights (2007): on the sectoral consultation entitled „Human rights and the financial sector”. A/HRC/4/99. 28. Resolution 2005/69 Human rights and transnational corporations and other business enterprises, The Commission on Human Rights, 59th meeting 20.04.2005, w: Commission on Human Rights Report on the sixty-first Session (14.03–22.04. 2005) Economic and Social Council Official Records, Supplement No. 3/2005E/2005/23 E/CN.4/2005/135, United Nations, New York and Geneva. 29. Resolution 2008/8/7 Mandate of the Special Representative of the Secretary – General on the issue of human rights and transnational corporations and other business enterprises, Human Rights Council, 8th session 18/06/2008, A/HRC/RES/8/7. 30. Resolution 2011/17/4 Human rights and transnational corporations and other business enterprises, Human Rights Council, A/HRC/ RES/17/4. 31. Ruggie J. (2010), Report of the Special Representative of the Secretary-General on the issue of human rights and transnational corporations and other business enterprises, Business and Human Rights: Further steps toward the operationalization of the „protect, respect and remedy” framework, UN Doc. A/HRC/14/27, Ruggie-report-2010.pdf, http://www.reports-and-materials.org/, dostêp dnia 20.03.2014. 32. Slaughter A.M. (2000–2001), The Accountability of Government Networks, „Indiana Journal of Global Legal Studies”, Vol. 8, No. 347. 33. Stephens B. (2002), The Amorality of Profit: Transnational Corporations and Human Rights, „Berkeley Journal of International Law”, Vol. 20, Issue 1. 34. Szewc-Rogalska A. (2005), Produktywnoœæ czynnika ludzkiego w ró¿nych formach w³asnoœci przedsiêbiorstw, w: Nierównoœci spo³eczne a wzrost gospodarczy, WoŸniak M.G. (red.), Uniwersytet Rzeszowski, nr 6, Rzeszów. 35. The Global Compact (2002), „International Herald Tribune”. 36. UN HRC (2009), Promotion and Protection of All Human Rights, Civil, Political, Economic, Social and Cultural Rights, Including the Right to Deve- 166 Iwona Wroñska lopment: Protect, Respect and Remedy: A Framework for Business and Human Rights, UN Doc. A/HRC/11/13. 37. UN Global Compact Management Model (2010), New York. 38. Vega C., Mol A., Wong M.A. (2011), Holding Businesses Accountable for Human Rights Violations Recent Developments and Next Steps, „International Policy Analysis”. 39. Working Group on the issue of human rights and transnational corporations and other business enterprises (2012), Outcome of the third session of the Working Groupon the issue of human rights and transnational corporations and other business enterprises, Human Rights Council, A/HRC/WG.12/3/1. 40. Wzorce zrównowa¿onej produkcji (WZP) w dzia³alnoœci przedsiêbiorstw – propozycja rozwi¹zañ systemowych wspieraj¹cych wdra¿anie WZP w MSP, Raport z analizy danych zastanych (2011), Warszawa. Streszczenie Aspekt przestrzegania praw cz³owieka stanowi wspó³czeœnie wa¿ny element oceny wartoœci przedsiêbiorstw. Jednak aktualnie korporacje transnarodowe nie posiadaj¹ ¿adnych bezpoœrednich zobowi¹zañ w dziedzinie praw cz³owieka w prawie miêdzynarodowym. Globalizacja stosunków gospodarczych na œwiecie obejmuje ju¿ nie tylko relacje ekonomiczne sensu stricto, ale równie¿ powi¹zane z tym wa¿ne kwestie przestrzegania praw cz³owieka. Bowiem wartoœæ przedsiêbiorstwa to nie tylko wartoœæ ekonomiczna, ale równie¿ wartoœæ jednostki ludzkiej, która tworzy walor gospodarczy firmy i jest niezbêdnym elementem jej funkcjonowania. Dowodem tak przyjêtej tendencji jest fakt, ¿e aktywnoœæ organizacji miêdzynarodowych, jak i dokumenty miêdzynarodowe jednoznacznie wskazuj¹, ¿e wyzwania zwi¹zane z przestrzeganiem praw cz³owieka powinny byæ traktowane jako fundament etycznego biznesu oraz element ryzyka biznesowego i powinny podlegaæ uwa¿nemu monitorowaniu. Artyku³ jest analiz¹ prac Rady Praw Cz³owieka, która podejmuje coraz bardziej zdecydowane dzia³ania na rzecz zapewnienia odpowiednich instrumentów prawnych w zakresie odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych za ³amanie praw cz³owieka. Pytaniem jest, jak rozwi¹zaæ te problemy z perspektywy normatywnej i tu pojawia siê zasadnicza kwestia, czy te dzia³ania, które wprowadza Rada Praw Cz³owieka, s¹ wystarczaj¹ce. Analizuj¹c istniej¹ce mechanizmy i nowe propozycje zwiêkszenia odpowiedzialnoœci korporacji transnarodowych, artyku³ zwraca uwagê nie tylko na przyjête dokumenty, ale równie¿ na podejmowane bezpoœrednie aktywnoœci, szczególnie Grupy Roboczej w sprawie praw cz³owieka oraz korporacji ponadnarodowych i innych przedsiêwziêæ gospodar- Budowanie wartoœci firmy w kontekœcie poszanowania praw cz³owieka... 167 czych, dzia³aj¹cej w sposób wyspecjalizowany i bardzo efektywny. S¹ to dzia³ania, które s¹ istotne z prawnego i praktycznego punktu widzenia, bowiem d¹¿¹ do skutecznego rozwi¹zania problemu ochrony praw cz³owieka przez korporacje transnarodowe. S³owa kluczowe ochrona jednostki, przedsiêbiorstwa, globalizacja Building the value of the company in terms of respect for human rights – Given the background of business and standards of the UN Human Rights Council on the issue of social responsibility of transnational corporations (Summary) Aspect of human rights is an important element of contemporary assessment of the value of companies. However, transnational corporations currently do not have any direct obligations on human rights in international law. The globalization of economic relations in the world, it covers not only economic relations in the strict sense, but also related to the important issues of human rights. Because the value of a company is not only economic value, but also the value of the human person, which creates economic value of the company and is an indispensable, necessary part of its operation. Evidence as adopted trend is the fact that the activity of international organizations and international documents clearly indicate that the challenges of human rights should be regarded as the foundation of ethical business and an element of business risk and should be subject to careful monitoring. The article is an analysis of the work of the Human Rights Council, which takes more and more decisive action to ensure adequate legal instruments in the field of transnational corporate accountability for human rights violations. The question is only how to solve these problems from the perspective of normative and here is the fundamental question of whether those activities that introduced the Human Rights Council are sufficient. When analyzing existing mechanisms and new proposals to increase accountability of transnational corporations, the article draws attention not only to the accepted papers, but also to direct the activity undertaken, especially the Working Group on human rights and transnational corporations and other business enterprises in a specialized and very effective. These are activities that are relevant from a legal and practical point of view, in fact seek to effectively solve the problem of the protection of human rights by transnational corporations. Keywords protection of individuals, companies, globalization
