Mikołaj Turzyski* KONCEPCJE ZYSKU W RETROSPEKTYWNYM

ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS
FOLIA OECONOMICA 249, 2011
Mikołaj TurzyĔski*
KONCEPCJE ZYSKU W RETROSPEKTYWNYM UJĉCIU
MEJERA LICHTENSZTEJNA
1. Wprowadzenie
W literaturze poĞwiĊconej historii rachunkowoĞci w Polsce przedwojennej
nie zauwaĪa siĊ roli Mejera Lichtensztejna1 jako prekursora zajmującego siĊ
zyskiem przedsiĊbiorcy w ujĊciu retrospektywnym. Stan taki zapewne wynika
z ogólnie ówczeĞnie przyjĊtego podziału rachunkowoĞci na ksiĊgowoĞü,
kalkulacjĊ i sprawozdawczoĞü (W o j c i e c h o w s k i, 1962).
Koncepcja zysku Mejera Lichtensztejna została przedstawiona w pracy Nauka o zysku przedsiĊbiorcy w rozwoju historycznym, stanowiącej rozprawĊ
doktorską przyjĊtą przez RadĊ Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego
w 1934 r. Rozprawa ta była przygotowywana w latach 1930–1934 w Seminarium
Ekonomicznym Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. dra Antoniego Kostaneckiego. A. Kostanecki, prowadząc seminaria doktoranckie, zapoznawał
studentów z poglądami m. in. szkoły historycznej, G. Schmollera, W. Sombarta,
socjalistów, wygłaszając komentarze na tematy teoretyczne i praktyczne, które nie
zostały poruszone w czasie wykładów (Wydział Prawa..., 1990, s. 23).
RachunkowoĞü jako działalnoĞü praktyczna posiada wielowiekową historiĊ,
a jako dyscyplina naukowa rozwija siĊ od przełomu XIX i XX stulecia. W celu
poprawnego zrozumienia aktualnych struktur, zasad i metod rachunkowoĞci
istotne znaczenie ma znajomoĞü jej historii, podstaw metodologicznych i teorii
(J a r u g a, S z y c h t a, 2002, s. I). W opinii autora, z uwagi na kształtowanie siĊ
procesów nauczania i relacji z innymi dyscyplinami naukowymi, czĊĞü problematyki rachunkowoĞci (np. poruszonych w niniejszym artykule koncepcji zysku)
*
Dr, adiunkt, Katedra RachunkowoĞci, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki.
ĩyciorys Mejera Lichtensztejna nie jest autorowi znany; lektura bazy danych archiwum
getta warszawskiego pozwala przypuszczaü, Īe przebywał on w getcie (www.warszawa.getto.pl).
1
[267]
268
Mikołaj TurzyĔski
była w okresie miĊdzywojennym przedmiotem zainteresowaĔ teorii i historii
ekonomii (ekonomiki), stąd teĪ zasadne jest prezentowanie ich dorobku.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie retrospektywnego ujĊcia zysku według koncepcji opracowanej przez M. Lichtensztejna. Zasługuje ona na
przybliĪenie ze wzglĊdu na jej historyczne uwarunkowania oraz fakt, Īe w literaturze z zakresu historii rachunkowoĞci była dotychczas pomijana. Zasadne jest
przy tym scharakteryzowanie uwarunkowaĔ organizacyjnych i prawnych pracy
naukowej w okresie miĊdzywojennym oraz przedstawienie tematyki ówczesnych
badaĔ naukowych.
2. Uwarunkowania organizacyjne i prawne pracy naukowej
na Uniwersytecie Warszawskim w okresie miĊdzywojennym
Szkoły wyĪsze w okresie miĊdzywojennym (II Rzeczypospolitej) dzieliły siĊ
na akademickie i nieakademickie. Szkoły akademickie posiadały prawo nadawania stopni naukowych; były wĞród nich szkoły paĔstwowe i prywatne. Tworzono
je na podstawie aktów ustawodawczych, a ich organizacja opierała siĊ na zasadach
wolnoĞci nauki i nauczania. Zadaniem ich było rozwijanie twórczej pracy naukowej oraz przygotowywanie studentów do pracy zawodowej. Organizacja szkół
akademickich wynikała z samorządnoĞci (autonomii), okreĞlanej przede wszystkim przez ustawy o szkołach akademickich, najpierw z 1920 r., a nastĊpnie z 1933 r.
(B a r d a c h i in., 1998, s. 522–523). Do organów władz akademickich naleĪały:
zebranie profesorów, senat akademicki, rektor, rada wydziału oraz dziekan.
Nadzór nad działalnoĞcią szkół wyĪszych był pełniony przez ministra WyznaĔ
Religijnych i OĞwiecenia Publicznego. Od 1933 r. nastąpiło znaczne ograniczenie
autonomii uczelni – ministrowi dano prawo tworzenia i likwidowania katedr
i zakładów na wniosek rady wydziału lub senatu. Minister został uznany za
naczelną władzĊ uczelni akademickiej. Ogólne zebranie profesorów (obejmujące
osoby wchodzące w skład rad wydziałów) miało prawo uchwalania statutu
uczelni, przygotowywania opinii w zakresie nauki i szkoły oraz rozpatrywania
rocznych sprawozdaĔ rektora. Rektor miał prawo zawieszania uchwał ogólnego
zebrania profesorów oraz senatu. Senat był naczelną władzą kolegialną uczelni
w obszarze zagadnieĔ naukowych, gospodarczych i administracyjnych. Rektor był
wybierany spoĞród profesorów zwyczajnych na okres trzech lat przez zebranie
delegatów uczelni. Wybór rektora był zatwierdzany przez prezydenta na wniosek
ministra. Do nauczycieli akademickich byli zaliczani profesorowie honorowi,
profesorowie zwyczajni, profesorowie nadzwyczajni oraz docenci. Profesorowie
byli nominowani przez prezydenta na wniosek ministra. Rektor był przełoĪonym
nauczycieli, pracowników administracji oraz opiekunem i zwierzchnikiem studentów. Sprawował zarząd nad majątkiem uczelni i dokonywał podziału funduszy
Koncepcje zysku w retrospektywnym ujĊciu Mejera Lichtensztejna
269
miĊdzy wydziały (po wysłuchaniu opinii dziekanów). W 1937 r. przywrócono
czĊĞciowo autonomiĊ uczelni: tworzenie nowych wydziałów oraz likwidowanie
istniejących mogło nastĊpowaü w drodze ustawodawczej, a przekształcanie struktury organizacyjnej wydziałów – w drodze rozporządzenia ministra, po uwzglĊdnieniu opinii rady wydziału (B a ł t r u s z a j t y s (red.), 2008, s. 119–121).
Kierownikiem Seminarium Ekonomicznego był od 1915 r. prof. Antoni Kostanecki, wykładający ekonomiĊ społeczną. Od roku 1922, w którym nominacjĊ
otrzymał prof. Tadeusz Brzeski na utworzoną drugą katedrĊ ekonomii, seminarium ekonomiczne miało dwóch kierowników. Profesor Antoni Kostanecki
swoją funkcjĊ sprawował do 1938 r. ÓwczeĞnie pojĊcie seminarium było równoznaczne z rodzajem zakładu (w strukturze organizacyjnej uczelni) oraz zajĊü
prowadzonych przez wykładowcĊ (B a ł t r u s z a j t y s (red.), 2008, s. 130, 132).
Studia doktoranckie mogły byü podejmowane przez magistrów na podstawie stosownego podania. Po uzyskaniu zgody, kandydat otrzymywał indeks
doktoranta. Studia doktoranckie były płatne, a wnoszone roczne czesne odpowiadało poziomowi opłat za czwarty rok studiów (200 zł). Tematyka i zakres
pracy doktorskiej były uzgodnione z promotorem; czas studiów doktoranckich
nie był ograniczony. Po przygotowaniu pracy doktoranci wnosili kolejną opłatĊ,
przeznaczoną m. in. na pokrycie kosztów recenzji oraz składali podanie
o dopuszczenie do egzaminów doktoranckich (w tym obowiązkowego egzaminu
z filozofii prawa). Dopuszczenie doktoranta do obrony rozprawy było uwarunkowane złoĪeniem 100 egzemplarzy wydrukowanej rozprawy. Koszty przygotowania i wykonania druku rozprawy mogły byü pokryte ze Ğrodków uczelni do
wysokoĞci 500 zł. Doktorant pokrywał koszty przeprowadzenia rozprawy (np.
opłacenia sali), co przyczyniało siĊ do przeprowadzania obron w sposób
zbiorowy i finansowania kosztów wspólnie przez kilku doktorantów. W trakcie
obrony pracy doktorskiej obowiązywał strój wieczorowy – frak z pełnymi
dodatkami lub suknia wieczorowa. Przed wybuchem wojny na Wydziale Prawa
i Administracji obroniono ogółem około trzydziestu prac doktorskich (B a ł t r u s z a j t y s (red.), 2008, s. 159–160).
3. Badania naukowe i poglądy charakterystyczne
dla seminarium ekonomicznego Wydziału Prawa
i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
Prezentowana w niniejszym artykule rozprawa została – jak wspomniano –
przygotowana w Seminarium Ekonomicznym Wydziału Prawa i Administracji
Uniwersytetu Warszawskiego, kierowanym przez prof. A. Kostaneckiego oraz
prof. T. Brzeskiego, stąd teĪ zasadne jest przedstawienie ich portretów intelektualnych.
270
Mikołaj TurzyĔski
Prof. A. Kostanecki akcentował społeczne aspekty problemów ekonomicznych, które stanowiły przedmiot badaĔ ekonomii społecznej (T a y l o r, 1991,
s. 260). Odrzucał przy tym metodĊ izolacji i opierał koncepcjĊ związków
społecznych na wynikach badaĔ socjologicznych. EkonomiĊ społeczną dzielił na
dwie czĊĞci:
– teoretyczną, obejmującą prawa rządzące gospodarstwem społecznym;
– praktyczną, dotyczącą problemów polityki ekonomicznej.
W teorii wartoĞci A. Kostanecki zajmował niejednolite stanowisko, uznając
za podstawĊ wartoĞci:
– oceny subiektywne, związane z preferencją potrzeb;
– oceny obiektywne, ujĊte od strony kosztów produkcji.
W Ğlad za A. Smithem sformułował rzeczową i wartoĞciową definicjĊ kapitału. Problem produkcji traktował szerzej niĪ fizjokraci, obejmując tym pojĊciem
równieĪ pracĊ realizowaną w rolnictwie, przemyĞle i handlu. W przedmiocie
badaĔ ekonomicznych uwzglĊdniał aspekty społeczne. Uzasadniał to koniecznoĞcią właĞciwej redystrybucji dochodu narodowego przez władzĊ publiczną
i zwiĊkszającą siĊ rolą współczesnego paĔstwa w procesie rozwoju gospodarczego. WyróĪniał trzy podstawowe rodzaje Ğrodków polityki ekonomicznej
paĔstwa:
1) bezpoĞrednie, obejmujące działalnoĞü przedsiĊbiorstw paĔstwowych, politykĊ celną i taryfową, przywileje i monopole paĔstwowe, ulgi, subwencje
i premie eksportowe;
2) poĞrednie, dotyczące ochrony prawa patentowego i wzorów, marek fabrycznych i handlowych;
3) ogólne, wiąĪące siĊ z rozbudową infrastruktury gospodarczej oraz rozwojem szkolnictwa przemysłowego.
Jednoznacznie wskazywał na potrzebĊ zmian aktualnej struktury gospodarczej w celu wyrównania róĪnic w uprzemysłowieniu kraju, historycznie uwarunkowanych okresem rozbiorów. Proponował rozwiązanie problemów socjalnych paĔstwa poprzez stworzenie ochrony prawnej robotników, umoĪliwienie
sprawnego działania pracowniczych związków zawodowych i wprowadzenie
systemu paĔstwowych ubezpieczeĔ socjalnych. Zagadnienie indywidualnej
motywacji przedsiĊbiorców łączył z motywami ogólnospołecznymi. Był przy
tym zdania, Īe takie traktowanie przedsiĊbiorczoĞci pozwalało na zlikwidowanie
dualizmu pierwiastka indywidualnego i socjalnego we wszystkich dziedzinach
Īycia społecznego i na unikniĊcie w przyszłoĞci rozwoju ustrojów społecznych
powodujących konflikty klasowe. Zajmował siĊ takĪe badaniami rozwoju Īycia
społeczno-gospodarczego w krajach europejskich na tle historycznie okreĞlonych form porządku kulturalnego i ustrojów politycznych. UwaĪał, Īe harmonizacja relacji miĊdzy pierwiastkiem indywidualnym i socjalnym jest moĪliwa
w drodze włączenia Īycia gospodarczego i motywacji przedsiĊbiorców w całoĞü
Koncepcje zysku w retrospektywnym ujĊciu Mejera Lichtensztejna
271
Īycia społeczno-kulturowego paĔstwa oraz powiązania z wartoĞciami humanistycznymi. Stał na stanowisku, Īe rozwój wiedzy o społeczeĔstwie rozwiąĪe
wiĊkszoĞü współczesnych problemów.
T. Brzeski koncentrował siĊ przede wszystkim na metodach badawczych,
nie doceniał roli badaĔ empirycznych oraz akcentował zagadnienia społeczne
zarówno w toku analizy problemów teorii ekonomii, jak i w zagadnieniach
polityczno-ekonomicznych. W znacznej mierze ignorował dorobek polskiej teorii
ekonomii. Zajmował wywaĪone stanowisko w sprawie konfrontacji liberalizmu
i etatyzmu, był przy tym zdania, Īe społeczeĔstwo polskie lat 20. było za mało
dojrzałe do reguł wolnorynkowych. UwaĪał, Īe władza publiczna powinna mieü
moĪliwoĞü wpływu na sprawy społeczno-gospodarcze, które nie są objĊte
zainteresowaniami prywatnego przedsiĊbiorcy (N o w i c k i, 1991, s. 147–163).
Przedstawione powyĪej poglądy naukowe profesorów seminarium ekonomicznego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
wywarły wpływ na koncepcjĊ Mejera Lichtensztejna.
4. Rozwój historyczny nauki o zysku przedsiĊbiorcy
w koncepcji Mejera Lichtensztejna
M. Lichtensztejn zaproponował podział teorii zysku na trzy grupy:
1) „teorie neutralne”, które nie uwzglĊdniają dynamicznego charakteru zysku i łączą zysk przedsiĊbiorcy ze statycznymi elementami dochodu społecznego, takimi jak płaca i renta, lub teĪ nadają elementom dynamicznym
(np. ryzyku) charakter statyczny poprzez stosowanie do nich praw statycznych
(np. prawa podaĪy-popytu);
2) „teorie Ğwiadomie dynamiczne”, wychodzące z załoĪenia, Īe uzasadnienia poszczególnych rodzajów dochodu społecznego naleĪy doszukiwaü siĊ
w funkcjach pełnionych przez podmiot, któremu przypada dany rodzaj dochodu
i starające siĊ objaĞniü zysk przedsiĊbiorcy w powiązaniu z rolą, znaczeniem
i funkcjami przedsiĊbiorstwa oraz traktujące przedsiĊbiorcĊ poprzez pryzmat
pełnionych przez niego funkcji podstawowych i dodatkowych;
3) „teorie dynamiczne w dalszym ich rozwoju”, traktujące zysk jako zjawisko dynamiczne, bĊdące rozwiniĊciem „teorii Ğwiadomych dynamicznych”
(L i c h t e n s z t e j n, 1935, s. 9–10).
Do „teorii neutralnych” M. Lichtensztejn zaliczał:
– okres przedsmithowski;
– szkołĊ angielską;
– szkołĊ francuską;
– szkoły niemieckie (wczeĞniejszą oraz póĨniejszą);
272
Mikołaj TurzyĔski
– socjalizm paĔstwowy;
– naukĊ amerykaĔską, obejmującą teoriĊ rentową oraz teoriĊ ryzyka;
– teoriĊ kompromisową.
Jako reprezentantów „teorii Ğwiadomie dynamicznych” M. Lichtensztejn
wskazywał: L. Walrasa, S. N. Pattena, J. B. Clarka, J. Schumpetera.
Do przedstawicieli „teorii dynamicznych w dalszym ich rozwoju” zaliczał:
A. Ammona, G. Del Vecchio, R. Strellera i A. Kokkalisa.
Charakteryzując okres przedsmithowski, M. Lichtensztejn przytacza pracĊ
J. Lawa, Considerations sur le commerce et sur l’argent, wydaną w Hadze
w 1720 r., podkreĞlając, iĪ Law uznaje istnienie odrĊbnego podmiotu gospodarczego – przedsiĊbiorcy – wykonującego specyficzne czynnoĞci, które mogą
zapewniaü osiągniĊcie zysku lub straty, niemniej przyczyniają siĊ do „podniesienia stanu gospodarstwa społecznego”. M. Lichtensztejn wskazuje dalej dzieło
Jamesa Steuarta An inquiry into the principles of political economy, wydane
w Londynie w 1767 r., w którym zostało okreĞlone pojĊcie zysku jako nadwyĪki
ceny wyrobu nad wartoĞcią pracy, kapitału i ziemi, zaleĪnej od popytu. NastĊpnie scharakteryzował koncepcjĊ Merciera de la Riviere, zawartą w dziele
L’ordre naturel et essentiel des societes politiques, wydanym w Londynie
w 1767 r., zgodnie z którą „Zyski kupców powinny byü umieszczane w pozycji
kosztów, z tego powodu wpływają one na oznaczenie ceny, jaką powinny mieü
towary w handlu”. W dalszej czĊĞci M. Lichtensztejn przedstawił koncepcjĊ
M. Turgota, zawartą w pracy Reflexions sur la formation et distribution des
richesses, w myĞl której
pieniądz uĪyty w przemyĞle lub handlu powinien dawaü wiĊkszy zysk, niĪ daje ta sama suma,
wypoĪyczona innej osobie; bowiem uĪycie jego wymaga, poza posiadaniem pewnego kapitału
zakładowego, jeszcze innych trosk i prac, gdyby zaĞ te ostatnie nie były zyskowne, kaĪdy wolałby
zabezpieczyü sobie taki sam dochód [...]. Trzeba wiĊc, by przedsiĊbiorca otrzymywał, poza
procentem ze swego kapitału, jeszcze rokrocznie pewien zysk, który by był wynagrodzeniem za
jego starania, za jego pracĊ, za jego zdolnoĞci i za ponoszone pzez niego ryzyko i który pozatem
dostarczałby mu pewnej kwoty na coroczną amortyzacjĊ jego nakładów, które był zmuszony
ponosiü od pierszej chwili, a które są zawsze naraĪone na psucie siĊ i wszelkiego rodzaju wypadki.
M. Lichtensztejn zauwaĪał, Īe Turgot rozróĪniał rentĊ kapitału i rentĊ wymówioną (L i c h t e s z t e j n, 1935, s. 11–13).
Do „szkoły angielskiej” M. Lichtensztejn zaliczał A. Smitha, D. Ricardo
i J. S. Milla, podkreĞlając, Īe traktowała ona zysk przedsiĊbiorcy jako czĊĞü
zysku z kapitału. Wskazywał on, Īe takie postrzeganie zysku wynika z łączenia
funkcji właĞciela i kierownika.
Charakteryzując szkołĊ francuską, M. Lichtensztejn zauwaĪał, Īe nie łączyła ona zysku przedsiĊbiorcy z kapitałem, lecz z płacą. Do przedstawicieli tej
szkoły zaliczał J. B. Saya, J. C. L. S. de Sismondiego. PodkreĞlał, Īe przyczyną
Koncepcje zysku w retrospektywnym ujĊciu Mejera Lichtensztejna
273
innego postrzegania zysku przedsiĊbiorcy, niĪ w przypadku szkoły angielskiej,
były uwarunkowania charakterystyczne dla modelu Īycia gospodarczego we
Francji, akceptującego wyłącznie niski poziom ryzyka towarzyszącego działalnoĞci gospodarczej.
WĞród przedstawicieli wczesnego okresu szkoły niemieckiej M. Lichtensztejn widział Raua, H. von Mangoldta, F. von Hermanna, a wĞród przedstawicieli okresu póĨniejszego – L. Brentano, W. Roschera, G. Schmollera, W. Sombarta, E. Phillippovicha, W. Lexisa, H. Pescha. M. Lichtensztejn podkreĞlał, Īe
nauka niemiecka traktowała zysk jako odrĊbną kategoriĊ, wskazując, Īe wynikało to ze znacznej iloĞci spółek akcyjnych, w przypadku których zysk powiązany
był z wypłatą dywidend. Wskazywał takĪe, Īe autorzy niemieccy wydzielają
w sposób szczegółowy równieĪ elementy składowe zysku, kierując siĊ przy tym
podejĞciem ksiĊgowym („buchalteryjnem”).
Analizując doktrynĊ socjalistyczną, M. Lichtensztejn przedstawił koncepcje
P. J. Proudhona, K. Marksa, K. Kautsky’ego, K. Rodbertusa. Był przy tym zdania,
Īe doktryna socjalistyczna nie przedstawiała dla nauki o zysku istotnego znaczenia.
Charakteryzując naukĊ amerykaĔską, M. Lichtensztejn ograniczył siĊ do
teorii rentowej oraz teorii ryzyka. Do przedstawicieli teorii rentowej zaliczył
F. A. Walkera, a do teorii ryzyka – T. N. Carvera. Dowodził, Īe obydwie teorie
znajdują wytłumaczenie w charakterystycznych cechach amerykaĔskiego modelu
gospodarki, tzn. przedsiĊbiorczoĞci oraz skłonnoĞci do ponoszenia ryzyka.
Jako reprezentanta teorii kompromisowej M. Lichtesztejn wskazuje Piersona – holenderskiego ekonomistĊ, który łączył teorie płacy, renty i ryzyka.
Podsumowując teorie neutralne, M. Lichtensztejn stwierdzał, Īe pozostają
one w zwiazku z postacią przedsiĊbiorcy i jego cechami narodowoĞciowymi
oraz iĪ nie uwzglĊdniają one podziału zjawisk gospodarczych na statyczne
i dynamiczne. Uznawał, Īe nie tłumaczą one istoty zysku przedsiĊbiorcy,
ewentualnie łączą zysk ze statycznymi rodzajami dochodu społecznego, takim
jak np. renta lub płaca. Jako wadĊ teorii neutralnych wskazywał, Īe usiłują one
elementom dynamicznym, istotnym dla zysku przedsiĊbiorcy (np. ryzyku)
nadawaü charakter statyczny poprzez stosowanie do nich takich praw statycznych, jak prawa popytu i podaĪy, prawa wyrównywania siĊ zysków i strat,
prawa marginalnoĞci. ZauwaĪał, Īe autorzy teorii neutralnych pozostają pod
wpływem funkcji pełnionych przez przedsiĊbiorstwa w danym kraju (obszarze
kulturowym) oraz w okreĞlonej epoce. Teorie neutralne są wiĊc objaĞniane
poprzez charakterystyczne cechy działalnoĞci i mentalnoĞci przedsiĊbiorcy
funkcjonującego w poszczególnych paĔstwach i okresach rozwoju gospodarczego. PowyĪsza relacja miĊdzy poglądami na istotĊ zysku a wybranymi funkcjami
przedsiĊbiorstwa wynika z traktowania przedsiĊbiorcy przez autorów teorii
neutralnych w sposób sumaryczny, tzn. bez wydzielania jego cech i funkcji
istotnych, przypadkowych i nieznaczących (np. posiadanie kapitału, wykonywa-
274
Mikołaj TurzyĔski
nie pracy). Stwierdzał, Īe skutkiem braku rozróĪnienia stanu statycznego i dynamicznego jest równieĪ traktowanie zysku jako równorzĊdnego w stosunku do
innych rodzajów dochodu społecznego (L i c h t e n s z t e j n, 1935, s. 44–45).
Do przedstawicieli „teorii Ğwiadomie dynamicznych” M. Lichtensztejn zaliczał L. Walrasa, S. N. Pattena, J. B. Clarka oraz J. Schumpetera.
Analizując wkład L. Walrasa do nauki o zysku, wskazywał, Īe jego podstawową zasługą jest postawienie negatywnej tezy, iĪ w stanie statycznym gospodarki przedsiĊbiorca nie osiąga zysku. Teza ta jest – według M. Lichtensztejna –
o tyle słuszna, Īe w statycznej gospodarce brakuje miejsca dla innowacyjnego
przedsiĊbiorcy. PodkreĞlał, Īe S. N. ƹatten w dziele The theory of dynamic
economics wysunął tezĊ, iĪ czynniki psychologiczne przyczyniają siĊ do
tworzenia nowych warunków ekonomicznych. ZauwaĪał, Īe warunki takie
umoĪliwiają przedsiĊbiorcom osiąganie zysku, który przyjmuje wyĪsze wartoĞci
w nowych gałĊziach przemysłu oraz zaleĪy od tempa zmian w metodach
produkcji.
Analizując pracĊ J. B. Clarka Podział bogactwa, teoria płacy, procentu
i zysku, wskazywał, Īe autor ten dokonał rozróĪnienia stanu statycznego i dynamicznego i powiązał to z funkcjami pełnionymi przez przedsiĊbiorcĊ, przypisując mu zysk rezydualny.
Rozpatrując koncepcjĊ J. Schumpetera, podkreĞlał, Īe zysk przedsiĊbiorcy
jest silnie powiązany z działalnoĞcią innowacyjną (przeprowadzaniem „nowych
kombinacyj”), polegającą na:
– przygotowywaniu nowych wyrobów lub ulepszaniu juĪ istniejących;
– opracowywaniu i stosowaniu zmodernizowanych metod produkcji;
– tworzeniu nowych przedsiĊbiorstw;
– poszukiwaniu i wykorzystywaniu nowych rynków zbytu;
– zapewnianiu nowych Ĩródeł surowców.
M. Lichtensztejn podkreĞlał, Īe autorzy „teorii Ğwiadomie dynamicznych”
wychodzą z załoĪenia, Īe wyjaĞnienia poszczególnych rodzajów dochodu społecznego naleĪy doszukiwaü siĊ w funkcjach realizowanych w obrocie gospodarczym podmiotu, któremu dany zysk przypada. Opierając siĊ na takim załoĪeniu,
okreĞlają oni istotĊ zysku przedsiĊbiorstwa z uwzglĊdnieniem jego rzeczywistej
roli, znaczenia i funkcji. Zaznaczał, Īe przedstawiciele „teorii Ğwiadomie dynamicznych” nie traktują juĪ przedsiĊbiorcy w sposób sumaryczny, ale wyodrĊbniają
jego funkcje podstawowe i dodatkowe. Wskazywał, Īe koncepcje te przyczyniają
siĊ do okreĞlenia zadaĔ przedsiĊbiorcy w Īyciu gospodarczym jako twórczej
jednostki, pełniącej funkcje lidera (L i c h t e n s z t e j n, 1935, s. 58–59).
WĞród reprezentantów „teorii dynamicznych w dalszym ich rozwoju”
M. Lichtensztejn widział A. Ammona, G. del Vecchio, R. Strellera, A. Kokkalisa.
Analizując koncepcjĊ A. Ammona, podkreĞlał, Īe:
– zysk przedsiĊbiorcy ma charakter dynamiczny i wynika z postĊpu;
Koncepcje zysku w retrospektywnym ujĊciu Mejera Lichtensztejna
275
– konkurencja ogranicza zysk przedsiĊbiorcy;
– wysokoĞci zysku „nie da siĊ oznaczyü i nie posiada on Īadnej tendencji
wyrównawczej”.
Wskazywał na nastĊpujące zasługi A. Ammona:
– opracowanie dokładnej definicji zysku przedsiĊbiorcy;
– sformułowanie koncepcji, Īe zysk moĪe byü generowany tylko w okreĞlonych stanach gospodarstwa społecznego.
Przechodząc do myĞli G. del Vecchio, zaznaczał, Īe wniósł on do teorii zysku nastĊpujące elementy:
– wskazał na zaleĪnoĞü miĊdzy tempem rozwoju Īycia gospodarczego a rozpiĊtoĞcią zysku przedsiĊbiorcy;
– poruszył problem stosunku zysku przedsiĊbiorcy do zysku ze spekulacji
oraz zysku z koniunktury.
Oceniając koncepcjĊ R. Strellera, doszedł do wniosku, Īe czynnik czasu jest
wysoce istotny dla rozwoju teorii zysku („zadaniem przedsiĊbiorcy jest dbaü
o to, by produkcja została zakoĔczona we właĞciwym czasie i aby produkt we
właĞciwym czasie został dostarczony na rynek”). Był przy tym zdania, Īe traktowanie czynnika czasu jako jedynego decydującego dla kształtowania siĊ zysku jest
zbyt jednostronne. Analizując pracĊ A. Kokkalisa Der Unternehmungsgewinn,
wydaną w 1930 r., podkreĞlał, Īe autor ten stał na stanowisku, iĪ wartoĞci przedsiĊbiorstwa nie da siĊ oceniü jako sumy poszczególnych składników wchodzących
w jego skład, lecz jako układ całoĞciowy, obejmujący potencjał nabywczy
i sprzedaĪny. Zysk przedsiĊbiorstwa definiował jako „plus [nadwyĪkĊ] pozytywnej wartoĞci, które przedsiĊbiorstwo w pewnym okresie czasu osiągnĊło”.
M. Lichtensztejn przyjmował, Īe działalnoĞü załoĪycielska, spekulacja i koniunktura stanowią czynniki istotnie wpływające na kształtowanie siĊ zysku i winny byü
uwzglĊdniane przy „badaniu całokształtu znaczenia i funkcyj przedsiĊbiorcy”.
M. Lichtensztejn w działalnoĞci załoĪycielskiej widział szczególne Ĩródło
zysku i dzielił ten rodzaj zysku na zasłuĪony i niezasłuĪony, podkreĞlając przy
tym element rozbudowania i rozwiniĊcia struktury zysku. Rozpatrując zjawisko
spekulacji, wskazywał, Īe zysk spekulacyjny stanowi odrĊbny, specyficzny rodzaj
zysku, który nie jest zaleĪny wyłącznie od działalnoĞci przedsiĊbiorcy, natomiast
jest w pewnym stopniu zbliĪony nieco do zysku z koniunktury. Analizując ten
ostatni z wymienionych rodzajów zysku, stwierdzał, Īe koniunktura stanowi
„konieczne uzupełnienie całokształtu funkcyj przedsiĊbiorcy i nauki o zysku przedsiĊbiorcy”. Wskazując na rozwój nauki w zakresie teorii zysku, wskazywał, Īe
dalszy rozwój [...] pójdzie w kierunku analitycznym, tzn. Īe powstanie cały szereg nowych
prac monograficznych [...], których zadaniem bĊdzie zbadanie w sposób najbardziej dokładny
poszczególnych momentów w zysku przedsiĊbiorcy, na które wskazywała dotychczasowa nauka
[...] z jednoczesnem szczegółowem uwzglĊdnieniem tych funkcyj przedsiĊbiorcy, których owe
momenty są wyrazem (L i c h t e n s z t e j n, 1935, s. 60–82).
276
Mikołaj TurzyĔski
Na rys. 1 przedstawiono strukturĊ koncepcji zysku, opracowaną przez
M. Lichtensztejna.
Umiejscowienie
w okresie rozwoju
gospodarczego
Uwarunkowania narodowoĞciowe
(kulturalne)
„Teorie neutralne”
Sumaryczne
postrzeganie funkcji
przedsiĊbiorstwa
Statyczny charakter
UwzglĊdnienie
poszczególnych funkcji
przedsiĊbiorstwa
„Teorie Ğwiadomie dynamiczne”
PrzedsiĊbiorca jako
przywódca
Koncepcja zysku
z koniunktury
gospodarczej
Koncepcja zysku
załoĪycielskiego
Tempo rozwoju
gospodarczego
Zysk jako nadwyĪka
pozytywnej wartoĞci
Rola
i znaczenie
przesiĊbiorcy
w gospodarce
„Teorie Ğwiadomie dynamiczne
w dalszym ich rozwoju”
Czynnik czasu
Prognozowanie
zysku
Szczegółowe
podejĞcie do
rodzajów zysku
Rys. 1. Struktura koncepcji zysku według Mejera Lichtensztejna
ħ r ó d ł o: opracowanie własne na podst.: L i c h t e n s z t e j n, 1935.
Koncepcje zysku w retrospektywnym ujĊciu Mejera Lichtensztejna
277
5. Koncepcja M. Lichtensztejna na tle
współczesnych koncepcji zysku
Jednolita, powszechnie stosowana koncepcja zysku dla celów sprawozdawczoĞci finansowej nie moĪe dobrze spełniaü swoich zadaĔ, stąd teĪ zasadne jest
stosowanie kilku kategorii zysku, dedykowanych róĪnym celom. Przyjmuje siĊ,
Īe dla wszystkich uĪytkowników sprawozdaĔ finansowych przydatne jest
wskazanie róĪnic miĊdzy kapitałem a zyskiem, tzn. miĊdzy zasobami a strumieniami. Koncepcje zysku moĪna rozpatrywaü w trzech ujĊciach:
1) syntaktycznym – od strony definiujących go zasad;
2) semantycznym – poprzez związki z rzeczywistoĞcią ekonomiczną;
3) pragmatycznym – rozpatrując jego wartoĞü uĪytkową.
W tab. 1 przedstawiono strukturĊ oraz charakterystykĊ współczesnych koncepcji zysku.
Tabela 1
Charakterystyka współczesnych koncepcji zysku
UjĊcie
zysku
PodejĞcie
do zysku
Charakterystyka podejĞcia
1
2
3
U
j
Ċ
c
i
e
s
y
n
t
a
k
t
y
c
z
n
e
podejĞcie
transakcyjne
PodejĞcie transakcyjne polega na rejestrowaniu zmian
w aktywach i zobowiązaniach jedynie wówczas, gdy są one
rezultatem transakcji. PojĊcie transakcji obejmuje zarówno
transakcje wewnĊtrzne – przeprowadzane z otoczeniem
jednostki, jak i zewnĊtrzne – wynikające z wykorzystania
lub konwersji aktywów w przedsiĊbiorstwie. W podejĞciu
transakcyjnym stosuje siĊ koncepcjĊ uznawania w momencie
sprzedaĪy lub wymiany oraz konwencjĊ kosztową. Do zalet
tego podejĞcia zalicza siĊ:
– klasyfikowanie składników zysku netto według róĪnych
kryteriów, np. rodzaju produktu, grupy klientów;
– moĪliwoĞü oddzielnego ewidencjonowania zysków osiąganych z róĪnych Ĩródeł, pod warunkiem Īe mogą one byü
zmierzone;
– stworzenie podstawy do okreĞlania rodzajów i wielkoĞci
aktywów oraz zobowiązaĔ na koniec okresu;
– ewidencjonowanie transakcji zewnĊtrznych na potrzeby
okreĞlania efektywnoĞci;
– sporządzanie powiązanych sprawozdaĔ finansowych, pozwalających na zrozumienie działalnoĞci przedsiĊbiorstwa.
278
Mikołaj TurzyĔski
Tabela 1 (cd.)
1
2
podejĞcie oparte
na działalnoĞci
przedsiĊbiorstwa
U
j
Ċ
c
i
e
s
e
m
a
n
t
y
c
z
n
e
3
Koncentruje siĊ na działalnoĞci przedsiĊbiorstwa, przyjmując
Īe zysk jest generowany nie tylko w wyniku okreĞlonej
transakcji, ale równieĪ wtedy, gdy są realizowane działania
lub wystĊpują zdarzenia. Koncepcja ta jest rozszerzeniem
podejscia transakcyjnego, poniewaĪ transakcje są podstawą
pomiaru. Zasadniczą róĪnicą jest to, Īe w podejĞciu
transakcyjnym podstawą jest proces pomiaru, który mierzy
zdarzenie zewnĊtrzne, a w podejĞciu opartym na działalnoĞci
podstawą jest realne zdarzenie. Jednak obydwa podejĞcia nie
są w stanie w pełni odzwierciedliü rzeczywistoĞci przy
pomiarze zysku, poniewaĪ są zaleĪne od jednakowych relacji
i koncepcji strukturalnych. Do zalet tego podejĞcia naleĪy
moĪliwoĞü pomiaru róĪnych koncepcji zysku, wykorzystywanych do odmiennych celów.
podejĞcie oparte Efektywne działanie przedsiĊbiorstwa ma wpływ zarówno na
na pomiarze efek- bieĪące wielkoĞci strumienia dywidend, jak i na wykorzystatywnoĞci
nie kapitału. PojĊcie efektywnoĞci odnosi siĊ do rzeczywistoĞci ekonomicznej. Jedną z interpretacji efektywnoĞci jest
moĪliwoĞü maksymalizacji produkcji przy danych nakładach
lub minimalizacji nakładów przy danej produkcji, lub
optymalna kombinacja zasobów przy okreĞlonej wielkoĞci
popytu na produkt, tak aby zapewniü maksymalną stopĊ
zwrotu. Zastosowanie takiej koncepcji zysku budzi jednak
wątpliwoĞci, w jaki sposób wielkoĞü zysku z lat ubiegłych
moĪe byü podstawą do okreĞlania efektywnoĞci przedsiĊbiorstwa.
podejĞcie oparte
na relacji miĊdzy
zyskiem ksiĊgowym a zyskiem
ekonomicznym
UĪytkownicy informacji finansowych poszukiwali najlepszego sposobu nadania zyskowi netto interpretacji
ekonomicznej, co dało początek teorii estymacji. Kładziono
w niej nacisk na prezentacjĊ zysku publikowanego, który
mógł pozwoliü inwestorom przewidzieü wewnĊtrzną stopĊ
zwrotu dla przedsiĊbiorstwa oraz przyszłe przepływy
pieniĊĪne. Stąd teĪ celem rachunkowoĞci nie jest obliczanie
zysku ekonomicznego, a dostarczanie inwestorom informacji, pozwalających na jego kalkulacjĊ.
podejĞcie oparte
na dochodzie
wieloosobowym
WiĊkszoĞü analiz zysku ksiĊgowego w powiązaniu z zyskiem ekonomicznym przeprowadzanych jest w warunkach
pewnoĞci. Ograniczając niepewnoĞü i ryzyko, przyjĊto, Īe
rachunkowoĞü odpowiada za stany faktyczne i realne.
W praktyce takie załoĪenie nie sprawdza siĊ ze wzglĊdu na
to, iĪ niepewnoĞü jest kluczowym elementem koncepcji
zysku, bĊdącego wynagrodzeniem za podejmowane ryzyko.
Koncepcje zysku w retrospektywnym ujĊciu Mejera Lichtensztejna
279
Tabela 1 (cd.)
1
U
j
Ċ
c
i
e
p
r
a
g
m
a
t
y
c
z
n
e
2
3
podejĞcie oparte
na wykorzystaniu
zysku jako narzĊdzia prognozowania
Inwestorzy i wierzyciele oraz inni interesariusze są
nastawieni na szacowanie przewidywanych przepływów
pieniĊĪnych netto jednostki, niemniej do szacowania
zdolnoĞci zarobkowej, prognozowania zysków, szacowania
ryzyka inwestycyjnego w wielu przypadkach wykorzystują
wartoĞci zysków z lat ubiegłych. Oznacza to, Īe zakłada siĊ
związek miĊdzy wartoĞciami publikowanych zysków
a przepływami pieniĊĪnymi. Wskazuje siĊ równieĪ, Īe
wielkoĞü zysku ksiĊgowego obliczona na podstawie kosztów
historycznych daje lepsze moĪliwoĞci prognozowania niĪ
wielkoĞci obliczone na podstawie kosztów bieĪących.
Przyjmuje siĊ, Īe wielkoĞci prognozowane są dobrymi
surogatami pełnej znaczenia koncepcji zysku lub teĪ, Īe
prognozowana rachunkowa koncepcja zysku jest istotna przy
podejmowaniu decyzji przez inwestorów.
podejĞcie od stro- Przypuszczalnie ogłaszany oraz przewidywany zysk na akcjĊ
ny rynku kapita- ma bezpoĞredni wpływ na cenĊ rynkową akcji. Ceny pałowego
pierów wartoĞciowych zmieniają siĊ analogicznie do zysków
ksiĊgowych, jednak korelacja miĊdzy zyskami a cenami jest
niedoskonała (wynika to m. in. z faktu, Īe ceny obejmują
znacznie wiĊkszy zakres informacji niĪ zyski ksiĊgowe).
Budowanie modelu spodziewanych zysków wymaga
znajomoĞci kształtowania siĊ ich w czasie, a najlepszą
prognozą przyszłorocznego wskaĨnika zysku na akcjĊ jest
wartoĞü z bieĪącego okresu.
podejĞcie do zysku Zysk stał siĊ podstawą licznych formalnych i umownych
oparte na koncep- związków w społeczeĔstwie, stąd teĪ wywiera on skutki
cji umowy
behawioralne. SpołeczeĔstwo jest w stanie postĊpowaü
według obranych reguł, bez wzglĊdu na to, czy jest to
ekonomicznie racjonalne, czy teĪ nie.
ħ r ó d ł o: opracowanie własne na podst.: H e n d r i k s e n, B r e d a van, 2002, s. 321–336.
Koncepcja retrospektywnego ujĊcia zysku opracowana przez M. Lichtensztejna w okresie miĊdzywojennym jest w znacznym stopniu aktualna do dnia
dzisiejszego, chociaĪ – ze zrozumiałych powodów – nie uwzglĊdnia wszystkich
elementów charakterystycznych dla współczesnego podejĞcia po problematyki
zysku. Na szczególną uwagĊ zasługują odniesienia do narodowych wartoĞci
kulturalnych, takich jak unikanie niepewnoĞci i podejmowanie ryzyka, uwzglĊdnione przez M. Lichtensztejna przy wyodrĊbnianiu „teorii neutralnych” zysku.
Istotne znaczenie ma równieĪ przypisanie powyĪszych teorii do okreĞlonych
momentów rozwoju gospodarczego, co jest skutkiem historycznego podejĞcia
M. Lichtensztejna do kształtowania siĊ koncepcji zysku.
280
Mikołaj TurzyĔski
Rozpatrywane podejĞcie wpisuje siĊ przede wszystkim w nurt ujĊcia syntaktycznego, poprzez znaczące akcentowanie roli i funkcji przedsiĊbiorstwa. Zaletą
takiego podejĞcia opartego na działalnoĞci przedsiĊbiorstwa jest moĪliwoĞü
pomiaru zysku w oparciu o zróĪnicowane koncepcje zysku wykorzystywane do
róĪnych celów. NaleĪy takĪe wskazaü na powiązania koncepcji M. Lichtensztejna z teoriami zysku na poziomie semantycznym poprzez podkreĞlanie funkcji
niepewnoĞci w kształtowaniu siĊ zysku i definiowaniu zysku jako de facto
wynagrodzenia za podejmowane ryzyko. Przyjmując, w Ğlad za E. A. Hendriksenem i M. F. van Bredą, iĪ zasadniczym celem kaĪdej koncepcji zysku jest jej
związek z rzeczywistymi obserwacjami, naleĪy zauwaĪyü, Īe koncepcja
M. Lichtensztejna potrafiła – biorąc pod uwagĊ okres, w którym była opracowywana – sprostaü takim wymaganiom. SiĊgając do głównych współczesnych
koncepcji interpretacyjnych zysku – jako koncepcji utrzymywania bogactwa
oraz koncepcji efektywnoĞci – moĪna wskazaü, Īe były one juĪ obecne w pracy
przygotowanej przeszło 75 lat temu przez M. Lichtensztejna.
Definiując koncepcjĊ wyniku finansowego, rachunkowoĞü powszechnie odnosi siĊ do koncepcji ekonomicznych opartych na obserwacjach rzeczywistoĞci.
Koncepcje te obejmują zmianĊ dobrobytu oraz maksymalizacjĊ zysku przy
załoĪeniu struktury rynku, popytu na produkt i kosztów. Praca M. Lichtensztejna, poprzez próbĊ ustrukturyzowania ekonomicznych koncepcji zysku, zasługuje
na uwzglĊdnienie w dorobku nauki historii rachunkowoĞci. NaleĪy jednak
zauwaĪyü, Īe autor omawianej koncepcji ignorował w znacznej mierze współczesną mu polską myĞl ekonomiczną oraz nie siĊgał bezpoĞrednio do dorobku
rachunkowoĞci z okresu II Rzeczypospolitej, a ówczesna nauka rachunkowoĞci
posługiwała siĊ juĪ pojĊciem zysku rzeczywistego:
Saldo – zysk, wzglĊdnie saldo – strata za dany okres sprawozdawczy jest jednak tylko zyskiem
albo stratą bilansową, co niekoniecznie pokrywa siĊ ze stratą czy zyskiem rzeczywistym,
w aktywach bowiem bilansu [...] mogą nie byü wykazane w całoĞci zyski przedsiĊbiorstw ze
wszystkich interesów, mogą byü za nisko szacowane pasywa, a w koĔcu w kaĪdym bilansie jest
brak wartoĞci idealnej przedsiĊbiorstwa (S e i f e r, 1930, s. 79).
Literatura
B a ł t r u s z a j t y s G. (red.) (2008), Zarys dziejów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu
Warszawskiego 1808–2008, LexisNexis, Warszawa.
B a r d a c h J., L e Ğ n o d o r s k i B., P i e t r z a k M. (1998), Historia ustroju i prawa polskiego,
Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa.
H e n d r i k s e n E. A., B r e d a van M. F. (2002), Teoria rachunkowoĞci, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
J a r u g a A., S z y c h t a A. (2002), Przedmowa do wydania polskiego, [w:] E. A. H e n d r i k s e n, M. F. van B r e d a, Teoria rachunkowoĞci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Koncepcje zysku w retrospektywnym ujĊciu Mejera Lichtensztejna
281
L i c h t e n s z t e j n M. (1935), Nauka o zysku przedsiĊbiorcy w rozwoju historycznym, rozprawa
doktorska, Rada Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Popierania Nauki,
Warszawa.
N o w i c k i J. (1991), Luminarze polskiej teorii ekonomii XX wieku, PaĔstwowe Wydawnictwa
Naukowe, Warszawa.
S e i f e r T. (1930), Polskie bilansoznawstwo, KsiąĪnica-Atlas, Zjednoczone Zakłady Kartograficzne, Wydawnicze Towarzystwa Nauczania Szkół ĝrednich i WyĪszych, Lwów–Warszawa.
T a y l o r E. (1991), Historia rozwoju ekonomiki, t. II, Wydawnictwo Delfin, Lublin.
W o j c i e c h o w s k i E. (1962, 2008), RachunkowoĞü przedsiĊbiorstw w Polsce przedwojennej
w Ğwietle praktyki i przepisów normatywnych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”,
S. III: „Nauki Ekonomiczne”, z. 3, 1962, [wznowienie:] Wybrane prace z dorobku 60-lecia
Katedry RachunkowoĞci Uniwersytetu Łódzkiego 1948–2008 (2008), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, ŁódĨ.
Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach pracowników i studentów (1918–1950) (1990),
„Studia Iuridica”, t. 17, Warszawa.
Mikołaj TurzyĔski
PROFIT CONCEPTS BY MEJER LICHTENSZTEJN
This paper is devoted to the presentation of the theory of profit developed in the interwar
period by M. Lichtensztejn. He systematized theories of profit in terms of historical and emitted:
1) “Theories natural” – that does not take into account the dynamic nature of the profit. They
combine business profits with static elements of the social income such as wages and rent, or give
the dynamic elements (eg. risk) static by applying to them the rights of static (eg. the law of
supply-demand);
2) “Theories consciously dynamic”, based on the assumption that justification of the different
types of social income is found in the functions performed by the enterprise. They are trying to
explain profit businesses in conjunction with the role, importance and functions of the company
and treat the entrepreneur through the prism of the basic functions and additional;
3) “Theories of dynamic in the development” – deal with profits as a dynamic, which is
a development of “theories consciously dynamic”.
M. Lichtensztejn doctoral dissertation, in an attempt to structure the economic concept of
profit – in the author’s opinion – deserves to be taken into account in the history of science in
accounting.