Odmowa dokonania czynności notarialnej

Romua l d
Sztyk notariusz z Kluczborka
Odmowa dokonania czynności notarialnej
Wstęp.
O d m o w a d o k o n a n i a czynności n o t a r i a l n e j w o k r e s i e z a s a d n i czych p r z e o b r a ż e ń u s t r o j o w y c h i p r a w n y c h n a k ł a d a na n o t a r i u sza
szczególny
obowiązek
dokonania
prawidłowej
oceny
z a m i e r z o n e j przez s t r o n y czynności c y w i l n o p r a w n e j .
S t o s o w a n a ona p o w i n n a być w s y t u a c j a c h w y j ą t k o w y c h i tylko
w ó w c z a s , gdy m a j ą c a być s p o r z ą d z o n a czynność n a r u s z a ł a b y porządek prawny obowiązujący w Państwie, względnie przepisy
Prawa o notariacie.
Strony mogą b o w i e m k s z t a ł t o w a ć s t o s u n e k p r a w n y w e d ł u g
swego u z n a n i a , j e d n a k ż e z z a c h o w a n i e m dyspozycji art. 353
K o d e k s u cywilnego, n a k a z u j ą c e g o by treść j e g o lub cel nie s p r z e ciwiały się w ł a ś c i w o ś c i ( n a t u r z e ) , u s t a w i e a n i też z a s a d o m w s p ó ł życia społecznego.
N a n o t a r i u s z u ciąży z a t e m o b o w i ą z e k d o k o n a n i a s w o i s t e g o
r o d z a j u w e r y f i k a c j i z a m i e r z o n e j czynności c y w i l n o p r a w n e j spor z ą d z o n e j przez s t r o n y w r a m a c h o b o w i ą z u j ą c e j z a s a d y s w o b o d y
u m ó w z o g ó l n y m p o r z ą d k i e m p r a w n y m . M u s i on mieć na u w a d z e
b e z p i e c z e ń s t w o obrotu cywilnego, a t a k ż e mieć ś w i a d o m o ś ć , że
o d m o w a d o k o n a n i a czynności n o t a r i a l n e j , szczególnie m a j ą c e j
s p o w o d o w a ć n a t y c h m i a s t o w e s k u t k i p r a w n e może rodzić odpow i e d z i a l n o ś ć cywilną i d y s c y p l i n a r n ą n o t a r i u s z y .
P r o b l e m t e n n a b i e r a w y j ą t k o w e g o z n a c z e n i a przy p o d e j m o w a niu decyzji, o c e n i a j ą c e j zdolność p r a w n ą przy s p o r z ą d z a n i u testamentu.
Naczelną zasadą p r a w n ą , którą notariusz musi bezwzględnie
p r z e s t r z e g a ć , j e s t p o s t a n o w i e n i e art. 1 K o n s t y t u c j i , w m y ś l ktorego R z e c z y p o s p o l i t a P o l s k a j e s t d e m o k r a t y c z n y m p a ń s t w e m
p r a w n y m , urzeczywistniaj ącym zasady sprawiedliwości społecz-
79
R E J E N T Nr 3
-
l i p i e c 1 9 9 1 r.
nej. Z a s a d a ta powoduje, iż n o t a r i u s z stać winien na gruncie
p r a w o r z ą d n o ś c i f o r m a l n e j , czyli ścisłego p r z e s t r z e g a n i a obowiąz u j ą c y c h przepisów, bez względu na okres ich pochodzenia.
Zgodzić się m o ż n a z a t e m z p o g l ą d e m T a d e u s z a Zielińskiego,
że przepisy wywodzące się z poprzedniego u s t r o j u można interp r e t o w a ć zgodnie z obecnymi w a r u n k a m i społeczno-ekonomicznymi, ale tylko wtedy gdy s f o r m u ł o w a n i a ich są ogólne, a ich
w y k ł a d n i a będzie zgodna z z a s a d ą wyrażoną w Konstytucji.
Nie m n i e j istotną p r z e s ł a n k ą j e s t także u w z g l ę d n i e n i e zasady
sprawiedliwości społecznej w a k t u a l n y m pojęciu. T r a f n i e ocenia
ją Jerzy L a s k o w s k i 2 j a k o sprawiedliwość w y m i e n n ą (iustitia
c o m m u t a t i v a ) , zachodzącą w s t o s u n k a c h zobowiązaniowych. Zachowanie w nich zasady równości w z a j e m n y c h świadczeń stawia
n o t a r i u s z a w sytuacji w y j a ś n i e n i a stronom s k u t k ó w p r a w n y c h
z a m i e r z o n e j czynności w chwili j e j s p o r z ą d z e n i a i przyszłościowych, które z niej mogą w y n i k n ą ć .
O d m o w a d o k o n a n i a czynności n o t a r i a l n e j j e s t więc instytucją
w y j ą t k o w ą z której n o t a r i u s z korzystać może tylko w tych war u n k a c h kiedy n a r u s z a ć ona będzie wymienione zasady.
Miała ona różne znaczenia, w zależności od tego, j a k ą treść
nadawała jej konstrukcja prawna wynikająca z Prawa o notariacie. Podlegała w z w i ą z k u z tym zasadniczym p r z e o b r a ż e n i o m , a
p r z e w i d z i a n a w art. 81 P r a w a o n o t a r i a c i e 3 j e s t n a j b a r d z i e j zbliżona do u k s z t a ł t o w a n e j w art. 64 P r a w a o notariacie z dnia 27
p a ź d z i e r n i k a 1933 r. D o k o n u j ą c j e j oceny należy uwzględnić ogólny p o r z ą d e k p r a w n y o b o w i ą z u j ą c y w P a ń s t w i e i znaczenie przyp i s y w a n e tej instytucji.
Stosownie do powołanego art. 64 P r a w a o notariacie n o t a r i u szowi nie wolno było dokonywać czynności s p r z e c i w i a j ą c y c h się
p r a w u , p o r z ą d k o w i p u b l i c z n e m u lub dobrym obyczajom.
Nie wolno mu było t a k ż e dokonywać czynności dotyczących
samego n o t a r i u s z a , jego m a ł ż o n k a , k r e w n y c h lub p o w i n o w a t y c h
w linii p r o s t e j bez ograniczenia stopnia, w linii bocznej - krewnych do czwartego i p o w i n o w a t y c h do trzeciego stopnia włącznie,
a wreszcie wobec osób z w i ą z a n y c h z n o t a r i u s z e m z t y t u ł u przysposobienia, opieki lub k u r a t e l i . 4
N o t a r i u s z o w i nie było wolno dokonywać czynności dotyczących instytucji lub spółek, jeśli wchodził w skład ich władz. Zasa-
80
Odmowa dokonania
czynności
notarialnej
da ta niestety nie została p r z e j ę t a do obecnego P r a w a o n o t a r i a cie.
O g r a n i c z e n i a te obowiązywały t a k ż e zastępcę n o t a r i u s z a
względem osób p o z o s t a j ą c y c h z nim w w y m i e n i o n y c h s t o s u n kach, do z a s t ę p o w a n e g o n o t a r i u s z a względnie do samego zastępcy. O g r a n i c z e n i a odnoszące się do m a ł ż o n k a n o t a r i u s z a oraz do
k r e w n y c h lub p o w i n o w a t y c h trwały n a w e t po u s t a n i u m a ł ż e ń stwa n o t a r i u s z a b ą d ź zastępcy.
Od odmowy d o k o n a n i a czynności osoba i n t e r e s o w a n a , zgodnie
z b r z m i e n i e m art. 66 § 1 tego p r a w a , mogła złożyć w t e r m i n i e
d w u t y g o d n i o w y m zażalenie do s ą d u okręgowego według miejsca
u r z ę d o w a n i a n o t a r i u s z a . Zażalenie wnoszone było do n o t a r i u s z a ,
który w ciągu tygodnia p r z e d s t a w i a ł je wraz ze swoimi w y j a ś n i e n i a m i w ł a ś c i w e m u sądowi okręgowemu.
Sąd okręgowy orzekał w składzie trzech sędziów, a na j e g o
p o s t a n o w i e n i a służyło zażalenie do S ą d u N a j w y ż s z e g o w terminie siedmiu dni od daty doręczenia.
Nie służyło zażalenie w toku i n s t a n c j i s ą d o w y c h na odmowę
s p o r z ą d z e n i a czynności z powodu nie uiszczenia opłat p a ń s t w o wych lub s a m o r z ą d o w y c h , należnych ód d a n e j czynności (art. 66
§ 5 P r a w a o notariacie).
Istniała wówczas możliwość odmowy s p o r z ą d z e n i a czynności
w razie nieuiszczenia n o t a r i u s z o w i p r z y s ł u g u j ą c e g o mu wynagrodzenia lub zwrócenia w y d a t k ó w (art. 79 § 2 zdanie pierwsze).
N a t o m i a s t w p r z y p a d k u , gdy odmowa wpłacenia tych należności
zaistniała po s p o r z ą d z e n i u czynności, w t e n c z a s notariusz nie
miał obowiązku wydania wypisu, odpisu lub d o k u m e n t u i nie
odpowiadał za szkody, które mogły powstać z tego powodu dla
stron. W y k ł a d n i a g r a m a t y c z n a tego przepisu u p o w a ż n i a do
s t w i e r d z e n i a , że odmowa d o k o n a n i a czynności n o t a r i a l n e j mogła
n a s t ą p i ć z chwilą, gdy strony o b o w i ą z a n e do poniesienia należności z t y t u ł u wynagrodzenia lub zwrotu w y d a t k ó w odmówiły ich
uregulowania.
N o t a r i u s z o w i nie wolno było, w myśl art. 69 § 4 powołanego
P r a w a o notariacie dokonywać czynności notarialnych, gdy przekonał się, że strona nie ma zdolności do działań prawnych.
W
p r z y p a d k u sporządzenia, ale tylko a k t u notarialnego,
n a r u s z a j ą c e g o zasady art. 65, a więc w sytuacji, gdy nie wolno
było notariuszowi dokonywać czynności dotyczącej osób w okoli-
81
R E J E N T Nr 3
- l i p i e c 1 9 9 1 r.
cznościach w tym przepisie w y m i e n i o n y c h a t a k ż e w razie nie
z a c h o w a n i a w a r u n k ó w f o r m a l n o p r a w n y c h , nie posiadał on mocy
d o k u m e n t u publicznego, w r o z u m i e n i u wówczas o b o w i ą z u j ą c y c h
przepisów.
N i e z a c h o w a n i e w a r u n k ó w określonych p r a w e m o notariacie
p r z e s ą d z a ł o o tym, że akt n o t a r i a l n y posiadał c h a r a k t e r dokum e n t u p r y w a t n e g o , s t a n o w i ą c e g o dowód tego, że z a w a r t e w nim
oświadczenie pochodzi od osoby, która go podpisała.
N a s t ę p o w a ł a d y s k w a l i f i k a c j a z mocy p r a w a a k t u n o t a r i a l n e g o
wadliwie s p o r z ą d z o n e g o z d o k u m e n t u publicznego na p r y w a t n y ,
nie p o w o d u j ą c a j e d n a k ż e jego nieważności. 5
I n s t y t u c j a ta nie została p r z e n i e s i o n a w tym b r z m i e n i u do
kolejnych r o z w i ą z a ń p r w n y c h , a t a k ż e uległa z a s a d n i c z e j modyfikacji w nowym P r a w i e o notariacie.
Istotny j e j walor polegał na tym, że s t w a r z a n o możliwość składania zażalenia do S ą d u N a j w y ż s z e g o na p o s t a n o w i e n i e s ą d u
okręgowego. Strony mogły korzystać z n o r m a l n e g o toku postępow a n i a sądowego, a orzecznictwo S ą d u N a j w y ż s z e g o stanowiło
w y k ł a d n i ę przepisów pozytywnego p r a w a i było niezwykle użyteczne w p r a k t y c e n o t a r i a l n e j .
Precyzyjnie określono sytuacje w j a k i c h n o t a r i u s z może odmówić d o k o n a n i a czynności n o t a r i a l n e j i s k u t k i p r a w n e a k t u notarialnego n a r u s z a j ą c e g o przepisy P r a w a o notariacie.
Art. 22 P r a w a o notariacie z dnia 25 m a j a 1951 r.° przewidywał, iż p a ń s t w o w e m u b i u r u n o t a r i a l n e m u nie wolno dokonywać
czynności sprzecznych z p r a w e m lub n a r u s z a j ą c y c h zasady
współżycia społecznego "w P a ń s t w i e ludowym".
W sposób z m o d y f i k o w a n y przeniesiono zasadę z art. 65 P r a w a
o notariacie z dnia 27 p a ź d z i e r n i k a 1933 r. p o s t a n a w i a j ą c w art.
23, że n o t a r i u s z o w i nie wolno dokonywać czynności n o t a r i a l n y c h ,
które dotyczą samego n o t a r i u s z a , jego m a ł ż o n k a , k r e w n y c h lub
powinowatych n o t a r i u s z a w linii p r o s t e j bez ograniczenia stopnia
w linii bocznej w s t o s u n k u do k r e w n y c h i p o w i n o w a t y c h do trzeciego stopnia w ł ą c z n i e oraz wobec osób z w i ą z a n y c h z n o t a r i u szem z t y t u ł u przysposobienia opieki lub kurateli.
O d s t ą p i o n o od z a k a z u s p o r z ą d z e n i a czynności w s t o s u n k u do
instytucji lub spółek, we w ł a d z a c h których n o t a r i u s z bierze
udział, a t a k ż e ograniczono stopień p o k r e w i e ń s t w a do trzeciego
stopnia włącznie.
82
Odmowa
dokonania
czynności
notarialnej
Powtórzono zasadę z a k a z u s p o r z ą d z a n i a czynności wobec zastępcy n o t a r i u s z a b ą d ź do z a s t ę p o w a n e g o n o t a r i u s z a , b ą d ź do
samego zastępcy w razie z a i s t n i e n i a sytuacji f a k t y c z n y c h tam
opisanych.
W p r o w a d z o n o odmienny sposób z a c h o w a n i a się n o t a r i u s z a w
razie odmowy dokonania czynności. Znalazło to swój wyraz w
dyspozycji art. 24 P r a w a o notariacie p o s t a n a w i a j ą c e g o , że osobie, której odmówiono czynności n o t a r i a l n e j należy na j e j ż ą d a n i e
podać na piśmie przyczynę odmowy z pouczeniem o trybie j e j
zaskarżenia.
Na odmowę dokonania czynności n o t a r i a l n e j można było
wnieść w t e r m i n i e tygodniowym zażalenie do s ą d u wojewódzkiego, według siedziby p a ń s t w o w e g o biura notarialnego (art. 25
P r a w a o notariacie) - ale wówczas j u ż zrobić to mogła osoba
z a i n t e r e s o w a , a więc nie tylko osoba, której odmówiono czynności
notarialnej.
Zażalenie wnosiło się do p a ń s t w o w e g o b i u r a notarialnego,
które niezwłocznie p r z e d s t a w i a ł o zażalenie ze swoimi w y j a ś n i e niami sądowi wojewódzkiemu.
P r z y j ę t o również r o z w i ą z a n i e p r a w n e w myśl którego sąd woj e w ó d z k i orzekał na posiedzeniu n i e j a w n y m p o s t a n o w i e n i e m w
p o s t ę p o w a n i u nieprocesowym (niespornym) i to zaważyło na dalszym s t w i e r d z e n i u , iż p o s t a n o w i e n i e to nie podlega z a s k a r ż e n i u .
N o t a r i u s z o w i nie wolno było, zgodnie z b r z m i e n i e m art. 26 § 4
tegoż p r a w a , dokonywać czynności n o t a r i a l n e j w razie przekonania się, że strony nie m a j ą zdolności do czynności p r a w n e j .
U s t a w o d a w c a j e d n a k ż e n a k a z a ł noAI
Miszowi "czuwanie" nad
należytym zabezpieczeniem p r a w i interesów instytucji, przedsiębiorstw p a ń s t w o w y c h oraz innych podmiotów gospodarki
uspołecznionej, organizacji społecznych a dopiero w końcu także
osób fizycznych (art. 16 § 1 tej ustawy). Zasada ta w sposób
zasadniczy wpływała na zachowanie się n o t a r i u s z a i w tym okresie stworzono pojęcie prewencji j u d y k a c y j n e j przy czynnościach
n o t a r i a l n y c h , s ł u ż ą c e j przede wszystkim zabezpieczeniu interesów podmiotów u p r z y w i l e j o w a n y c h w w a r u n k a c h ówczesnego
u s t r o j u P a ń s t w a . N o t a r i u s z e j e d n a k wykazywali, w miarę swych
możliwości, zasady obiektywizmu i równości stron uczestniczących w czynności.
83
R E J E N T Nr 3
- l i p i e c 1 9 9 1 r.
Odmowa d o k o n a n i a czynności i tryb j e j z a s k a r ż a n i a pod rządem tego p r a w a o notariacie były p r z e d m i o t e m r o z w a ż a ń teoretycznych, b a d a ń analitycznych zaś orzecznictwo u k s z t a ł t o w a ł o
jego z a s a d ę . 8
Z wieloma s t a n o w i s k a m i tam r e p r e z e n t o w a n y m i można się
nie zgodzić, j a k o że były one u w a r u n k o w a n e istniejącą wówczas
filozofią p r a w a i jego nieobiektywną w y k ł a d n i ą . 9
U s t a w a z dnia 24 m a j a 1989 r . P r a w a o notariacie m o d y f i k u j e
zasady p o s t ę p o w a n i a następczego po dokonaniu odmowy czynności n o t a r i a l n e j . 1 0
P r z e w i d u j e ona w art. 50, że n o t a r i u s z odmówi d o k o n a n i a
czynności n o t a r i a l n e j sprzecznej z p r a w e m lub n a r u s z a j ą c e j zasady współżycia społecznego.
Postanowiono j e d n o c z e ś n i e , że osobę, której odmówiono czynności n o t a r i a l n e j należy pouczyć o prawie i trybie z a s k a r ż e n i a
odmowy, a ponadto na j e j p i s e m n e ż ą d a n i e podać w t e r m i n i e
siedmiu dni na piśmie przyczyny odmowy (art. 51 ustawy).
Tryb z a s k a r ż e n i a odmowy d o k o n a n i a czynności n o t a r i a l n e j
nie uległ zmianie. Zażalenie r o z p o z n a w a ł sąd wojewódzki na rozp r a w i e przy z a s t o s o w a n i u przepisów Kodeksu p o s t ę p o w a n i a cywilnego
o
środkach
odwoławczych.
Postanowienie
sądu
wojewódzkiego nie podlegało z a s k a r ż e n i u .
P r z y j ę t o nowe r o z w i ą z a n i e p r a w n e w art. 52 § 2 s t w i e r d z a j ą c ,
że n o t a r i u s z może, jeżeli u z n a zażalenie za słuszne, dokonać
czynności n o t a r i a l n e j . P o w o d u j e to ten s k u t e k , że zażaleniu nie
n a d a w a ł o się dalszego biegu.
Sąd wojewódzki r o z p o z n a j ą c zażalenie mógł przedstawić zagadnienie p r a w n e do rozstrzygnięcia Sądowi N a j w y ż s z e m u , odr a c z a j ą c r o z p o z n a n i e sprawy.
N o t a r i u s z o w i przypisano w art. 52 § 4 szczególnego r o d z a j u
obowiązek kontroli decyzji a d m i n i s t r a c y j n e j lub z a ś w i a d c z e ń organów a d m i n i s t r a c j i p a ń s t w o w e j b u d z ą c y c h wątpliwości, co do
ich zgodności z p r a w e m . N o t a r i u s z mógł w s t r z y m a ć się z dokonaniem czynności i w ciągu c z t e r n a s t u dni zwrócić się do p r o k u r a t o ra, p o w i a d a m i a j ą c o tym równocześnie organ a d m i n i s t r a c j i
p a ń s t w o w e j , który wydał decyzję lub zaświadczenie. Dokonywał
on j e d n a k czynności, o ile w t e r m i n i e trzydziestu dni, p r o k u r a t o r
nie wniósł sprzeciwu od decyzji lub skargi na decyzję do Naczelnego S ą d u A d m i n i s t r a c y j n e g o albo nie z a k w e s t i o n o w a ł mocy
84
Odmowa
dokonania czynności
notarialnej
p r a w n e j z a ś w i a d c z e n i a . I n s t y t u c j a ta nie odniosła w p r a k t y c e
żadnego s k u t k u , j a k o że nie była s t o s o w a n a a w y p o s a ż e n i e n o t a r i u s z a w u p r a w n i e n i a k o n t r o l n e na p o s t ę p o w a n i e a d m i n i s t r a c y j ne nie k o n w e n i o w a ł o z p o g l ą d a m i w y k s z t a ł c o n y m i w l i t e r a t u r z e
p r a w n i c z e j i orzecznictwie.
N o t a r i u s z o w i nie wolno było d o k o n y w a ć czynności w sytua c j a c h o k r e ś l o n y c h w p o p r z e d n i c h u r e g u l o w a n i a c h p r a w n y c h dotyczących j e g o s a m e g o , j e g o m a ł ż o n k a lub osób b ę d ą c y c h w
s t o s u n k u do niego s p o k r e w n i o n y m i lub s p o w i n o w a t y m i .
U s t a w o d a w c a o d r ę b n i e p o t r a k t o w a ł i n s t y t u c j ę w y ł ą c z e n i a not a r i u s z a na j e g o ż ą d a n i e lub na w n i o s e k s t r o n j e ż e l i między nim
a j e d n ą ze s t r o n lub j e j p r z e d s t a w i c i e l e m zachodził s t o s u n e k
osobisty w y w o ł u j ą c y w ą t p l i w o ś c i co do j e g o b e z s t r o n n o ś c i .
R o z w i ą z a n i e p r a w n e t a m p r z y j ę t e było w z o r o w a n e n a i n s t y t u cji w y ł ą c z e n i a sędziego i nie z n a j d o w a ł o r o z w i ą z a n i a w p o p r z e dnich p r z e p i s a c h p r a w a o n o t a r i a c i e , a t a k ż e w n o w e j u s t a w i e .
P r z y j m o w a n o , że n o t a r i u s z p o w i n i e n w t a k i e j s y t u a c j i p o d j ą ć
s a m o d z i e l n ą decyzję i z n a j d o w a ł a ona swe u z a s a d n i e n i e p r a w n e
w b r z m i e n i u art. 53 § 1 u s t a w y z dnia 24 m a j a 1989 r. P r a w a o
notariacie. Nie została p o w t ó r z o n a w dyspozycji art. 84 § 1 a k t u alnego o b o w i ą z u j ą c e g o p r a w a o n o t a r i a c i e .
U w a ż a się b o w i e m , że n o t a r i u s z j a k o osoba z a u f a n i a publicznego, z mocy p r a w a o b o w i ą z a n y j e s t znieść w s z e l k i e okoliczności,
k t ó r e s t w a r z a ł y b y j a k i e k o l w i e k p r z e s ł a n k i o b r a k u obiektywizmu i n a l e ż y t e j s t a r a n n o ś c i przy s p o r z ą d z a n i u o k r e ś l o n e j czynności c y w i l n o p r a w n e j .
Odmowa dokonania czynności de lege lata
U s t a w a z d n i a 14 lutego 1991 r. P r a w o o n o t a r i a c i e w dwóch
p r z y p a d k a c h p r z e w i d u j e , ż e n o t a r i u s z o w i nie wolno d o k o n y w a ć
czynności n o t a r i a l n y c h .
P i e r w s z y z a w a r t y j e s t w p o s t a n o w i e n i u art. 81 u s t a w y mów i ą c y m o t y m , że n o t a r i u s z odmówi d o k o n a n i a czynności n o t a rialnej sprzecznej z prawem.
W y k ł a d n i a tego p r z e p i s u m u s i być z a t e m d o k o n a n a przy zac h o w a n i u z a s a d ogólnego p o r z ą d k u p r a w n e g o . N a k ł a d a t o n a
n o t a r i u s z a o b o w i ą z e k d o k o n a n i a oceny z a m i e r z o n e j czynności cyw i l n o p r a w n e j i z w r ó c e n i a u w a g i , czy nie j e s t ona s p r z e c z n a z
85
R E J E N T Nr 3
- l i p i e c 1 9 9 1 r.
ogólnie o b o w i ą z u j ą c y m i z a s a d a m i o b o w i ą z u j ą c y m i w państwie.
Okoliczność ta z m u s z a go do d o k o n a n i a w y k ł a d n i norm prawnych niższej rangi j a k przepisy ustawowe. W y s t ą p i to w szczególności w w y p a d k u kolizji a k t ó w p r a w n y c h tego samego stopnia
a t a k ż e a k t ó w w y k o n a w c z y c h do u s t a w y .
Korzystać on może wówczas ze znajomości w ł a s n e j wiedzy,
w y k ł a d n i p r a w a d o k o n a n e j w l i t e r a t u r z e p r a w n i c z e j i w orzecz1 3
nictwie.
U t r u d n i e n i a te nie w y s t ę p u j ą w p r z y p a d k a c h , gdy określone
przepisy u s t a w o w e p r e c y z u j ą , iż czynność d o k o n a n a w b r e w zasadom tam wymienionym s t a j e się z mocy p r a w a n i e w a ż n a (art. 58
§ 1 Kc.). Są one j e d n a k nieliczne i zaliczyć do nich można:
a) Czynności p r a w n e dokonane w b r e w p o s t a n o w i e n i o m art. 4
- 6 u s t a w y z dnia
14 czerwca 1991 r. o spółkach z u d z i a ł e m
1 4
zagranicznym.
Powołany przepis n a k ł a d a na strony czynności szczególną star a n n o ś ć r e d a k c j i oświadczenia woli stron, która nie doprowadziłaby do n a r u s z e n i a p o s t a n o w i e ń tej ustawy. O b o w i ą z e k ten
j e s t przede w s z y s t k i m przeniesiony na n o t a r i u s z a , który zgodnie z b r z m i e n i e m art. 80 § 2 p r a w a o notariacie winien wykazać dbałość nad należytym zabezpieczeniem p r a w i słusznych
interesów stron i udzielić im niezbędnych w y j a ś n i e ń . Z a s a d a
ta j e s t wiodąca i zgodna z filozofią obecnego prawa.
b) N a k a z u s t a w o w y przewidziany w art. 7 u s t a w y z dnia 14
m a r c a 1920 r. o n a b y w a n i u nieruchomości przez cudzoziemców. 1 5 Brak zezwolenia M i n i s t r a Spraw W e w n ę t r z n y c h na
nabycie nieruchomości przez cudzoziemców przy sporządzeniu przeniesienia ich własności w y w o ł u j e ten s k u t e k prawny.
c) W myśl art. 10 u s t a w y z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce g r u n t a m i i wywłaszczeniu nieruchomości 1 '' podział nieruchomości może n a s t ą p i ć jeżeli j e s t zgodny z miejscowym
p l a n e m z a g o s p o d a r o w a n i a p r z e s t r z e n n e g o i n a s t ę p u j e on na
p o d s t a w i e decyzji rejonowego o r g a n u r z ą d o w e j a d m i n i s t r a c j i
ogólnej, z a t w i e r d z a j ą c e j p r o j e k t podziału. Nie przedłożenie
decyzji n a r u s z a ogólnie o b o w i ą z u j ą c y p o r z ą d e k p r a w n y i czyni
ją z mocy p r a w a nieważną.
d) N i e z a c h o w a n i e w a r u n k ó w u m o ż l i w i a j ą c y c h s k o r z y s t a n i e z
p r a w a p i e r w o k u p u p r z y s ł u g u j ą c e g o z mocy u s t a w y Skarbowi
P a ń s t w a , współwłaścicielowi albo dzierżawcy. K o n s e k w e n c j ę
86
Odmowa
dokonania
czynności
notarialnej
taką wywołuje postanowienie § 2 art. 599 Kodeksu cywilnego, w
myśl którego sprzedaż dokonana b e z w a r u n k o w o j e s t nieważna.
U s t a w o w e p r a w o p i e r w o k u p u p r z y s ł u g u j e z mocy art. 76 ust.
1 cytowanej u s t a w y z dnia 29 kwietnia 1985 r. Z a r z ą d o w i Gminy,
zaś w myśl art. 27 ust. 1 u s t a w y z dnia 22 listopada 1973 r. o
z a g o s p o d a r o w a n i u lasów nie s t a n o w i ą c y c h własności p a ń s t w a Skarbowi P a ń s t w a .
Niektóre przepisy u s t a w o w e nie określają c h a r a k t e r u zachowania się czynności c y w i l n o p r a w n e j s p o r z ą d z o n e j w b r e w zasadom tam wymienionym. Przykładowo wymienić można:
a) Art. 19 ust. 6 u s t a w y z dnia 28 lipca 1983 r. o p o d a t k u od
s p a d k ó w i d a r o w i z n 1 7 , stwierdza że można sporządzić akt
n o t a r i a l n y lub inny d o k u m e n t na którym n o t a r i u s z ma poświadczyć podpis, w razie gdy ich p r z e d m i o t e m j e s t zbycie lub
o b c i ą ż e n i e rzeczy ' i p r a w m a j ą t k o w y c h u z y s k a n y c h przez
zbywcę w drodze s p a d k u lub zasiedzenia - za uprzednią zgodą
u r z ę d u skarbowego lub po stwierdzeniu', że należny p o d a t e k
od nabycia własności i p r a w m a j ą t k o w y c h został uiszczony.
Nie w y d a j e się, by czynność n o t a r i a l n a s p o r z ą d z o n a w b r e w
t e m u obowiązkowi s k u t k o w a ł a j e j nieważność. Takie stanowisko było r e p r e z e n t o w a n e przez orzecznictwo, a postanowienie
przepisu n a k a z u j ą c e dopełnienie tego obowiązku może rodzić
j e d y n i e odpowiedzialność podatkową nie tylko stron, ale również n o t a r i u s z a . 1 8
b) U s t a w a z dnia 15 lutego 1989 r. prawo dewizowe 1 9 wymienia sytuacje, w których dokonanie obrotu dewizowego powinno być poprzedzone u z y s k a n i e m zezwolenia dewizowego. Nie
określa ona przy tym, że b r a k tego zezwolenia, w przeciwieństwie do s t a n o w i s k a r e p r e z e n t o w a n e g o w orzecznictwie, wywołuje nieważność czynności p r a w n y c h .
P o s t a n a w i a ona j e d n a k w art. 25, że obrót dewizowy oraz inne
czynności, na których dokonanie j e s t w y m a g a n e zezwolenie
dewizowe, podlegają kontroli dewizowej.
Zgodzić się należy z tym, że brak zezwolenia dewizowego na
dokonanie czynności s k u t k u j ą c e j obrót dewizowy j e s t sprzeczne z
p r a w e m , j e d n a k ż e należy r o z p a t r y w a ć ją w przedmiocie j e j konwersji, o ile po s p o r z ą d z e n i u czynności okaże się, iż konieczne
było zezwolenie dewizowe a błędnie oceniono c h a r a k t e r czynności. N a s t ą p i ć bowiem może usunięcie tej sprzeczności poprzez
87
R E J E N T Nr 3
-
l i p i e c 1 9 9 1 r.
u z y s k a n i e zezwolenia dewizowego po j e j zawarciu (art. 58 § 3
Kc.).
D o k o n u j ą c oceny zachowania się stron czynności n o t a r i u s z
m u s i zachować z a s a d ę a u t o n o m i i woli stron będącą n a s t ę p s t w e m
zasady swobody u m ó w w nowym b r z m i e n i u art. 353 1 Kodeksu
cywilnego.
W r a m a c h tej zasady strony dokonują swobodnej oceny dokonania lub n i e d o k o n a n i a czynności p r a w n e j , wyboru dowolnej formy tej czynności i u k s z t a ł t o w a n i a j e j treści, według własnych
życzeń i swobody w doborze d r u g i e j strony.
Czynność ta j e d n a k nie może n a r u s z a ć przepisy u s t a w , sprzeciwiać się właściwości s t o s u n k u p r a w n e g o ani zasadom współżycia społecznego.
Ograniczenie zasady a u t o n o m i i woli stron posiada w a k t u a l nych w a r u n k a c h inne znaczenie. O d m i e n n i e także należy ustosunkować się do "postulatów" bezpieczeństwa obrotu cywilnego.
Zgodzić się należy z p o g l ą d e m A n d r z e j a S t e l m a c h o w s k i e g o 2 0 ,
że a u t o n o m i a woli stron oraz swoboda u m ó w są p o d s t a w o w y m i
z a s a d a m i w i o d ą c y m i współczesnego p r a w a cywilnego.
Można w tym m i e j s c u przypomnieć dyspozycję a r t y k u ł u 1134
Kodeksu N a p o l e o n a , mówiącą o tym, że: "Umowy legalnie zawarte s t a j ą się p r a w e m dla tych, którzy je zawarli".
M a j ą c zaś na u w a d z e te s t w i e r d z e n i a i to, że z a s a d a bezpieczeństwa obrotu nie została w pozytywnych n o r m a c h p r a w n y c h
z d e f i n i o w a n a , n o t a r i u s z musi w y k a z a ć dużą ostrożność przy wyd a w a n i u decyzji odmownej, na którym ciążyć będzie e w e n t u a l n a
odpowiedzialność za w y r z ą d z o n ą szkodę w razie zajęcia takiego
stanowiska. Odpowiedzialność ta j e s t zaostrzona obowiązkiem
zachowania szczególnej s t a r a n n o ś c i , ale przede w s z y s t k i m w interesie u c z e s t n i k ó w czynności cywilnoprawnej. Zniesienie ciężaru odpowiedzialności w tym r o z m i a r z e będzie możliwe z chwilą
ubezpieczenia się od odpowiedzialności cywilnej i nie tylko na
ogólnych z a s a d a c h u k s z t a ł t o w a n y c h przez ubiezpieczycieli, ale
również poprzez stworzenie d o d a t k o w e j g w a r a n c j i w w y n i k u powołania na wzór r o z w i ą z a ń p r z y j ę t y c h w p a ń s t w a c h Europy Zachodniej g w a r a n c j i zawodowej.
Notariusz j e s t zatem g w a r a n t e m bezpieczeństwa obrotu i w
tym celu p o w i n i e n wykorzystać wszelkie u p r a w n i e n i a p r a w n e
d o p r o w a d z a j ą c e do realizacji tej zasady. Służyć ma t e m u przede
88
Odmowa
dokonania
czynności
notarialnej
wszystkim i n s t y t u c j a rękojmi wiary k s i ą g wieczystych, a w nowych w a r u n k a c h odpisy z k s i ą g wieczystych, z którymi będzie się
stykał przy s p o r z ą d z a n i u u m ó w przenoszących własność nieruchomości. 2 1
Winien on także wykazać należytą ochronę p r a w osób trzecich, a r e d a k c j a treścią czynności nie powinna zmuszać do wykładni oświadczeń woli poza treść d o k u m e n t u .
W myśl p o s t a n o w i e n i a art. 86 P r a w a o notariacie, notariuszowi nie wolno dokonywać czynności n o t a r i a l n e j wtenczas, gdy zrodzi się u niego w ą t p l i w o ś ć , czy strona tej czynności posiada
zdolność do czynności p r a w n e j .
U s t a w o d a w c a z o b o w i ą z u j e n o t a r i u s z a do dokonania oceny
zdolności do czynności p r a w n e j stron. Decyzja ta musi być samodzielna, j a k o że przepisy p r a w a o notariacie nie p r z e w i d u j ą powołania biegłych, którzy by opinię o możliwości p o d e j m o w a n i a
skutecznych czynności p r a w n y c h mogli sporządzać. Udział innych osób przy czynnościach n o t a r i a l n y c h został określony w
p o s t a n o w i e n i a c h art. 87 P r a w a o notariacie. Zagadnienie niniejsze ma szczególne znaczenie przy s p o r z ą d z a n i u t e s t a m e n t ó w .
Nieważność t e s t a m e n t u zachodzi w w a r u n k a c h wymienionych w
art. 945 1 K.c., a z a d a n i e m notariusza j e s t podjęcie decyzji zap e w n i a j ą c e j ważność złożonego oświadczenia woli. Wykazać się
on musi przy tym dogłębną znajomością psychiatrii i zachowania
się t e s t a t o r a , by ocenić na ile z a b u r z e n i a psychiczne mogą spowodować nieważność t e s t a m e n t u . Należy więc odnieść się do niezbędnej
wiedzy
medycznej
i w s y t u a c j a c h krańcowych
skorzystać, mimo b r a k u u p o w a ż n i e n i a ustawowego, z opinii biegłego p s y c h i a t r y . 2 2
Specyficzną formą odmowy dokonania czynności n o t a r i a l n e j
będzie podjęcie decyzji o d m o w n e j w razie spełnienia się przesłanek z a w a r t y c h w art. 84 P r a w a o notariacie. U s t a w o d a w c a nie
określa, czy w t a k i e j sytuacji stosuje się zasady j a k przy odmowie
czynności, czy też względnie pozostaje ona poza regulacją prawną. P r z y j ą ć można, że w drodze analogii będą miały również
zastosowania przepisy o trybie odmowy, w szczególności w tym
p r z y p a d k u , jeżeli wyłączenie n o t a r i u s z a będzie b e z z a s a d n e i odnosić się będzie do s t o s u n k ó w osobistych, odmiennie ocenianych
przez n o t a r i u s z a i strony.
89
R E J E N T Nr 3
-
l i p i e c 1 9 9 1 r.
Nie w y d a j e się możliwe dokonania odmowy czynności notar i a l n e j w sytuacji, gdy n a s t ą p i ł o j e j s p o r z ą d z e n i e i w tym momencie
strona
nie
wyraża
zgody
na
uiszczenie
należnego
w y n a g r o d z e n i a , czy też p o d a t k u i innych opłat.
Czynność p r a w n a zostaje bowiem skutecznie z a w a r t a , a wyn a g r o d z e n i e i należności mogą być dochodzone na ogólnych zasadach.
Odmowa n a t o m i a s t może być d o k o n a n a jeżeli strony przed
p r z y s t ą p i e n i e m do j e j s p o r z ą d z e n i a o d m a w i a j ą uiszczenia należnego w y n a g r o d z e n i a i innych opłat, nie w y r a ż a j ą c zgody na wysokość ich u s t a l e n i a . Spór, co do wysokości w y n a g r o d z e n i a
n o t a r i u s z a może być zniesiony wobec możliwości u s t a l e n i a taksy
u m o w n e j w r a m a c h o b o w i ą z u j ą c y c h przepisów. U p r a w n i e n i a tego nie posiada n o t a r i u s z , co do wypełnienia obowiązków p ł a t n i k a
p o d a t k u i opłaty skarbowej.
Można więc d o p a t r y w a ć się e l e m e n t u odmowy czynności notar i a l n e j w razie nie osiągnięcia porozumienia między n o t a r i u s z e m
a s t r o n a m i , co do zasad wartościowania p r z e d m i o t u czynności
n o t a r i a l n e j . W nowych w a r u n k a c h p r a w n y c h oddziaływanie na
u s t a l a n i e wartości p r z e d m i o t u czynności zostało zminimalizowane, poza n a k a z a m i u s t a w o w y m i . W razie ich b r a k u strony praktycznie u s t a l a j ą j e j wartość z którą należy się zgodzić,
w y j a ś n i a j ą c j e d n o c z e ś n i e o s k u t k a c h podatkowych takiego zachowania się. Nie w y d a j e się n a t o m i a s t z a s a d n e prowokowanie
stron, a tym b a r d z i e j w a r u n k o w a n i a s p o r z ą d z e n i a czynności, od
uprzedniego s p o r z ą d z e n i a o p e r a t u szacunkowego p r z e d m i o t u
czynności przez biegłego dla u s t a l e n i a jego wartości. U p r a w n i e nie to p r z y s ł u g u j e j e d y n i e urzędowi s k a r b o w e m u z mocy delegacji ustawowej.
Należy również dokonywać oceny obiektywnej zaistnienia
p r z e s ł a n e k do odmowy dokonania czynności poza kancelarią not a r i a l a n ą . N a k a z u s t a w o w y p r z e w i d u j ą c y , iż d o k o n u j e się je w
kancelarii n o t a r i a l n e j - art. 3 § 1 P r a w a o notariacie ma znaczenie d y r e k t y w n e od którego istnieją w y j ą t k i . Cała istota zagadnienia polega na tym, aby obiektywnie i w interesie stron ocenić, na
ile czynność może być d o k o n a n a poza kancelarią n o t a r i a l n ą .
D e c y d u j e o tym, nie tylko c h a r a k t e r czynności, ale również
z a s a d a s p r a w n e j obsługi i z m n i e j s z e n i e u t r u d n i e ń , j a k i e mogą
przy czynnościach n o t a r i a l n y c h powstać. To wszystko p r z e m a w i a
90
O d m o w a dokonania czynności
notarialnej
z a tym, ż e p r o p o z y c j a s p o r z ą d z e n i a czynności n o t a r i a l n e j w i n n a
być w n i k l i w i e r o z p a t r z o n a , a o d m o w a p o d e j m o w a n a j e d y n i e w
faktycznie i obiektywnie ocenianych przypadkach.
N a l e ż y mieć również na u w a d z e , iż n o t a r i u s z p o w i n i e n w y k a zywać gotowość z a w o d o w ą , p r z y p i s a n ą mu w p r a w i e o n o t a r i a c i e .
Tryb odmowy dokonania czynności notarialnej.
O d m o w a d o k o n a n i a czynności n o t a r i a l n e j została d o k ł a d n i e
o m ó w i o n a w p o s t a n o w i e n i a c h art. 82 i 83 P r a w a o n o t a r i a c i e .
P r z e w i d z i a n o t a m f o r m ę k l a s y c z n ą , k t ó r a w większości p r z y p a d kach nie j e s t w p r a k t y c e s t o s o w a n a . P r z e b i e g a ć ma ona w sposób
dość s f o r m a l i z o w a n y , a m i a n o w i c i e :
- przy o d m o w i e d o k o n a n i a czynności n o t a r i a l n e j osobę tę należy pouczyć o p r a w i e i t r y b i e z a s k a r ż e n i a odmowy,
- dopiero na j e j p i s e m n e ż ą d a n i e należy doręczyć w t e r m i n i e
t y g o d n i a u z a s a d n i e n i e odmowy.
P r z e p i s nie o k r e ś l a f o r m y odmowy d o k o n a n i a czynności notar i a l n e j . Będzie ona z a t e m u d z i e l a n a u s t n i e , co z kolei czyni niec z y t e l n y m b r z m i e n i e art. 83 § 1 p o s t a n a w i a j ą c e g o , że na o d m o w ę
d o k o n a n i a czynności n o t a r i a l n e j (ale j u ż k a ż d a osoba z a i n t e r e s o w a n a ) może w n i e ś ć w t e r m i n i e t y g o d n i a z a ż a l e n i e do s ą d u wojewódzkiego. Nie w y d a j e się to logiczne, j a k o że w ó w c z a s
u z a s a d n i e n i e odmowy nie w y w o ł u j e ż a d n y c h s k u t k ó w w z a k r e s i e
przestrzegania terminu wniesienia zażalenia. Zażalenie bowiem
p r z y s ł u g u j e na o d m o w ę , a nie na u z a s a d n i e n i e odmowy. Z kolei
u z a s a d n i e n i e odmowy s t w a r z a ż a l ą c e m u się zajęcie o d p o w i e d n i e go s t a n o w i s k a , co do z a s a d n o ś c i decyzji o d m o w n e j w y r a ż o n e j na
piśmie. M o ż n a z a t e m p r z y j ą ć , ż e w y s t ą p i różny sposób r e a g o w a nia ż a l ą c e g o się na o d m o w ę d o k o n a n i a czynności n o t a r i a l n e j .
W p i e r w s z y m p r z y p a d k u b e z p o ś r e d n i o po j e j o d m o w i e osoba
z a i n t e r e s o w a n a w n o s i w t e r m i n i e t y g o d n i o w y m z a ż a l e n i e do sądu w o j e w ó d z k i e g o , właściwego dla siedziby n o t a r i a l n e j , za poś r e d n i c t w e m n o t a r i u s z a , który j e s t o b o w i ą z a n y u s t o s u n k o w a ć się
do niego w t e r m i n i e t y g o d n i a i wraz z z a ż a l e n i e m p r z e d s t a w i ć
swoje s t a n o w i s k o s ą d o w i .
W d r u g i m p r z y p a d k u z a ż a l e n i e wnosi osoba z a i n t e r e s o w a n a
dopiero po o t r z y m a n i u u z a s a d n i e n i a odmowy. I wtedy n a s t ę p u j e
niezachowanie terminu wniesienia zażalenia.
Nieprecyzyjność
91
R E J E N T Nr 3
- l i p i e c 1 9 9 1 r.
tego p r z e p i s u n a k a z u j e , że w obu p r z y p a d k a c h należy stosować
ten sam tryb p o s t ę p o w a n i a b o w i e m w p r z e c i w n y m w y p a d k u nastąpi uchybienie w obowiązującym terminie.
U z a s a d n i e n i e odmowy doręcza się osobie, k t ó r e j odmówiono
d o k o n a n i a czynności n o t a r i a l n e j i na j e j p i s e m n e ż ą d a n i e . Nie
doręcza się go n a t o m i a s t i n n y m osobom z a i n t e r e s o w a n y m d a n ą
czynnością, które j e d n a k mogą w n i e ś ć z a ż a l e n i e .
P r z e p i s y nie o k r e ś l a j ą na ile w tym z a k r e s i e s t o s u j e się t e r m i ny i zasady do w n i e s i e n i a z a ż a l e n i a p r z e w i d z i a n e w art. 394 § 2
Kpc.
P o s t a n a w i a j ą tylko, że przy j e g o r o z p o z n a w a n i u na r o z p r a w i e
s t o s u j e się p r z e p i s y Kpc. O d n i e s i e n i e to p o z w a l a na s t w i e r d z e n i e ,
że w razie t r w a n i a p o s t ę p o w a n i a z a ż a l e n i o w e g o s ą d oddali zażalenie, gdy ż a l ą c y się d o k o n a ł zgodnie z p i e r w o t n y m z a m i a r e m
czynności u innego n o t a r i u s z a . W y d a n i e p o s t a n o w i e n i a o uchyleniu odmowy d o k o n a n i a czynności n o t a r i a l n e j byłoby b e z p r z e d m i o t o w e , a j e d y n i e w s k a z y w a ł o na n i e w ł a ś c i w o ś ć p o s t ę p o w a n i a
tego n o t a r i u s z a .
Notariusz jest władny uznać słuszność zażalenia i dokonać
czynności n o t a r i a l n e j . W tym p r z y p a d k u nie n a d a j e on z a ż a l e n i u
dalszego biegu.
Zażalenie
Forma wniesienia zażalenia została uregulowana w Prawie o
n o t a r i a c i e . Nie o k r e ś l a ono j e d n a k w j a k i m z a k r e s i e s t o s u j ą się
p r z e p i s y p r o c e d u r y cywilnej, co do j e g o w a r u n k ó w . N o t a r i u s z o w i
nie p r z y p i s a n o r ó w n i e ż możliwości b a d a n i a j e g o w y m o g ó w form a l n o p r a w n y c h . Oceny tej d o k o n u j e s ą d w o j e w ó d z k i . Bieg j e m u
n a d a j e się n a w e t w p r z y p a d k u b r a k u w y m a g a n e j opłaty s ą d o w e j .
Do u s u n i ę c i a e w e n t u a l n y c h b r a k ó w z a ż a l e n i a , a t a k ż e b a d a n i e
t e r m i n u jego wniesienia j e s t uprawniony jedynie sąd wojewódzki.
W razie z a i s t n i e n i a z a g a d n i e n i a p r a w n e g o b u d z ą c e g o poważne wątpliwości sąd wojewódzki jest upoważniony przedstawić je
do r o z s t r z y g n i ę c i a S ą d o w i N a j w y ż s z e m u (art. 391 § 1 Kpc.).
W y d a j ą c p o s t a n o w i e n i a s ą d w o j e w ó d z k i może oddalić lub
u w z g l ę d n i ć z a ż a l e n i e , u c h y l a j ą c o d m o w ę d o k o n a n i a czynności
notarialnej.
92
O d m o w a dokonania czynności
notarialnej
Nie w y d a j e się n a t o m i a s t z a s a d n e n a k a z a n i e s p o r z ą d z e n i a
d a n e j czynności, j a k o że mogą powstać inne okoliczności po wyd a n i u p o s t a n o w i e n i a , które w świetle a k t u a l n y c h norm prawnych u n i e m o ż l i w i a j ą s p o r z ą d z e n i e d a n e j czynności.
93
R E J E N T Nr 3 - l i p i e c 1 9 9 1 r.
Przypisy
1 . P r o f . T a d e u s z Z i e l i ń s k i ("W p o s z u k i w a n i u n o w e g o s e n s u p r a w a " , R z e c z p o s p o l i t a
n r 1 5 7 , z d n i a 8 l i p c a 1 9 9 1 r.) d o k o n u j e o c e n y s e n s u p r a w a o b o w i ą z u j ą c e g o p r z e d
w p r o w a d z e n i e m n o w y c h zasad u s t r o j o w y c h i p r a w n y c h . Zgodzić należy się z
autorem, że rygorystyczne przestrzeganie norm prawnych pochodzących z tego
okresu może doprowadzić do niesłusznych rozstrzygnięć. Przeniesienie akcentu
w y k ł a d n i prawa na z a s a d y s p r a w i e d l i w o ś c i d o p r o w a d z i ć może z kolei do o s ł a b i e n i a
pewności prawa mającego w nowych warunkach ustrojowych znaczenie podstawowe. Z a j m u j e on również s t a n o w i s k o , że: "Można przepisy d a n e g o prawa interpretować w sposób zgodny z obecnymi warunkami społeczno-ekonomicznymi".
Dotyczy to z w ł a s z c z a tych, które "sformułowane" są dość ogólnie i pozwalają na
wykładnię zgodną z założeniami demokratycznego państwa.
2. Ks. dr h a b . J e r z y L a s k o w s k i w a r t . " S p r a w i e d l i w o ś ć a p r a w o " , R z e c z p o s p o l i t a
nr 1 5 2 z d n i a 2 l i p c a 1 9 9 1 r. d e f i n i u j e p o j ę c i e s p r a w i e d l i w o ś c i s p o ł e c z n e j . W y w o d z i
ją z f i l o z o f i i p r a w a i za ą r y s t o t e l e s e m z j e g o tfez z "Etyki N i k o m e c h e j s k i e j " ,
p r z y j m u j e p o d z i a ł tia s p r a w i e d l i w o ś ć w y m i e n n ą i r o z d z i e l c z ą . W m y ś l t y c h p o g l ą dów w w y m i a n i e w z a j e m n e j o b o w i ą z u j e z a s a d a równości, zaś przy s p r a w i e d l i w o ś c i
rozdzielczej - proporcjonalności.
A u t o r p o w o ł u j e s i ę t a k ż e n a w y p o w i e d ź P a p i e ż a J a n a P a w i a II, a w t y m n a f r a g n e n t
homilii w y g ł o s z o n e j 20 czerwca 1983 r. w Katowicach: " S p r a w i e d l i w o ś ć społeczna
polega na p o s z a n o w a n i u człowieka w s t o s u n k u do wszystkich członków danego
społeczeństwa". Za s ł u s z n ą należy uznać tezę autora, że s p r a w i e d l i w o ś ć ma wym i a r m o r a l n y i w i ą ż e się z p r z e s t r z e g a n i e m n o r m o k r e ś l a j ą c y c h p o z y t y w n e i
n a g a n n e z a c h o w a n i e się człowieka.
3. Art. 81 u s t a w y z d n i a 14 l u t e g o 1 9 9 1 r. - P r a w o o n o t a r i a c i e , D z . U . nr 22, poz.
91, p r z y j m u j e h i p o t e z ę , w m y ś l k t ó r e j n o t a r i u s z o d m ó w i d o k o n a n i a c z y n n o ś c i
n o t a r i a l n e j s p r z e c z n e j z p r a w e m . B a r d z i e j r o z b u d o w a n a b y ł a t a z a s a d a w art. 6 4
r o z p o r z ą d z e n i a P r e z y d e n t a Rzeczypospolitej z dnia 27 p a ź d z i e r n i k a 1933 r. Prawa
o n o t a r i a c i e , D z . U . nr 84, poz. G09.
4. Art. 65 § 1 P r a w a o n o t a r i a c i e z 1 9 3 3 r.
5. Z a s a d a ta była p r z e w i d z i a n a w art. 88 P r a w a o n o t a r i a c i e z 1 9 3 3 r. i d o t y c z y ł a
przypadków sporządzenia aktu notarialnego z naruszeniem przepisów wymienion y c h w a r t . 6 5 , 7 0 , 71, 72, 75, 7 8 i 84. P o d z i a ł d o k u m e n t ó w n a p u b l i c z n e i p r y w a t n e
o b o w i ą z y w a ł pod r z ą d e m K o d e k s u p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o , R o z p o r z ą d z e n i a Prez y d e n t a R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j z d n i a 29 l i s t o p a d a 1 9 3 0 r. i z d n i a 27
p a ź d z i e r n i k a 1 9 3 2 r. ( j e d n o l i t y t e k s t D z . U . z 1 9 5 0 r. nr 43, poz. 3 9 4 ) .
R o z r ó ż n i e n i e to w y n i k a ł o z d y s p o z y c j i z a w a r t e j w art. 2 5 4 i 2 5 5 kpc. N a t o m i a s t
c h a r a k t e r u d o k u m e n t u p u b l i c z n e g o n a d a w a ł art. 2 5 3 kpc, m ó w i ą c i ż p r z y m i o t t e n
p o s i a d a d o k u m e n t s p o r z ą d z o n y , m i ę d z y i n n y m i przez osobę z a u f a n i a , w z a k r e s i e
j e g o działalności. Od podziału t e g o odchodzi u s t a w a z dnia 17 listopada 1964 r.
K o d e k s p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o , D z . U . n r 43, poz. 29G z p ó ź n i e j s z y m i z m i a n a m i ,
u z n a j ą c j e d y n i e d o k u m e n t u r z ę d o w y o t r e ś c i n a d a n e j m u d y s p o z y c j ą art. 2 4 4 § 1
94
O d m o w a dokonania c z y n n o ś c i notarialnej
Kpc. Do d e f i n i c j i tej n a w i ą z u j e art. 2
wiając, że czynności
dokumentu
2 aktualnego Prawa o notariacie postana-
notarialne sporządzone zgodnie z
prawem mają charakter
urzędowego.
6 . D z . U . n r 3 6 , poz. 2 7 6 z p ó ź n i e j s z y m i z m i a n a m i .
7. Z a s a d y te były p o d k r e ś l o n e w p i ś m i e n n i c t w i e , a m i ę d z y i n n y m i p o d k r e ś l a ! je dr
W i k t o r N a t a n s o n . Z a r y s p r a w a o n o t a r i a c i e , str. 5 4 i St. R e j m a n B . M . S . n r 5 / 5 7 .
8. Analizy takiej d o k o n a ł H. B r u d z y ń s k i na p o d s t a w i e orzecznictwa s ą d ó w wojew ó d z k i c h p o c h o d z ą c y c h z o k r e s u od 1 s t y c z n i a 1 9 7 6 do 30 c z e r w c a 1 9 7 7 r. W t y m
okresie rozpoznano ogółem 62 sprawy na odmowę dokonania czynności notarialnej,
co s t a n o w i ł o w s k a ź n i k w y n o s z ą c y 0 , 0 1 7 % w s t o s u n k u do ogólnej czynności
s p o r z ą d z o n y c h a k t ó w notarialnych. W 34 s p r a w a c h sąd oddalił zażalenia, a tylko
w 23 s p r a w a c h u z n a ł decyzje p a ń s t w o w y c h biur n o t a r i a l n y c h za nietrafne. Opracowanie to potwierdza również tezę, iż ograniczenia u s t a w o w e w obrocie c y w i l n y m
są n o ś n i k i e m u t r u d n i e ń przy s p o r z ą d z a n i u c z y n n o ś c i c y w i l n o p r a w n y c h i na tle
w y k ł a d n i z a c h o w a ń się decyzji a d m i n i s t r a c y j n y c h w a r u n k u j ą c y c h p r z e n i e s i e n i e
własności nieruchomości powstawały zagadnienia kontrowersyjne doprowadzaj ą c e do o d m o w y d o k o n a n i a czynności notarialnych. Z a c h o w a n i e się instytucji
o d m o w y d o k o n a n i e czynności notarialnej było p r z e d m i o t e m orzecznictwa Sądu
N a j w y ż s z e g o , o r z e c z e n i e z d n i a 2 1 . 0 8 . 1 9 5 3 r. II C. 4 4 5 / 5 3 / O S N z 1 9 5 4 r. poz. 63.
Zawierało ono dwie tezy, a mianowicie:
I. Sąd wojewódzki, rozpoznając zażalenia na o d m o w ę dokonania czynności notarialnej
nie
występuje jako
p r z e p i s ó w kpc.
II. Z a ż a l e n i a
instancja
rewizyjna
czy
zażaleniowa
nie
może
w rozumieniu
lecz s ą d p i e r w s z e j i n s t a n c j i .
na
odmowę
dokonania
z a ż a l e n i e w r o z u m i e n i u art. 3 9 1
czynności
być
traktowane jako
1 kpc. w d a w n y m b r z m i e n i u , g d y ż n o t a r i u s z a n i e
m o ż n a u t o ż s a m i a ć z s ą d e m czy p r z e w o d n i c z ą c y m s ą d u .
9 . N o t a r i u s z j a k o u r z ę d n i k p a ń s t w o w y s t a ł "na s t r a ż y " p r z e d e w s z y s t k i m i n t e r e s ó w
państwa. Było to w okresie supremacji uspołecznionych podmiotów gospodarczych,
nad osobami fizycznymi.
10. I n s t y t u c j a ta p r z e w i d z i a n a b y ł a w art. 52 u s t a w y z d n i a 24 m a j a 1 9 8 9 r. P r a w o
o n o t a r i a c i e ( D z . U . nr 3 3 , poz.
176, z m . D z . U . nr 73, poz. 4 3 6 ) .
11. N i e z n a n e s ą p r z y p a d k i s k o r z y s t a n i a z t e g o u p r a w n i e n i a , a j e ż e l i o n e n a w e t
w y s t ą p i ł y były n i e l i c z n e , i w z w i ą z k u z t y m nie miały i s t o t n i e j s z e g o z n a c z e n i a w
kształtowaniu
zasad postępowania.
12. P r z e p i s t e n w p r o w a d z o n o w o k r e s i e p r z y p i s y w a n i a n o t a r i u s z o w i s z c z e g ó l n e j
funkcji kontrolnej.
S p o t y k a ł się on z o d c z u c i e m k r y t y c z n y m w c z a s i e t w o r z e n i a
u s t a w . W p r a k t y c e nie był s t o s o w a n y w u s t a l o n e j f o r m i e i d l a t e g o m i a ł z n a c z e n i e
p r e w e n c y j n e a nie f a k t y c z n e .
13. O r z e c z e n i e S . N . z d n i a 13 g r u d n i a 1 9 9 0 r. III A R N 3 1 / 9 0 , p a t r z : R e j e n t nr 2,
str.144.
14. Dz. U. nr 60, poz. 2 5 3 .
95
R E J E N T Nr 3
- l i p i e c 1 9 9 1 r.
15. J e d n o l i t y t e k s t D z . U . z 1 9 3 3 r. nr 24, poz. 2 0 2 , z m . D z . U . z 1 9 9 0 r. nr 79, poz.
466.
16. J e d n o l i t y t e k s t D z . U . z 1 9 9 1 r. nr 3 0 , poz. 127.
17. D z . U . nr 4 5 , poz. 2 0 7 z p ó ź n i e j s z y m i z m i a n a m i .
18. S p o r z ą d z e n i e a k t u n o t a r i a l n e g o w b r e w z a k a z o w i z art. 2 7 dekr. z d n i a
1 3 . 0 4 . 1 9 4 5 r . o n a d z w y c z a j n y m p o d a t k u o d w z b o g a c e n i a w o j e n n e g o nie p o w o d u j e
n i e w a ż n o ś c i a k t u . O r z e c z e n i e S . N . z d n i a 8 . X I . 1 9 5 3 r. II C 1 2 2 6 / 5 3 P i P . nr 4 / 5 4 ,
str. 7 3 0 .
19. U s t a w a z d n i a 15 l u t e g o 1 9 8 9 r. - P r a w o d e w i z o w e , D z . U . nr 6, poz. 33 z m .
D z . U . nr 74, poz. 4 4 1 .
20. A n d r z e j S t e l m a c h o w s k i , ( " W s t ę p d o t e o r i i p r a w a c y w i l n e g o " ) d o k o n u j e s z c z e gółowej a n a l i z y z a c h o w a n i a się o ś w i a d c z e ń woli stron. Z w r a c a również u w a g ę na
" p o s t u l a t " b e z p i e c z e ń s t w a o b r o t u , str. 9 9 i n a s t ę p n e . Z a g a d n i e n i e n i n i e j s z e j e s t
r ó w n i e ż o m ó w i o n e w " S y s t e m i e p r a w a c y w i l n e g o " , T o m I , str. 52.
21.
Istotne
znaczenie
posiada
aktualność tych
dokumentów.
Przyjmuje
się
w
p r a k t y c e , ż e d a t a s p o r z ą d z e n i a o d p i s u z k s i ę g i w i e c z y s t e j n i e m o ż e być z b y t o d l e g ł a
od t e r m i n u sporządzenia
aktu notarialnego.
Zgodzić się m o ż n a z
poglądem, że
notariusz może osobiście ustalać stan wpisów w księdze wieczystej, czyniąc o tym
odpowiednią w z m i a n k ę w akcie notarialnym.
22. W a n d a P ó ł t a w s k a w b a r d z o c i e k a w e j r o z p r a w i e " E k s p e r t y z a s ą d o w o - p s y c h i a tryczna w p o s t ę p o w a n i u s p a d k o w y m t e s t a m e n t o w y m " dokonuje oceny zachowania
się t e s t a t o r ó w przy s p o r z ą d z a n i u t e s t a m e n t ó w , w t y m n o t a r i a l n y c h . U w a ż a ona
między innymi, że pewne zespoły zaburzeń psychiatrycznych, jak nerwice, psychopatie i niedorozwój l ż e j s z e g o stopnia nie z n o s z ą w a ż n o ś c i t e s t a m e n t u . N a t o m i a s t
mogą znieść zdolność do sporządzenia t e s t a m e n t u przemijające zaburzenia psychiczne, jak: psychozy s y m p t o m a t y c z n e , p s y c h o z y r e a k t y w n e i inne psychozy o różnej
etiologii (patrz: j.w. str.54).
W p r a k t y c e d u ż e z n a c z e n i e m a z n a j o m o ś ć p r z e b i e g u s t a r o ś c i dla o c e n y z d o l n o ś c i
d o z ł o ż e n i a o ś w i a d c z e n i a w o l i . Z a b u r z e n i a z t e g o t y t u ł u a u t o r k a d z i e l i na:
- starość fizjologiczną, n o r m a l n e objawy, zdolność do t e s t o w a n i a ,
- otępienie
organiczne,
- p s y c h o z y s t a r c z e (patrz: j . w . s t r . 7 9 ) .
96