Część VIII do pobrania

Jan Grajewski
AIDS i problemy karnoprocesowe
I
˛ce prawnoprocesowe probleJan Grajewski
AIDS
Rozważania
i problemy
obejmuja
karnoprocesowe
my AIDS natrafiaja˛ na dwie podstawowe trudności. Przede
wszystkim nie istnieje w Polsce zespół przepisów typu
prawnoadministracyjnego, który w sposób kompleksowy regulowałby zagadnienia zapobiegania i leczenia tej choroby
oraz kwestie˛ opieki chorych na AIDS i zakażonych HIV, a z
drugiej strony tworza˛cych bariery prawne dla działalności
i zachowań tych osób1. Po wtóre brak także jednolitej koncepcji precyzuja˛cej potrzebe˛ i ewentualny zakres ingerencji
prawnokarnej w omawiana˛ rzeczywistość społeczna˛. Zderzaja˛ sie˛ tu bowiem potrzeby ochrony interesów zbiorowości
przed skutkami tej groźnej choroby, zagadnienia zwia˛zane
z polityka˛ zwalczania narkomanii i prostytucji, a z drugiej
strony prawne problemy ochrony chorych i zakażonych wirusem oparte na mie˛dzynarodowych standardach praw człowieka (prawo rodzinne, prawo pracy, prawo imigracyjne,
prawo pobytu w obcym kraju itp.). Przy regulacjach prawnych w omawianej dziedzinie, jak chyba w żadnej innej,
1
Ostatnio z enuncjacji prasowych wynika, że opracowany został
program rza˛dowy zmierzaja˛cy do zapobiegania zakażeniom i lepszej
opieki nad chorymi. Ma on stworzyć strategie˛ dla całego państwa oraz
sie˛gać po pomoc organizacji społecznych. Przestrzegane maja˛ być nie
tylko prawa osób chorych, ale i prawo do ochrony osób nie zakażonych
(por. „Gazeta Wyborcza” nr 166 z 19 VII 1995 r.).
186
Jan Grajewski
ustawodawca musi sie˛ także liczyć ze specyfika˛ pogla˛dów
moralnych społeczeństwa ukształtowanych przez tradycje˛,
których ujemny wydźwie˛k zależy także od stopnia zagrożenia społecznego rozprzestrzeniania sie˛ tej choroby, od naukowo uzasadnionej oświaty sanitarnej oraz od poste˛pów
wiedzy medycznej2.
Należy zwrócić uwage˛, że ta różnorodność problemów
zwia˛zanych z chorba˛ AIDS mieści w sobie konieczność pogodzenia różnych interesów. Żadne zatem propozycje rozwia˛zań prawnych ze wzgle˛du na kolizje˛ interesów nie moga˛
pretendować do rozwia˛zań idealnych, gdyż wszelka próba
wypośrodkowania równomiernej ochrony przeciwstawnych
interesów może prowadzić jedynie do niedosytu z punktu
widzenia raz jednego, kiedy indziej drugiego z koliduja˛cych
interesów.
II
Zagrożenie chroba˛ AIDS3 stało sie˛ problemem o skali światowej. Jest to bowiem choroba nieuleczalna, polegaja˛ca
na upośledzeniu układu odpornościowego organizmu4.
2
Objawów nietolerancji nie należy jednak identyfikować z uzasadnionymi postulatami zabepieczenia przed możliwościami przypadkowego zakażenia HIV. Jako przykład można wskazać na protesty niektórych sportowców dopuszczenia do gry sławnego koszykarza amerykańskiego Earvina „Magic” Johnsona, który przestał wyste˛pować
w NBA w 1991 r. na skutek zakażenia wirusem. Innym przykładem
z kre˛gu sportu może być zawodnik, skoczek do wody, który jako uczestnik igrzysk olimpijskich, ukrywaja˛c zakażenie wirusem, podczas skoku uderzył głowa˛ w trampoline˛. Krwawia˛cy zawodnik nie ostrzegł jednak organizatorów, uczestnicza˛cych w zawodach oraz opatruja˛cych go
lekarzy, że jest zainfekowany.
3
Skrót angielskiej nazwy choroby: Acquired Immune Deficiency
Syndrome, odpowiednik polski: zespół nabytego upośledzenia odporności.
4
Szerzej na temat medyczno-społecznych aspektów tej choroby
patrz V. Surakowić, AIDS. Co to jest i jak z tym walczyć?, Warszawa 1987.
AIDS i problemy karnoprocesowe
187
Światowa Organizacja Zdrowia (skr. ang. WHO) ocenia, że
18 milionów dorosłych i 1,5 miliona dzieci na świecie zakażonych jest HIV. Do końca stulecia liczba zakażonych może
wzrosna˛ć na świecie do 40 milionów. Opinia światowa zarzuca WHO, że nie może sobie poradzić z rozprzestrzenianiem sie˛ wirusa. Problemem AIDS zaje˛ła sie˛ bezpośrednio
ONZ.
W Polsce szacuje sie˛ liczbe˛ zakażonych na 15 000. Chorych zarejestrowano 396, z czego 159 zmarło. W porównaniu
z innymi krajami europejskimi (Włochy — 25 000 zachorowań, Francja — 33 000) jest to niewiele, co jednak nie powinno uspokajać5.
Szeroki kontekst społeczny powoduje, że problematyka
AIDS nie może być traktowana jedynie w kategoriach prywatnego czy indywidualnego zagrożenia. Także zapobieganie AIDS nie może być zdominowane przez medycyne˛.
W tym zakresie konieczna jest współpraca lekarzy, polityków, dziennikarzy, socjologów, prawników, etyków, duchowieństwa i psychologów. Potrzebna wie˛c jest przede wszystkim racjonalna koncepcja polityki społecznoprawnej wobec
AIDS. Ta racjonalność powinna także polegać na stworzeniu
rozwia˛zań w wielu dziedzinach prawa, z oczywistym zastrzeżeniem ostateczności rozwia˛zań prawnokarnych.
Na marginesie ewentualnych regulacji prawnych zwia˛zanych z AIDS warto wspomnieć, że art. 5 ust. 1e Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności z 4 listopada 1950 r. (ratyfikowanej przez Polske˛
2 października 1992 r. — Dz.U. nr 85, poz. 427) pozwala na
pozbawienie wolności osób, których pozostawanie wśród innych ludzi niesie za soba˛ niebezpieczeństwo rozprzestrzeniania sie˛ choroby zakaźnej, a także chorych psychicznie, alkoholików, narkomanów i włócze˛gów6.
5
Dane ujawnione podczas konferencji prasowej Ministerstwa Zdrowia z 19 lipca 1995 r.
6
Szerzej patrz P. Hofamański, Konwencja Europejska a prawo karne,
Toruń 1995, s. 190-191.
188
Jan Grajewski
III
Wobec braku specyficznych dla AIDS regulacji prawnych, rozważania karnoprocesowe musza˛ z konieczności
ograniczyć sie˛ do zagadnień wynikaja˛cych z obowia˛zuja˛cych
przepisów ustawy procesowej oraz do pewnych postulatów
skierowanych pod adresem praktyki. Niektóre problemy be˛da˛ również wymagały odniesienia do rozwia˛zań zaproponowanych w projektach nowego kodeksu karnego i kodeksu
poste˛powania karnego. Wreszcie nie można także pomina˛ć
pewnych postulatów de lege ferenda.
IV
Sa˛dza˛c po dotychczasowych wersjach projektu nowego kodeksu karnego, ustawodawca polski zamierza wprowadzić nowy typ przeste˛pstwa — narażenie bezpośrednio
innej osoby na zakażenie HIV7. W wersji projektu z 1994 r.
ten typ przeste˛pstwa został uje˛ty naste˛puja˛co: art. 144 § 1.
Kto wiedza˛c, że jest zarażony HIV, naraża bezpośrednio inna˛
osobe˛ na takie zarażenie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Należy podkreślić, że przeste˛pstwo narażenia
na zakażenia HIV zostało wyodre˛bnione ze spenalizowanych
również w § 2 art. 144 projektu innych form narażenia na
zakażenie chorobami zakaźnymi, nieuleczalnymi lub realnie
zagrażaja˛cymi życiu, przy czym zagrożenie ustawowe obejmuje kare˛ grzywny, kare˛ ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
7
Projekt kodeksu karnego (redakcja z marca 1990 r.) — art. 141 §1;
Projekt kodeksu karnego („Państwo i Prawo” 1994, nr 2 i 3), — art.
144 § 1. Na marginesie przeste˛pstwa narażenia na zakażenie HIV powstaje także problem materialnoprawny, czy na przykład zgoda partnera na stosunki seksualne z osoba˛ zainfekowana˛ nie wyła˛cza winy
sprawcy. Por. w tym zakresie pogla˛dy doktryny i judykatury niemieckiej: E. Dreher, H. Tröndle, Strafgesetzbuch und Nebengesetze, München
AIDS i problemy karnoprocesowe
189
Nie ustosunkowuja˛c sie˛ do problemu, czy tego rodzaju
penalizacja w obszarze AIDS/HIV jest wystarczaja˛ca, należy
jednak podnieść istotna˛ procesowa˛ okoliczność, że w projekcie k.k. z roku 1990 proponowano ściganie na wniosek pokrzywdzonego przeste˛pstwa narażenia na zakażenie HIV, jeżeli sprawca pozostawał z pokrzywdzonym we wspólnym
pożyciu (art. 141 § 3). Natomiast w redakcji projektu z 1994 r.
to samo przeste˛pstwo oraz inne formy narażenia na zakażenie chorobami statuowane sa˛ jako przeste˛pstwa wnioskowe wówczas, gdy pokrzywdzonym jest osoba najbliższa
(art. 144 § 3). Można wie˛c zauważyć wyraźna˛ tendencje˛ do
utrzymania wnioskowego trybu ścigania, a nadto do poszerzania kre˛gu osób, od których zależne jest ściganie karne w
tych sprawach. Jeżeli nadto uwzgle˛dni sie˛, że w obecnie obowia˛zuja˛cym kodeksie karnym przeste˛pstwo narażenia na zakażenie choroba˛ weneryczna˛ jest także ścigane na wniosek
pokrzywdzonego, jeżeli jest on osoba˛ najbliższa˛ art. 162 § 1
i 2 k.k.), przeto nasuwa sie˛ pytanie: jaki sposób inicjowania
procesu należy uznać za najbardziej odpowiedni dla przeste˛pstw zwia˛zanych z AIDS?
Nie wydaje sie˛, aby odpowiednim trybem ścigania był
tryb prywatnoskargowy, i to niezależnie od tego, czy chodziłoby o przeste˛pstwa umyślne czy też popełnione z winy
nieumyślnej. Nie ulega bowiem wa˛tpliwości, że ze wzgle˛du
na wyja˛tkowo wysokie społeczne zagrożenie naruszaja˛ one
interes zbiorowy w pierwszej kolejności, w dalszej zaś —
prywatny. Także kryterium umyślności czy nieumyślności
nie może przemawiać za trybem prywatnoskargowym. Niekiedy bowiem właśnie udowodnienie działania w formie lekkomyślności lub niedbalstwa natrafia na wie˛ksze trudności,
aniżeli wykazanie winy umyślnej, co w powia˛zaniu ze skomplikowana˛ materia˛ zwia˛zana˛ z AIDS, niedoste˛pna˛ dla laika,
mogłoby prowadzić do rezygnacji przez pokrzywdzonego
z inicjowania procesu prywatnoskargowego.
1993, s. 90-91, 1282-1283; K. Lanker, Strafgesetzbuch mit Erläuterungen,
München 1991, s. 923-924, 942.
190
Jan Grajewski
Pozostaje wie˛c tryb publicznoskargowy jako najbardziej
odpowiedni dla ścigania czynów zwia˛zanych z zakażeniem
lub narażeniem na zakażenie HIV. Należy jednak rozważyć,
czy tryb publicznoskargowy powinien być stosowany w swej
formie bezwarunkowej czy też przydatna okazałaby sie˛ jego
odmiana warunkowa w postaci ścigania na wniosek pokrzywdzonego. Należy krótko przypomnieć, że podstawowym i decyduja˛cym motywem instytucji ścigania na wniosek
jest wzgla˛d na szczególny, nadrze˛dny interes osoby pokrzywdzonej, dla której ujawnienie przeste˛pstwa lub ustalenie jego sprawcy może niekiedy przynieść w jej odczuciu
wie˛ksza˛ szkode˛ aniżeli skutki przeste˛pstwa. Ze wzgle˛du bowiem na rodzaje dobra chronionego tymi przepisami przeste˛pstwa te moga˛, oprócz bezpośrednich skutków, rodzić
także niepoża˛dane przez pokrzywdzonego reperkusje w sferze zawodowej, rodzinnej, w opinii publicznej czy to na skutek okoliczności danego zdarzenia przeste˛pnego, czy też ze
wzgle˛du na osobe˛ sprawcy8. Znaczenie ma także indywidualne odczucie pokrzywdzonego, czy i w jakim stopniu czuje
sie˛ dotknie˛ty przeste˛pstwem, co dla społecznej oceny czynu
nie jest oboje˛tne9.
Nie wydaje sie˛ jednak, by uzależnienie wszcze˛cia czy
kontynuowania poste˛powania karnego przez organ procesowy od woli uprawnionego podmiotu mogło dotyczyć
wszelkich karalnych zachowań chorego na AIDS lub zakażonego HIV. Tam gdzie zachowanie sprawcy przekracza granice zagrożenia kre˛gu „osób najbliższych” i zagraża dobru
powszechnemu interes publiczny powinien zyskać prymat
nad interesem prywatnym określonej osoby. Należy bowiem
pamie˛tać, że zarówno zaszeregowanie określonego zachowania do kategorii czynu przeste˛pnego, jak i wybór określonego
8
Szerzej na temat kryteriów zaszeregowania przeste˛pstw do kategorii ściganych na wniosek — patrz na przykład: J. Grajewski, Ściganie
na wniosek w polskim procesie karnym, Gdańsk 1982, s. 11-22.
9
M. Cieślak, O ściganiu na wniosek w obowia˛zuja˛cym polskim prawie,
„Państwo i Prawo” 1973, nr. 1, s. 61-62.
AIDS i problemy karnoprocesowe
191
trybu ścigania powinien zależeć od stopnia obiektywnej
szkodliwości czynu, na który składaja˛ sie˛ „rodzaj i charakter
naruszonego dobra, rozmiary wyrza˛dzonej lub groża˛cej
szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, waga naruszonych przez sprawce˛ obowia˛zków, jak również postać
zamiaru, motywacja sprawcy, rodzaj naruszonych reguł
ostrożności i stopnia ich naruszenia” (art. 114 § 2 pr.k.k.
z 1994 r.). Słuszny jest jednocześnie postulat, by unikać zbe˛dnego rozszerzania penalizacji i ograniczać do minimum
w procesach prawnych sytuacje, w których problematyka
AIDS byłaby roztrza˛sana. Jednocześnie należy wyposażyć
służbe˛ zdrowia w daleko ida˛ce kompetencje zmierzaja˛ce do
wymuszenia określonych zachowań ze strony tych, których
stan zdrowia zagraża członkom zbiorowości. Konsekwentne
stosowanie środków egzekucji administracyjnej powinno
wystarczyć nawet bez regulacji uje˛tych w kodeksie wykroczeń10.
W konsekwencji należy wypowiedzieć sie˛ za wyborem
publicznoskargowego trybu ścigania z możliwościa˛ kreowania tzw. przeste˛pstw wzgle˛dnie wnioskowych, a wie˛c takich
czynów karalnych, które w zasadzie sa˛ przeste˛pstwami ściganymi z urze˛du i dopiero ustalenie szczególnego stosunku
pokrzywdzonego do sprawcy przeste˛pstwa powoduje, że
ściganie uzależnione jest od imiennego wniosku o ściganie.
Osoba sprawcy, a nie rodzaj przeste˛pstwa, decydowałaby
o oddaniu inicjatywy ścigania w re˛ce pokrzywdzonego.
Kra˛g osób moga˛cych inicjować poste˛powanie karne obejmowałby tzw. osoby najbliższe (art. 120 § 2 k.k., art. 114 § 9
pr.k.k. z 1994 r.).
Kończa˛c powyższa˛ problematyke˛, należy wspomnieć, że
10
A. Wierciński, Prawnoprocesowe problemy AIDS, w: Prawne problemy AIDS, red. A. J. Szwarc, Warszawa 1990, s. 274. Por. także uwagi
co do zakresu ingerencji prawa w problematyke˛ AIDS pióra M. Filara,
Polityka prawa wobec AIDS, w: Narkomania — HIV/AIDS — zagrożenia
społeczne, profilaktyka, terapia i resocjalizacja, red. S. Kawula, H. Machel,
Gdańsk 1993, s. 19-33.
192
Jan Grajewski
ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r., o zmianie k.p.k. (Dz.U. nr
89, poz. 443) wprowadza z dniem 1 stycznia 1996 r. możliwość cofnie˛cia wniosku o ściganie, za zgoda˛ prokuratora,
do czasu rozpocze˛cia rozpocze˛cia przewodu sa˛dowego na
pierwszej rozprawie głównej (z wyja˛tkiem przeste˛pstwa 168
§ 2 k.k.). Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne.
Podobna˛ możliwość przewiduje także projekt k.p.k. w redakcji z lutego 1995 r. (art. 10 § 3).
V
Z problematyka˛ wyboru trybu ścigania przeste˛pstw
zwia˛zanych z choroba˛ AIDS ła˛czy sie˛ także zagadnienie prawnego obowia˛zku denuncjacji (art. 256 § 2 k.p.k.) cia˛ża˛cego
na instytucjach państwowych i społecznych, które w zwia˛zku
ze swa˛ działalnościa˛ dowiedziały sie˛ o popełnieniu przeste˛pstwa ściganego z urze˛du. Projekt k.p.k. z lutego 1995 r. utrzymuje ten obowia˛zek w art. 300 § 2, ograniczaja˛c go do jednak
instytucji państwowych i samorza˛dowych. Kierownicy tych instytucji lub ich samodzielnych jednostek organizacyjnych sa˛
nie tylko obowia˛zani do niezwłocznego zawiadomienia prokuratora lub policji o takim przeste˛pstwie, lecz także do przedsie˛wzie˛cia czynności nie cierpia˛cych zwłoki, aby nie dopuścić
do zatarcia śladow i dowodów przeste˛pstwa. Obowia˛zek denuncjacji nie obejmuje wie˛c przeste˛pstw ściganych z oskarżenia prywatnego i na wniosek pokrzywdzonego.
Decyduja˛c wie˛c o określonym trybie ścigania przeste˛pstw
zwia˛zanych z AIDS/HIV ustawodawca musi także uwzgle˛dnić ujemne konsekwencje, jakie moga˛ z takiego wyboru wynikać dla kwestii uzyskania wiadomości o przeste˛pstwie oraz
zabezpieczenia dowodów, a szerzej patrza˛c — na możliwość
reagowania na okoliczności sprzyjaja˛ce popełnianiu tych
przeste˛pstw (art. 13 k.p.k.).
AIDS i problemy karnoprocesowe
193
VI
Ze wzgle˛du na sprecyzowany temat niniejszego
opracowania, poza sfera˛ rozważań pozostaje system środków
prawnych gwarantuja˛cych wykonanie nakazów i zakazów
wynikaja˛cych z prawa administracyjnego, maja˛cych bezpośrednie, a przeważnie jedynie pośrednie odniesienie do problematyki AIDS11. Należy jedynie wspomnieć, że na mocy
ustawy z dnia 13 listopada 1963 r. o zwalczaniu chorób
zakaźnych12 — w zwia˛zku z rozporza˛dzeniem Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 1963 r. w sprawie ustalenia wykazu
chorób zakaźnych, znowelizowanym naste˛pnie 21 października 1986 r.13 — zespół nabytego upośledzenia odporności
(AIDS) umieszczony został w wykazie chorób zakaźnych pod
pozycja˛ 46, a wie˛c stał sie˛ w rozumieniu prawa „choroba˛
zakaźna˛” z wszelkimi prawnymi konsekwencjami sta˛d płyna˛cymi.
VII
W obszarze czynów karalnych zwia˛zanych z problematyka˛ AIDS/HIV centralne miejsce be˛dzie odgrywać
specyfika dowodowa tej choroby i zwia˛zane z nia˛ implikacje.
Be˛dzie ona obejmować z jednej strony sprawce˛ czynu zabronionego, a z drugiej strony pokrzywdzonego ba˛dź kwestie˛
stworzenia sytuacji zagrożenia choroba˛. Ustalenie czy uczestnik procesu jest chory na AIDS czy zakażonym HIV be˛dzie
wymagać wiadomości specjalnych, podobnie jak ustalenie,
czy określone działanie lub zaniechanie stworzyło możliwość
zakażenia. Nie ulega wie˛c wa˛tpliwości, że dla ustalenia tych
11
Szczegółowe omówienie tych odniesień w różnych aktach normatywnych i różnych dziedzinach prawa, w: M. Filar, op. cit., s. 24-29.
12
Dz.U. nr 50, poz. 279; zmiany: Dz.U. z 1971 r., nr 12, poz. 115;
Dz.U. z 1974 r., nr 47, poz. 280.
13
Dz.U. nr 40, poz. 197.
194
Jan Grajewski
okoliczności w poste˛powaniu karnym nieodzowne be˛dzie
przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego (art. 176 k.p.k.,
art. 38 k.p.w.). Trafny wydaje sie˛ także postulat, by w tego
rodzaju poste˛powaniach, ze wzgle˛du na potrzebe˛ niezbe˛dnych wyjaśnień najdrobniejszych szczegółów przebiegu choroby, określenia skali niebezpieczeństwa zakażenia, a także
stanu badań nad geneza˛ i istota˛ samej choroby, powoływać
biegłych z tych placówek medycznych i naukowych, które
zajmuja˛ sie˛ problemami AIDS, zwłaszcza z centrów diagnostycznych i klinicznych AIDS/HIV14.
W poste˛powaniu sa˛dowym w sprawach o wykroczenia
(rozdział 46 k.p.k.), w którym orzeka sa˛d na skutek wniesienia środka zaskarżenia od orzeczeń kolegium do spraw
wykroczeń, be˛dzie niekiedy możliwa rezygnacja z powoływania biegłych, jeżeli sa˛d uzna, że wystarczaja˛ce sa˛ materiały
dowodowe zebrane przez kolegium (art. 459 k.p.k.). Może
tak być wówczas, gdy poste˛powanie dotyczy wykroczeń
zwia˛zanych na przykład z niepoddaniem sie˛ badaniom stanu
zdrowia czy nieprzestrzegania zarza˛dzeń leczniczych w zwia˛zku ze stwierdzeniem przez uprawnione organy administracyjne choroby czy podejrzenia AIDS15.
Potrzeba specjalistycznej wiedzy biegłego nie ogranicza
sie˛ jedynie do kwestii dokonania szczegółowych ustaleń faktycznych w danej sprawie. Ponieważ przeste˛pstwa omawianej kategorii moga˛ być popełniane także w zwia˛zku z używaniem środków narkotycznych, sa˛d be˛dzie musiał skorzystać z wiedzy biegłych, rozważaja˛c potrzebe˛ zastosowania
środków przewidzianych w ustawie z dnia 31 stycznia
1985 r. o zapobieganiu narkomanii16. W zakresie unormowanym tym aktem prawnym nie stosuje sie˛ przepisu art. 102
k.k. o możliwości umieszczenia sprawcy przed odbyciem ka14
Podobny postulat wysuwa także A. Wierciński, op. cit., s. 268.
Por. jednak uwagi co do granic dopuszczalnych odste˛pstw od
zasady bezpośredniości: J. Grajewski, w: J. Grajewski, E. Skre˛towicz,
Kodeks poste˛powania karnego z komentarzem, Gdańsk 1995, s. 311-312.
16
Dz.U. nr 40, poz. 15 z późn. zm.
15
AIDS i problemy karnoprocesowe
195
ry w zakładzie leczenia odwykowego17. Ten środek zabezpieczaja˛cy zasta˛piony został naste˛puja˛ca˛ regulacja˛: W razie
skazania osoby uzależnionej18 za przeste˛pstwo w zwia˛zku
z używaniem środków odurzaja˛cych lub psychotropowych
na kare˛ pozbawienia wolności, której wykonanie warunkowo zawieszono, sa˛d zobowia˛zuje skazanego do poddania sie˛
leczeniu i rehabilitacji w odpowiednim zakładzie leczniczym
i rehabilitacyjno-readaptacyjnym i oddaje go pod dozór wyznaczonej osoby, instytucji lub organizacji społecznej (art. 34
ust. 1). W razie skazania osoby uzależnionej, w warunkach
określonych w art. 1, na kare˛ pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, sa˛d może orzec umieszczenie sprawcy przed wykonaniem kary w odpowiednim
zakładzie leczniczym (art. 34 ust. 4). Jest oczywiste, że ustalenie potrzeby i zakresu poddania skazanego leczeniu wymaga „wiadomości specjalnych” w rozumieniu przepisu art.
176 k.p.k. Organ procesowy nie może „wyre˛czać” biegłego
w tym sensie, że nie może samodzielnie dokonywać ustaleń
co do okoliczności, których stwierdzenie wymaga wiedzy
specjalistycznej. Tego rodzaju okoliczności moga˛ być stwierdzone przez organ procesowy tylko i wyła˛cznie na podstawie ustaleń i ocen zawartych w opinii specjalistycznej19. Opinia biegłego podlega — jak każdy inny dowód — wartościowaniu według kryteriów zwia˛zanych z zasada˛ swobodnej oceny dowodów z art. 4 § 1 k.p.k.
Na tle powyższej regulacji, która znajduje także swe odzwierciedlenie w rozdziale X projektu k.k. z 1994 r., warto
wspomnieć, że czas pobytu w zakładzie leczniczym nie okre17
Art. 37 ust. 1 pkt 2 cyt. ustawy.
Przez „osobe˛ uzależniona˛” w myśl art. 9 pkt 5 omawianej ustawy
należy rozumieć „osobe˛, która w wyniku używania w celach medycznych albo nadużywania środków odurzaja˛cych lub psychotropowych
znajduje sie˛ w stanie zależności od tych środków”.
19
Por. Z. Doda, A. Gaberle, Dowody w procesie karnym, Warszawa
1995, s. 82-83 i wskazane tam pogla˛dy doktryny i orzecznictwo Sa˛du
Najwyższego.
18
196
Jan Grajewski
śla sie˛ z góry, nie może on być jednak dłuższy niż 2 lata,
o zwolnieniu zaś z zakładu sa˛d rozstrzyga na podstawie wyników leczenia (art. 34 ust. 4). W zwia˛zku z tym należy zwrócić uwage˛ na wymogi wynikaja˛ce z art. 5 ust. 4 Konwencji
Europejskiej, który wymaga permanentnej kontroli wówczas,
gdy dany środek orzeczono wyrokiem sa˛dowym na czas nieokreślony, a jego efektywny wymiar pozostawiono organom
wykonawczym. Wówczas okresowa kontrola sa˛dowa jest
z punktu widzenia wymagań cytowanego przepisu niezbe˛dna. Stan zdrowia chorego może bowiem ulec tak dalece poprawie, że dalsza izolacja straci racje˛ bytu20, zwłaszcza gdy
istnieje szansa dalszego leczenia ambulatoryjnego.
VIII
W zwia˛zku ze sktukami choroby AIDS może wyłonić sie˛ kwestia poczytalności oskarżonego, z pewnościa˛ zależna także od stanu zaawansowania choroby. W piśmiennictwie podnosi sie˛, że wyste˛powanie objawów choroby
AIDS u oskarżonego może uzasadniać wa˛tpliwości co do jego
poczytalności21. Nie przesa˛dzaja˛c generalnie tego problemu
należy wskazać, że uzasadniona wa˛tpliwość co do stanu
zdrowia psychicznego oskarżonego może dla organów procesowych wynikać już z danych lekarskich dotycza˛cych aktualnego zaawansowania choroby u oskarżonego22. Jest oczywiste, że dane te nie moga˛ zasta˛pić ekspertyzy psychiatrycznej, gdyż wydanie opinii o stanie zdrowia psychicznego
oskarżonego wymaga powołania co najmniej dwóch biegłych
lekarzy psychiatrów (art. 183 k.p.k.).
20
P. Hofmański, op. cit., s. 197.
A. Wierciński, op. cit., s. 271.
22
W wyroku z dnia 20 maja 1984 r., I KR 102/84, (OSNPG 1984,
nr 12, poz. 112), Sa˛d Najwyższy wskazał, że nadużywanie przez oskarżonego środków narkotycznych może stanowić podstawe˛ powzie˛cia
uzasadnionej wa˛tpliwości co do zdrowia psychicznego oskarżonego.
21
AIDS i problemy karnoprocesowe
197
Ze wzgle˛du na skutki AIDS wydaje sie˛, że nie be˛dzie
rzadkościa˛ konieczność wypowiedzenia sie˛ lekarzy psychiatrów co do stanu zdrowia psychicznego oskarżonego w czasie poste˛powania karnego. Choroba psychiczna oskarżonego
w czasie tocza˛cego sie˛ procesu może bowiem być przyczyna˛
zawieszenia poste˛powania karnego jako „długotrwała przeszkoda” (art. 15 § 1 k.p.k.). W świetle trafnego pogla˛du Sa˛du
Najwyższego, choroba psychiczna wtedy uzasadnia zawieszenie poste˛powania, gdy pozbawia oskarżonego faktycznej
możliwości udziału w procesie lub wyła˛cza możliwość rozumnej obrony. Przez użyte w art. 15 k.p.k. poje˛cie „nie może
brać udziału w poste˛powaniu z powodu choroby psychicznej” należy rozumieć taka˛ sytuacje˛, w której oskarżony, mimo udziału niezbe˛dnego obrońcy, nie jest w stanie kierować
swym zachowaniem w toku procesu, tj. w sposób właściwy
rozumieć znaczenia czynności procesowych i składać sensownych oświadczeń23. Biegli lekarze psychiatrzy sa˛ obowia˛zani do jednoznacznego wypowiedzenia sie˛ w kwestii, czy
oskarżony może świadomie uczestniczyć w poste˛powaniu
i w ten sposób realizować osobiście, a nie tylko za pośrednictwem obrońcy, zagwarantowane mu prawo do obrony24.
23
Por. wyrok Sa˛du Najwyższego z 18 maja 1979 r., IV KR 92/79,
OSNPG 1979, nr 11, poz. 156.
24
Por. postanowienie Sa˛du Najwyższego z 21 stycznia 1983 r., (Rw
122/82), OSNKW 1983, nr 7-8, poz. 60. Szerzej na temat choroby psychicznej jako przyczyny zawieszenia poste˛powania karnego patrz
S. Waltoś, Zawieszenie poste˛powania w świetle przepisów nowego kodeksu
poste˛powania karnego, „Palestra” 1970, nr 12, oraz Z. Gostyński, Zawieszenie poste˛powania karnego, Warszawa 1994, s. 49-53 i wskazana˛ tam
literature˛. M. Cieślak, w: M. Cieślak, K. Spett, A. Szymusik, W. Wolter,
Psychiatria w procesie karnym, Warszawa 1991, s. 86 — wyraża pogla˛d,
że w każdym wypadku poddania oskarżonego badaniu psychiatrycznemu biegli powinni odpowiedzieć na dwa pytania:
1) jak przedstawia sie˛ kwestia poczytalności oskarżonego w chwili
czynu ?
2) jak przedstawia sie˛ ta kwestia w chwili poste˛powania karnego pod
ka˛tem widzenia zdolności oskarżonego do udziału w poste˛powaniu?
198
Jan Grajewski
Istotne jest także to, że ustalenia dotycza˛ce problematyki poczytalności oskarżonego dokonane w innym poste˛powaniu
nie wyła˛czaja˛ potrzeby przeprowadzenia ekspertyzy psychiatrycznej w danym poste˛powaniu ani też nie przesa˛dzaja˛
rozstrzygnie˛cia kwestii poczytalności oskarżonego w tym
poste˛powaniu25.
Zarówno wa˛tpliwości co do poczytalności sprawcy
w chwili popełnienia czynu, jak i wa˛tpliwości co do stanu
zdrowia psychicznego oskarżonego w czasie tocza˛cego sie˛
poste˛powania, uzasadniaja˛ obrone˛ obligatoryjna˛ (niezbe˛dna˛)
z art. 70 § 1 pkt 2 k.p.k. Jeżeli oskarżony nie ma obrońcy
z wyboru, w toku poste˛powania przygotowawczego prezes
sa˛du właściwego do rozpoznania sprawy, a w poste˛powaniu
sa˛dowym prezes sa˛du, wyznacza obrońce˛ z urze˛du lub zespół adwokacki, którego kierownik deleguje obrońce˛ (art. 74
§ 1 k.p.k.).
IX
Przy zarzucie zainfekowania HIV nieodzowne be˛dzie przeprowadzenie badań testowych na obecność wirusa
w organizmie oskarżonego. W poste˛powaniu karnym, jeżeli
jest to potrzebne dla celów dowodych, oskarżony jest obowia˛zany poddać sie˛ pobraniu krwi (art. 65 § 1 pkt 2 k.p.k.)
przy zachowaniu warunków określonych w rozporza˛dzeniu
ministra zdrowia i opieki społecznej z dnia 12 października
1970 r.26 Sprawa sie˛ natomiast komplikuje w wypadku konieczności pobrania krwi od świadka (pokrzywdzonego).
Ogle˛dzinom ciała i badaniom lekarskim dla celów dowodowych można świadka poddać tylko za jego zgoda˛ (art. 173
§ 1 k.p.k.). Należy zwrócić uwage˛ na stanowisko Sa˛du Naj25
Z. Doda, A. Gaberle, op. cit. s. 138-141.
W sprawie warunków i sposobu dokonywania badań lekarskich
oskarżonego (Dz.U. nr 27, poz. 219).
26
AIDS i problemy karnoprocesowe
199
wyższego, że brak jakichkolwiek podstaw do przyje˛cia, że
fakt skorzystania przez osobe˛ najbliższa˛ z prawa odmowy
zeznań (art. 165 § 1 k.p.k.) automatycznie wyła˛cza możliwość
poddania takiej osoby, za jej zgoda˛, badaniom, o których mowa w art. 174 § 1 k.p.k.27 Inna sytuacja powstaje wtedy, gdy
karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego.
Osoba taka nie może sprzeciwiać sie˛ ogle˛dzinom i badaniom
nie poła˛czonym z zabiegiem chirurgicznym lub z obserwacja˛
w zakładzie leczniczym (art. 174 § 2 zd. 1 k.p.k.). Jednakże
nie dotyczy to osób, które odmowiły zeznań lub zostały
z nich zwolnione na podstawie art. 165 lub 167 k.p.k.28
Jeżeli karalność czynu oskarżonego zależy od stanu zdrowia psychicznego pokrzywdzonego, należy przyja˛ć na zasadzie analogii, że obowia˛zuje również w tym wypadku przewidziana w art. 183 k.p.k. ekspertyza co najmniej dwóch
lekarzy psychiatrów29.
X
Istnieja˛ce poza procesem karnym możliwości przymusowego pobrania krwi dla badań diagnostycznych w kierunku wykrywania zakażenia HIV czy choroby AIDS opierać
sie˛ moga˛ wyła˛cznie na uprawnieniach wynikaja˛cych dla
kompetentnych służb medycznych, z wyraźnych przepisów
prawa administracyjnego. Jest oczywiste, że wyniki tych
badń obje˛te sa˛ tajemnica˛ lekarska˛. Jeżeli jednak toczyłoby sie˛
poste˛powanie karne obejmuja˛ce zarzut zakażenia lub narażenia na zakażenie choroba˛ AIDS, istnieje karnoprocesowa
27
III Kr 213/72, OSNKW 1973, poz. 50.
Te uprawnienia nie przysługuja˛ świadkom (pokrzywdzonym),
którzy na podstawie art. 166 k.p.k. moga˛ sie˛ uchylić od odpowiedzi
na pytania, jeżeli odpowiedź ta miałaby narazić ich lub osoby im najbliższe na odpowiedzialność karna˛.
29
M. Cieślak, op. cit., s. 473.
28
200
Jan Grajewski
możliwość uchylenia tajemnicy lekarskiej. Obowia˛zek zachowania tajemnicy lekarskiej należy bowiem do wzgle˛dnych
zakazów dowodowych. Zgodnie z przepisem art. 163 k.p.k.
sa˛d lub prokurator może zwolnić osoby obowia˛zane do zachowania tajemnicy zwia˛zanej z wykonywaniem zawodu od
obowia˛zku jej zachowania. W tym zakresie powyższe organy
procesowe wydaja˛ stosowne postanowienie.
Przy wykładni art. 163 k.p.k., w odniesieniu do tajemnicy
lekarskiej, należy jednak kierować sie˛ wskazówkami wynikaja˛cymi z uchwał Sa˛du Najwyższego dotycza˛cych tajemnicy adwokackiej i dziennikarskiej30. Zwolnienie od obowia˛zku
zachowania tajemnicy lekarskiej może nasta˛pić tylko wtedy,
gdy przesłuchanie lekarza w charakterze świadka ma dotyczyć obje˛tych tajemnica˛ okoliczności niezbe˛dnych do rozstrzygnie˛cia danej sprawy karnej. Niezbe˛dność ta oznacza
niemożliwość dokonania ustaleń za pomoca˛ innych środków
dowodowych, przy jednoczesnym wyczerpaniu istnieja˛cych
w danej sprawie źródeł dowodowych. Lekarza zwolnionego
od obowia˛zku zachowania tajemnicy sa˛d przesłuchuje na
rozprawie z wyła˛czeniem jawności (art. 164 § 1 k.p.k.), przechowanie zaś protokołów przesłuchania podlega specjalnym
rygorom chronia˛cym przed ujawnieniem tajemnicy (art. 164
§ 2 k.p.k.)31.
Na kanwie tematyki lekarskiej należy jeszcze zaznaczyć,
że w myśl art. 52 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie
zdrowia psychicznego32 nie wolno przesłuchiwać osób obowia˛zanych do zachowania tajemnicy jako świadków na okoliczności przyznania sie˛ osoby z zaburzeniami psychicznymi
30
Por. uchwałe˛ I KZP 5/94 składu siedmiu se˛dziów Sa˛du Najwyższego (OSNKW 1994, poz. 41) oraz uchwałe˛ I KZP 19/94 składu siedmiu se˛dziów Sa˛du Najwyższego (OSNKW 1995, poz. 1).
31
Por. rozporza˛dzenie ministra sprawiedliwości z 9 października
1970 r. w sprawie przechowywania protokołów zeznań i innych dokumentów oraz przedmiotów stanowia˛cych tajemnice˛ państwowa˛, służbowa˛ lub zawodowa˛ (Dz.U. nr 27, poz. 217).
32
Dz.U. nr 111, poz. 535.
AIDS i problemy karnoprocesowe
201
do popełnienia czynu zabronionego pod groźba˛ kary33. Przepis
ten stosuje sie˛ odpowiednio do lekarzy wykonuja˛cych czynności
biegłego. Przepis ten stanowi lex specialis w stosunku do art. 163
k.p.k.
Projekt k.p.k. w wersji z lutego 1995 r. utrzymuje wprawdzie możliwość zwolnienia osoby obowia˛zanej do zachowania
tajemnicy służbowej lub zwia˛zanej z wykonywaniem zawodu
lub funkcji od obowia˛zku zachowania tej tajemnicy (art. 176
§ 1 projektu), jednak wprowadza istotna˛ modyfikacje˛. „Biora˛c
[...] pod uwage˛ szczególny charakter funkcji lekarza, adwokata
i dziennikarza i szczególne znaczenie zaufania społecznego do
powierzonych im wiadomości, projekt dopuszcza przesłuchanie tych osób na fakty obje˛te ich tajemnica˛ funkcyjna˛ tylko
wyja˛tkowo, w wypadkach niezbe˛dności dla dobra wymiaru
sprawiedliwości, zastrzegaja˛c jednocześnie, że o przesłuchaniu
lub zezwoleniu na przesłuchanie zadecydować może tylko
sa˛d, a wie˛c żaden inny organ poste˛powania karnego nie wyła˛czaja˛c prokuratora (art. 176 § 2 proj.) W ten sposób projekt
rozstrzyga nieuchronna˛ niekiedy kolizje˛ dwóch interesów społecznych: zachowania tajemnicy funkcyjnej oraz interesu wymiaru sprawiedliowści, w tym także interesu oskarżonego,
niekiedy przecież oskarżonego niesłusznie. W tych wyja˛tko33
Przepis art. 52 sformułowany został wadliwie. Chodzi tu oczywiście także o osoby, u których nie stwierdzono zaburzeń psychicznych.
Ratio legis tego przepisu polega bowiem na tym, by uniemożliwić wykorzystanie w procesie karnym oświadczeń sprawcy przyznaja˛cego wobec lekarza, że popełnił czyn zabroniony. W literaturze podnosi sie˛, że
w dokumentacji dotycza˛cej badań i przebiegu leczenia osoby z zaburzeniami psychicznymi nie utrwala sie˛ oświadczeń obejmuja˛cych przyznanie sie˛ do popełnienia czynu zabronionego pod groźba˛ kary. Zasade˛
te˛ stosuje sie˛ również do dokumentacji badań tych osób, przeprowadzonych na ża˛danie uprawnionego organu państwowego. Jeżeli chodzi
o dokumentacje˛ sporza˛dzona˛ wbrew temu zakazowi, to nie powinno
być wa˛tpliwiści, że nie wolno jej użyć w poste˛powaniu karnym. Przeciwna bowiem wykładnia oznaczałaby akceptacje˛ dowodu uzyskanego
niezgodnie z prawem, wbrew jego wyraźnemu zakazowi. Por. W. Daszkiewicz, Proces karny. Cze˛ść ogólna, Poznań 1995, s. 269.
202
Jan Grajewski
wych wypadakch, kiedy dojdzie do przesłuchania, na straży
tajemnicy stoi nadal przepis art. 177 nakazuja˛cy dokonanie
przesłuchania z wyła˛czniem jawności”34.
Kończa˛c problematyke˛ dowodowa˛ należy wspomnieć, że
polskiej procedurze karnej nie jest znana koncepcja „owoców
zatrutego drzewa” (ang. fruits of poisoned tree), która polega
na zakazie uznania za dowód również takiego, który został
ujawniony dzie˛ki dowodowi zakazanemu35. Dowód uzyskany w sposób niedopuszczalny w świetle przepisów procesowych nie może wprawdzie stanowić podstawy dla dokonania ustaleń faktycznych, jednak może być wykorzystany
do ustalenia innych dowodów, na przykład z pominie˛tych
zeznań wynika, że jeszcze inna osoba była świadkiem czynu.
Nie ma zakazu przesłuchania tej osoby, chociaż wiadomość
o niej pochodzi ze „skażonego” źródła36.
XI
W zakresie stosowania tymczasowego aresztowania w sprawach zwia˛zanych ze sfera˛ AIDS/HIV istotne znaczenie moga˛ mieć regulacje wynikaja˛ce z art. 213 i 219 k.p.k.
Niezależnie bowiem od ogólnego obowia˛zku uchylenia lub
zmiany tego środka zapobiegawczego, jeżeli ustana˛ przyczyny, dla których został on zastosowany, obowia˛zek permanentnej kontroli zastosowanego środka wymaga uwzgle˛dnienia w każdym czasie stanu zdrowia chorego na AIDS. Jako
ostateczność należy traktować wymóg zawarty w art. 219
k.p.k., że jeżeli stan zdrowia tego wymaga, tymczasowe aresztowanie może być wykonywane tylko w postaci umieszczenia w odpowiednim zakładzie leczniczym.
34
Z uzsadnienia projektu k.p.k. w redakcji z lutego 1995 r., s. 23.
S. Waltoś, Owoce zatrutego drzewa, Kraków 1978, s. 196-238; tenże,
Proces karny. Zarys sytemu, Warszawa 1995, s. 346.
36
K. Marszał, Proces karny, Katowice 1992, s. 200.
35
AIDS i problemy karnoprocesowe
203
XII
Przy omawianiu zagadnień zwia˛zanych z zeznaniami co do okoliczności obje˛tych tajemnica˛ lekarska˛ wzmiankowano, że przesłuchanie takie toczy sie˛ przy drzwiach zamknie˛tych (art. 164 § 1 k.p.k.). Oczywiście nie jest to jedyny
wypadek możliwości wyła˛czenia jawności rozprawy w sprawach zwia˛zanych z AIDS. Obowia˛zuja˛cy k.p.k. w art. 308
stanowi bowiem mie˛dzy innymi, że sa˛d wyła˛cza jawność całości lub cze˛ści rozprawy, jeżeli jawność mogłaby obrażać
dobre obyczaje (§ 1) lub gdy wymaga tego ważny interes
prywatny (§ 2). Nie powinien budzić zasadniczych oporów
pogla˛d, że rozważania okoliczności zwia˛zanych z choroba˛
AIDS, jeżeli dotknie˛ty jest nia˛ którykolwiek z uczestników
procesu, powinny toczyć sie˛ z wyła˛czeniem jawności rozprawy. Przyjmuja˛c narażenie „dobrych obyczajów” na szwank
jako podstawe˛ wyła˛czenia jawności, nie można zapominać,
że „problem choroby AIDS ła˛czy sie˛ ściśle z takimi sferami,
które traktowane sa˛ przez społeczeństwo w dość specyficzny
sposób. Zarówno sfera życia seksualnego człowieka, jak i sfera obejmuja˛ca obyczajowość środowisk homoseksualistów
zaliczone moga˛ być do tych, które ła˛cza˛ sie˛ ściśle z szeroko
poje˛tymi dobrymi obyczajami. Dlatego też pojawienie sie˛
tych okoliczności powinno skutkować wyła˛czeniem jawności. W każdym razie uznać można, że co najmniej ważny
interes prywatny skłania do »zamknie˛cia drzwi« sali sa˛dowej”37. Nadto należy także pamie˛tać o tym, że świadek może
ża˛dać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyła˛czeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbe˛ jego lub
osobe˛ dla niego najbliższa˛ (art. 166 § 2 k.p.k.).
Nie rozwijaja˛c szerzej problematyki rozpowszechniania
wiadomości o procesach przez prase˛38, trzeba stwierdzić, że
37
A. Wierciński, op.cit., s. 272.
Rygory wynikaja˛ce dla sprawozdawczości prasowej ustalone
w praktyce, orzecznictwie sa˛dowym oraz nauce i prawie prasowym
z 1984 r. szczegółowo przedstawia S. Waltoś, Proces karny, s. 297-301.
38
204
Jan Grajewski
dopuszczalne sa˛ swobodne sprawozdania prasowe tylko
z rozprawy jawnej. Dziennikarz nie ma prawa publikowania
sprawozdania z rozprawy tocza˛cej sie˛ z wyła˛czeniem jawności, choćby znajdował sie˛ legalnie na sali dzie˛ki otrzymanemu zezwoleniu przewodnicza˛cego skła˛du sa˛dza˛cego. Publiczne rozpowszechnianie wiadomości z rozprawy, która
toczyła sie˛ przy drzwiach zamknie˛tych, jest przeste˛pstwem
zagrożonym kara˛ pozbawienia wolności do roku, ograniczeniem wolności albo grzywna˛ (art. 255 § 2 k.k.).
XIII
Nie postuluja˛c szerokiej reglamentacji prawnej problematyki AIDS w ramach prawa karnego materialnego, należy zauważyć, że wiele problemów procesowych zależnych
jest od spójnej regulacji nakazów i zakazów zawartych
w przepisach prawa administracyjnego oraz w przepisach
karnomaterialnych sankcjonuja˛cych zachowania sprzeczne
z tym prawem. Dotyczy to zarówno sprawców chorych na
AIDS lub zakażonych HIV, jak i osób, których działalność
zawodowa spowodowała zainfekowanie lub narażenie na zakażenie. Trzeba także przestrzec przed tendencjami przeniesienia problematyki karnej AIDS do prawa wykroczeń. Kolegia rozstrzygaja˛ce w przedmiocie odpowiedzialności za
wykroczenia nie wydaja˛ sie˛ najodpowiedniejszymi organami
gwarantuja˛cymi kompetentne i odpowiednio dyskretne rozpoznawanie tej kategorii spraw.
Należy wie˛c postulować pozbawiona˛ luk, szczególna˛
i spójna˛ regulacje˛ prawna˛ odnośnie do AIDS/HIV we wszystkich działach prawa (administracyjnego, cywilnego, ubezpieczeniowego, prawa pracy, rodzinnego i karnego). Kompleksowa legislacja dotycza˛ca AIDS/HIV jest nieodzowna
wobec realiów zagrożenia epidemiologicznego tej choroby.