Artykuł - Klub Dyskusyjny Myśli Politycznej W Ursusie

 41.Pokolenie1944
BezmałacałaEuropabyławczasieIIWojnyŚwiatowejpoddanaterrorowiokupacjibrunatnego
niemieckiegototalitaryzmu,oficjalnienawiązującego,oboksocjalistycznegohasławalkizeświatową
oligarchiąkapitalistycznąożydowskimrodowodzie,dotradycjiimperializmugermańskiegoaryjskich
nadludzi.
CzęśćEuropyŚrodkowejbyłateżprzezpewienokresczasupoddanaczerwonemuterrorowi,także
nawiązującegodoideisocjalistycznejwalkizeświatowąburżuazyjnąoligarchią,zukrytąmotywacją
budowyświatowegoimperiumrosyjskiego.
PolacywobiektywnejoceniedynamizmuobronyswoichnarodowychwartościwczasieIIWojny
światowejmająbezkonkurencyjnypriorytetokupionynajwiększymzewszystkichpaństweuropejskich
procentemstratosobowychimaterialnych,wrelacjidoliczbyludnościiwartościmajątkunarodowego.
Żołnierzpolskibiłsięodpoczątkudokońcawojnynawielufrontach,afenomenPodziemnegoPaństwa
PolskiegoipodziemnejArmiiKrajowejzokoło400000żołnierzaminiemiał,wtejskali,odpowiednikaw
historiiludzkości.Podobnie,niezależnieodwszystkichnegatywnychocenPowstanieWarszawskiebyło
największymtegotypuzdarzeniem.Niebyłonigdyinigdzietejwielkościitakdługiegotrwaniawalki
powstańczejmiasta,przytakwielkiejdysproporcjimateriałubojowego,jakrównieżfaktuwypędzenia
całejludnościmilionowejstolicy,apóźniejjejsystematycznegopaleniaiwysadzaniawpowietrze
ocalałychdomów.
Trzebateżuświadomićsobie,żePowstanieWarszawskiebyłokolejnymhistorycznymepizodemw
obroniekulturyeuropejskiejprzednajazdamiodmiennychcywilizacji.BitwapodLegnicąw1241roku
wstrzymałanajazdtatarski,zwycięstwowiedeńskieJanaIIISobieskiegow1683rokuzatrzymałonajazd
otomański,bitwa1920rokupodWarszawąuratowałaEuropęprzedbarbarzyństwembizantyjsko–
mongolskiejkulturykomunizmu.WwynikuPowstaniaWarszawskiego,woczekiwaniunazniszczenie
WarszawyprzezNiemców,Stalinwstrzymałofensywę.Okresswoistegozawieszeniabronimiędzy
SowietamiiNiemcamitrwałprzeszło5miesięcy,cospowodował,żeArmiaCzerwonadotarładoBerlina
dopierowmaju1945.Bezzahamowaniaofensywybyłabytamniewątpliwiedużowcześniej,aponieważ
armiealianckieposuwałysięnaZachodziebardzowolno(klęskawArdenach),Stalinspotkałbysięz
nimigdzieśnawysokościMonachiumzajmującbezmałacałeNiemcy.Rooseveltnastawionyna
powojennysojuszzZSRRwcelurealizacjiswegostrategicznegoplanulikwidacjikolonialnychimperiów
WielkiejBrytanii,Francji,Hiszpanii,Portugalii,zaakceptowałbytenstanrzeczy,takjakbezwahania
poświęciłPolskęniedotrzymującnawetsolennejobietnicydanejgenerałowiSikorskiemuwczasiejego
wizytywWaszyngtonieipowtórzonejpremierowiMikołajczykowi,zostawieniaLwowainaftowego
zagłębiaBorysławiawPolsce.
Niestety,stopieńnieuczciwościRooseveltawstosunkudoPolskibyłwprostgigantyczny.W
bezpośrednichrozmowachzeStalinemwambasadziesowieckiejwTeheranie(sąstenogramytej
rozmowy)akceptowałgranicePolskibezLwowaiBorysławia,proszącjedynieStalinaoutrzymanietej
umowywtajemnicyzewzględunagłosyPolakówamerykańskichwzbliżającychsięwyborach
prezydenckich.WKongresie,publiczniezapytanyprzezpolskiegokongresmana,czytoprawda,żew
TeheraniezawarłontakąumowęzeStalinem,kłamliweoświadczył,że„wTeheranieżadnychrozmówo
Polscenieprowadziłem”.Czytająctędokumentacjęrobisięsmutnogdywidzisięjakniskipoziom
moralnyreprezentowałnarodowybohaterStanówZjednoczonych.
Powstajeproblem,czyimperiumradzieckie,niewstrzymanewofensywieswojejarmiiprzezPowstanie
Warszawskie,obejmująccałeNiemcyzichwielkimpotencjałemgospodarczymisprawnością
organizacyjną,wogólerozpadłobysię?Lubczyrozpadłobysiętakszybko?Oczywiściesątorozważania
1 typu„cobybyło?”,alestopieńprawdopodobieństwa,żeżylibyśmyjeszczedotejchwili(rok2009)wPRL
jestwysoki.
Dośćpowszechnejestteżprzeświadczenie,żewstrzymanieprzezChruszczowamarszudywizjiArmii
CzerwonejzLegnicynaWarszawęirezygnacjazezbrojnegozlikwidowaniapolskiegoprotestuw
październikuroku1956,nawzórdziałańnaWęgrzech,byłospowodowanepamięciąbohaterstwa
PowstaniaWarszawskiego.PamiętamjakwówczaswRewolucyjnymKomitecieDestalinizacji,samorzutne
powstałymwCentraliNarodowegoBankuPolskiego,przygotowywaliśmysiędouzbrojeniasiębroniąz
arsenałustrażybankowej.
TragizmibohaterstwowojennychdziejówPolski,trafnieokreślonyprzezamerykańskiegohistoryka
RichardaC.Lukas’a(1995)jako„ZapomnianyHolocaust,”niestałysięjednakprzedmiotem
upowszechnionejświatowejświadomości.
Mojeopracowaniemacharakterosobistej,historycznejmini‐obserwacjiuczestniczącejpostawilosów
generacjiśrodowiskainteligenckiego,urodzonegowewczesnychlatach20–tychminionegowiekui
wychowanegowIIRzeczpospolitejnatereniewarszawskiejdzielnicyŻoliborz.Jejwczesnadojrzałość
przypadłanalatawojny,okupacji,konspiracjipodziemnegopaństwapolskiego,walkizbrojnej,apóźniej
dramatuterrorustalinowskiegowfikcyjniesuwerennejirówniefikcyjniebudującejsocjalizmPolsce.
Okresadolescencjijużoddawnabyłuważanyzaniezwyklewychowawczotrudny.WilliamSzekspirtak
goscharakteryzował:„Chciałbym,żebyniebyłoprzedziałumiędzydziesiątym,adwudziestymtrzecim
rokiemżycia,alboprzynajmniej,żebygomłodośćprzespała,bowciągutegopośredniegoczasuwidzimy
tylkouwiedzionedziewczyny,pokrzywdzonychstarców,kradzieżibijatyki”.Zkolei.AdamMickiewicz
adolescencjęokreśliłjakookresżycia;„durnyichmurny”.
Współczesnaneurofizjologiadysponujenowyminarzędziamibadawczymiumożliwiającymiobserwację
aktywnościżywegomózguwkażdymokresieżyciaBadaniadokonanewuniwersytecieUtahprzezzespól
DeborahYurgelun‐Todd(Packard2007),neuropsychologazHarvardUniversity,wykazały,żewokresie
adolescencjimłodzieżinaczejmyśliireagujeniżdorośli,bomainnymózg.Kiedyśuważano,proces
rozwojumózguprzebiegaikończysięjużwewczesnymdzieciństwieipóźniejniezachodząwnim
zmianyjakościowe,fizjologiczneiorganizacyjne.Dojrzewaniemózgurozpoczynasięodjegotylnych
regionówistopniowoprzesuwasiędopłatówczołowych,któresąewolucyjnienajmłodszączęścią
ludzkiegomózgu.Kontrolująonewyższefunkcjeumysłowe:wolędziałania,planowanie,podejmowanie
decyzji,emocjonalnąocenęsytuacji,przewidywaniekonsekwencjidziałań,konformizmspołeczny,oraz
takt.Młodziludziewwieku15latosiągająpełnąsprawnośćintelektualną,natomiastpłatyczołowemózgu
pozostająniedojrzale,wedługniektórychneurofizjologówamerykańskichdomniejwięcej25rokużycia.
Stądtypoweobjawyadolescencji:emocjonalnaporywczość,niekontrolowaneskokinastrojów,brak
zdolnościprzewidywania,skłonnościdoryzykownychzachowań,irracjonalnyupór,negatywnystosunek
doświata,aszczególniedoosóbdorosłych(Szymborski2009).
Natymtlepowstajeproblem,jakzostałoukształtowanepolskiepokolenienazywanepokoleniem
Kolumbów,czypokoleniem1944roku,którewykazałosięniezłomną,bohaterską,niespotykanąw
większościkrajóweuropejskichpostawą,wobecprzemocyzbrodniczychtotalitaryzmów?Ilewtym
efektugenetyki,ileefektuoddziaływaniaśrodowiskamiędzynarodowego,lokalnego,racjonalnychmetod
wychowawczych?
DlazrozumieniaukształtowanejpostawytegopokolenianiezbędnajestznajomośćhistoriiII
Rzeczpospolitej.Powstałaonanagruzachtrzechzaborówjakoefekteksplozjiwoliwolności,wyrażonej
zarównoruchemlegionówPiłsudskiego,podziemnejpolskiejorganizacjiWojskowej(POW),zwycięskich
powstań:wielkopolskiego,śląskiego,zwycięskiejwalkioLwów.Świeżoodrodzona,niepodległaPolska,
ochroniłaZachodniąEuropęprzedpochodembolszewizmu,który,zgodniezeznanąwypowiedzą
2 Trockiego,potrupiePolskimiałopanowaćEuropęowładniętątraumąniezwykłychstratludzkichwI
WojnieŚwiatowej.
Tebojowetradycje,będąceudziałemstosunkowodużejczęścispołeczeństwa,kształtowałyetoswalki
zbrojnejowolność.Mogłoosiągnąćjednakzamierzonycel,niepodległośćsuwerennegopaństwa,dzięki
zwycięstwuantyniemieckiejkoalicji,jednoznacznejdeklaracjiprezydentaUSAWilsonaisprawnych
międzynarodowychpolitycznychzabiegówIgnacegoPaderewskiegoiRomanaDmowskiego.Wcałym
jednakokresieIIRPjejniepodległośćbyłapotencjalniezagrożonawizjąrewizjonistycznejpolityki
zarównoniemieckiejRepublikiWeimarskiej,jakiZwiązkuRadzieckiego.TraktatwRapallo,zawarty
pomiędzyNiemcamiiZwiązkiemSocjalistycznychRepublikRadzieckichdnia16kwietnia1922roku,był
pierwszymoficjalnymuznaniemlegalnościrząduradzieckiegoprzezdemokratycznykrajEuropy
Zachodniej.Obokanulowaniawszystkichwzajemnychprzedwojennychzadłużeńirezygnacjiz
jakichkolwiekodszkodowańwojennych,przewidywałwtajnymdokumencieprodukcjęwZSRRbronidla
niemieckiejarmiiiszkolenieniemieckichżołnierzy,cobyłooczywistympogwałceniempostanowień
TraktatuWersalskiego.
NiemcyRepublikiWeimarskiejjednoznacznierozwijałypolitykęrewanżuzaTraktatWersalski
kształtującpublicznąświadomośćwielkiejniesprawiedliwości,odebraniaimziemwschodnich.Wojna
celnazPolskąiantypolskiewypowiedziwybitnychpolitykówniemieckichtegookresubyłyjuż
zapowiedziąjednoznacznejpolitykiHitlera,charyzmatycznegoprzywódcynaroduniemieckiego,
wybranegowdemokratycznychwyborachzdecydowanąwiększościągłosów.Społeczno‐politycznawizja
Hitlerarasowejniezwykłościaryjskiegonaroduniemieckiegoijegoprzeznaczeniadodominacji
międzynarodowejbyłajużpowszechnieznanaodczasunapisaniaprzezniegoMeinKampfw1925roku.
16grudnia1918rokupowstałaKomunistycznaPartiaRobotniczaPolski,którapoklęsceCzerwonej
Armiiuzupełniłaswojąnazwęododatek:SekcjaMiędzynarodówkiKomunistycznejijakonielegalna
organizacja,zgodniezdyrektywamiradzieckimirozpoczęłaakcjędywersyjno–terrorystyczną,wbliskiej
współpracyzorganamibezpieczeństwaZSRR.Wpierwszejpołowielat20‐tychXXwiekutzw.Kresy
Wschodnie,terenwojewództw:nowogródzkiego,wileńskiego,poleskiego,wołyńskiegobyłzagrożony
wypadamizbrojnychbandnasyłanychprzezZwiązekRadzieckinapadającychnadworypolskiego
ziemiaństwa,atakżenabudynkipaństwowe.
Wpaździerniku1923rokuwysadzonowpowietrzemagazynamunicjiwCytadeliWarszawskiej
powodującliczneofiaryśmiertelne.Sprawców,członkówKPRPzidentyfikowano,skazanonadożywocie,
alenastępnie,wmomenciewymianyzwięźniamipolskimizeZSRR,nagranicypolsko–radzieckiejzostali
zastrzeleniprzezpolskiegokonwojenta.W1924rokumiałmiejscenapaduzbrojonejbandyna
nadgranicznemiasteczkoStołpce,wwojewództwienowogródzkim.Zniszczonostacjękolejową,komendę
policjiiurządpocztowy.WmajutegożrokudokonanowŁodzizamachunapolicjanta,awlipcu
udaremnionopróbęwysadzenieskładuamunicji.Wroku1925wWarszawie,wczasiezamachuna
policjantadoszłodostrzelaninywwynikuktórejzginęłoparuprzechodniów.Aresztowanotrzech
komunistycznychterrorystów,którzyzostaliskazaninakaręśmierci,wyrokwykonano.WokresiePRL
uczczonopamięćHibnera,szefatejterrorystycznejgrupyKomunistycznejPartiiRobotniczejPolski,
nazywającjegoimieniemjednązcentralnychulicWarszawy.
Dopieropozamachumajowym1926rokumarszałekJózefPiłsudskiwyraziłzgodęnaudziałwojskaw
likwidacjibandterroryzującychludnośćpolskąnakresach,dotegoczasudworypolskiemiałycharakter
obronnychfortec.Znamdobrzetęsytuacjęzopowiadańmojejrodziny,któraparęrazywedworzew
HorodziejuDolnym,oddalonym40kmodgranicypolsko–radzieckiej,musiałabroniąmyśliwskąi
pistoletamibronićsięprzednocnyminapadami.Obecnieujawnionedokumentyradzieckiepotwierdzają
planowanądezintegracjępolitycznąwdługofalowymplanieopanowaniaPolski,jakopierwszegoetapu
ponownegomarszunaZachód.
3 W1932rokuuruchomionowMińskuLitewskimbardzosilnynadajnikradiowyzantypolskimi
audycjamiwjęzykubiałoruskim.WHorodziejuniemożnabyłosłuchaćaudycjipolskich,byłyzagłuszane
przezstacjęradziecką.Samsłyszałem,jakpobiałoruskuzapewnianouciemiężonychprzez„polskich
panów”chłopówbiałoruskich,żejużniedługoprzyjdzieczaszemsty,czaswolności,czasbezklasowego
społeczeństwa,wktórymzniszczysięwszystkichwrogówludupracującego.
DotegoobrazunależydodaćdziałalnośćkomunistówukraińskichzrzeszonychwnielegalnejPatii
KomunistycznejZachodniejUkrainySekcjiMiędzynarodówkiKomunistycznejzprogramemoderwania
województwlwowskiegoiwołyńskiegoodPolskiiwłączeniaichdoradzieckiejRepublikiUkrainy.
KonkurencyjnąwstosunkudoKPZUbyłautworzonawWiedniu1929rokupodziemnaOrganizacja
UkraińskichNacjonalistów(OUN)zprogramemwolnej,samodzielnejnarodowejUkrainy.Miałaona
powiązaniaproniemieckie.Pamiętammojezdziwienie,gdyjedenzeznajomychmojejrodziny,
pochodzącyzpodkijowskiejUkrainy,jaknamsięwydawałoPolak,podkonieclat30‐tychniekryłjuż
swojejsympatiidoideiniepodległejUkrainyiw1938rokunaspotkaniutowarzyskimzdumąoświadczył,
żejegosynkształcisięwojskowowNiemczechi,żeprzyjdzieczasjakbędzierzucaćbombywwalceo
wolnośćUkrainy.Rzeczywiście,wczasiewojnyokazałosię,żeówsynbyłdziałaczemOUNprowadzącej
groźnądziałalnośćterrorystyczną,którejczłonkowiezamordowalinaulicywWarszawieministraspraw
wewnętrznychBronisławaPierackiego,atakżetwórcękoncepcjipolsko–ukraińskiegoporozumienia,
posłaTadeuszaHołówkę.
ZtegoprzeglądusytuacjimiędzynarodowejiwewnętrznejwjakiejznalazłasięniepodległaII
Rzeczpospolitasąsiadującazdwomawyraźniewrogimimocarstwamiwynika,żeprzezcałyczasswego
istnieniaznajdowałasięwstaniepoważnegozagrożenia.Tagroźnasytuacjamusiałaoczywiście
oddziaływaćnakształtowaniesięmodeluwychowaniamłodegopokolenia,przygotowaniegodoobrony
niepodległości.Wszkołachśrednichmieliśmytzw.„PrzysposobienieWojskowe”,naukęmusztry,
podstawnaukiobroni,anawetelementytaktykibojowej.Kończyłosięonoobowiązkowymletnim
obozemwczasiewakacjipopierwszejklasieliceum.
W!938rokuuczniowie,którzynp.zewzględówzdrowotnychniemogliwnimuczestniczyć,musieliw
okresiezimowychferiiBożegoNarodzeniaodbyć2tygodniowykurswregularnychoddziałach
wojskowych.Ja,zamiastplanowanegowyjazdunanartyspędziłemdwatygodniewtwierdzywModlinie.
PunktzbiorczybyłwWarszawie,skąd,jużuformowaniwczwórki,pieszoprzeszliśmydoModlina.Tam
zostaliśmywcielenidooddziałurekrutówodbywającychobowiązkowądwuletniąsłużbęwojskową,
poddaninormalnejwojskowejdyscypliniewykonującwszystkieprzewidzianećwiczeniazmusztrą:
„padnij–powstań”,„czołgajsię”nazaśnieżonympolu,naukęstrzelaniazkarabinu,obsługękarabinu
maszynowego.Pamiętammojąwściekłośćjakmusiałemparęrazysłaćłóżko,zakażdymrazempo
wielokrotnymrozrzuceniupościeliprzezdyżurnegokaprala,zewzględunaniedośćprecyzyjneułożenie
koca,czynierównepołożeniepoduszki.Przyokazji,zakaręmusiałemprzećwiczyćkilkanaście
przysiadów.
PozdaniumaturyobowiązkowybyłmiesięcznystażwJunackichHufcachPracy.Byliśmywcielenido
zespołuJunakówbezcenzusu,chłopcówwiejskiego,lubrobotniczegopochodzenia,zukończonąnajwyżej
„szkołąpowszechną”.Mieszkaliśmyrazemwnamiotach24osobowychpodzieleniwedługreguły:12‐tu
Junakówbezcenzusui12zcenzusem,obowiązkowoprzemieszaniwsąsiedztwiełóżek.Pracowaliśmyteż
wmieszanychdrużynachroboczych,zjednakowyminormami,jednakowoubrani,jednakowotraktowani.
Pamiętam,żenaszerelacjebyłybardzożyczliwe.Byliśmyobiektemzainteresowaniaipodziwunaszych
„bezcenzusowych”towarzyszypracy.KiedywspomniałemswemusąsiadowiomojejwizycieweFrancjii
wNiemczech,całagrupaprosiłamnie,żebymszczegółowoopowiedziałjaktamsiężyje,jakwygląda
„wielkizachodniświat”.Naszkoleiciekawiływarunkiżyciawichdomachrodzinnych,ichopinie
społeczne,osobisteambicje.ByłateżdużagrupaŚlązakówmówiącychdialektemśląskim,nauczyliśmy
4 sięszeregutypowychpowiedzeńśląskich.Nasikoledzy„bezcenzusu”chętniesłuchalinaszych
opowiadańowielkomiejskimżyciuwWarszawie,zadawalinammasępytańzasadniczegotypu.
Pamiętam,żepodziwialinaszezdolnościpisaniawidzącjakpiszemywiecznymipióramilistydonaszych
rodzin.Ofiarowałemwiecznepióroswemusąsiadowiznamiotu.PopowrociedoWarszawywysłaliśmyw
prezenciewiecznepióradlawszystkichnaszychkolegówznamiotu.
Po„zaliczeniu”obozuJHPmaturzyściprzechodzilirocznykurssłużbywojskowejwSzkołach
Podchorążych,poskończeniuktóregootrzymywałosięstopieńkaprala,lubplutonowegopodchorążego.
Podwóchlatachpodchorążacybylipowoływaninaparo‐miesięcznećwiczeniawojskoweiotrzymywali
oficerskistopieńpodporucznika.
Obowiązkowa2letniasłużbawojskowaobejmowała100%zdrowychmężczyznwwieku21lat,nie
posiadającychdyplomumaturalnego.Przez2latabylipoddanidyscypliniewojskowej,ostremurygorowi
obwarowanemudotkliwymikarami.Jednocześnieprzechodziliprzeszkoleniepatriotyczne,zdobywali
wiedzęohistoriiPolskiiarmiipolskiej.Obowiązywałregulaminreligijny.Modlitwaporannamiała
charakterekumeniczny,śpiewano„KiedyRanneWstająZorze”,awieczorem„WszystkieNaszeDzienne
Sprawy”.Byliteżkapelaniwojskowiróżnychwyznań,łączniezwyznaniemmojżeszowym,którzy
odprawialimsze,czyinnegotypureligijnezebraniadlaswoichwyznawców.Oczywiściezdecydowaną
przewagęstanowiliżołnierzeioficerowiewyznaniarzymsko–katolickiego,alewiadomo,żewKatyniu
zamordowanozarównogłównegorabinaWojskaPolskiego,jakiokoło300polskichoficerówreligii
mojżeszowej.
Służbawojskowamiaławybitnywalorpedagogicznykształtującpoczuciejednościgrupoweji
wyrabiającpostawędzielności,mocnejtożsamości,odpornościpsychicznej,więziisolidarności
koleżeńskiej,samodyscyplinyidyscyplinyspołecznej.Przykładempedagogicznegoefektusłużby
wojskowejbyłmójulubionyprofesor,polonistaKazimierzLisowski,doktorfilozofiizeszkołylwowskiej
prof.Twardowskiego.Objąłonfunkcjęnauczycielapostudiach,zwolnionyokresowozodbyciasłużby
wojskowejwpodchorążówce.Wczasiekolejnegoprzeglądulekarskiegookazałosię,żestanjegozdrowia
uzasadniapowołaniegonarocznestudiawSzkolePodchorążych.Przedsłużbąwojskowąniepotrafił
utrzymaćporządkuwczasieswoichlekcji,wiadomobyło,żeu„Lisa”możnasobiepoczytaćjakąśksiążkę,
pograćzkolegąw„durnia”,czypoprostuporozmawiaćzsąsiadem.Profesordelikatnieprosiłospokój,
ciszęizainteresowaniesięwykładem,alewiadomobyło,żenależyondogrupyniezaradnychnauczycieli
iniemapotrzebygosłuchać.Popowrociezesłużbywojskowejuczniowiepamiętającjegoniezaradność,
delikatność,napierwszejlekcjizaczęliodstaregostylu.ProfesorLisowskizareagowałostro.Stanowczym,
mocnym,podniesionymgłosempowiedział,żeniebędzietolerowałtakiejpostawy,żepoprostuwyrzuci
zklasytychwszystkich,którzyniepoddadząsięniezbędnejdyscyplinie.Odtądzzainteresowaniem
słuchaliśmyjegociekawychwykładów.Wprowadziłnowoczesnysystemaktywnejnauki,cotydzieńbyła
tzw.klasówka,ocenioneprzezprofesoradwanajlepszeopracowaniaautorzymusieligłośnoodczytać.
Dyskutowanonadnimi.Profesorzawszebardzointeresującopodsumowywałdyskusję.Zostałpóźniej
dyrektoremnaszejszkoły.Taksłużbawojskowaprzekształciłategozbytdelikatnego,typowego
niezaradnego„maminsynka”,nieumiejącegozapewnićsobiewłaściwegoszacunkuintelektualistęna
stanowczego,silnego,ajednocześnieniegubiącegoswojejosobistejkulturyobejściamężczyznę.Ten
fenomenprzekształceniasięosobowościbyłdobrzeznany,mówiłosięo„Lisieprzedwojskiem”io„Lisie
powojsku”.Niestety,tenwspaniałyczłowiekzginąłjużw1940rokuwAuschwitz.
„Wojskowe”wychowaniepoprzedzonebyłosłużbąwharcerstwie.Niewszyscy,alepoważnyprocent
uczniównależałdoharcerstwa.Tamteżpanowałstylzbliżonydowojskowego.IdeologiaZwiązku
HarcerstwaPolskiegomiałacharakterpatriotyczny.Obokideimoralnejsamodyscypliny(„harcerzczysty
wmyślach,mowieiuczynkach”)isolidarnejzdolnościkolektywnegowspółdziałania(„jedenza
5 wszystkich,wszyscyzajednego”),postawęideologicznąsymbolizowałotradycyjnehasło:Bóg,Honori
Ojczyzna.
TewychowawczekomponentykształtowaniapostawobowiązywaływewszystkichrejonachPolski.
Żoliborz,jednakwyróżniałsięwyjątkowowielopłaszczyznowąstrukturąspołeczno–politycznąswoich
mieszkańców.Powodowałotowzbogaceniekulturywychowawczej,jejpogłębienie,wyższypoziom
ambicjiiszerszyzakresodcienipostawyintelektualnejispołecznej.
NajstarszaczęśćprzedwojennegoŻoliborza,tzw.ŻoliborzOficerski,byłaterenemOficerskiej
SpółdzielniMieszkaniowejMałewillezbudowanezcegły,porozbiórceruinmagazynuamunicjiCytadeli
Warszawskiej,dużyHotelOficerskizbiurami,kinem,sklepamiidwaczteropiętrowedomy.Mieszkałotu
szeregoficerówwysokiegoszczeblazdowódcąWarszawskiegoOkręguWojskowego,generałem
Trojanowskim.Mieszkaliteżgenerałowie:Kukiel,Rowecki,Bortnowski,Abraham.Byłnawetplacyku
zbieguulicyŚmiałejiFortecznejutworzonyprzezczterywillegenerałów.Mieszkalitakżepremierzy:
Zyndram‐Kościałkowski,JanuszJedrzęjewicz,ministrowie,wojewodawarszawskiNakoniecznikof–
Klukowski,szeregpułkowników,majorów,kapitanów.Byłatokadrawdużymprocenciezwiązanaz
tradycjąlegionówPiłsudskiego,jakbyniebyłomającychrodowódPolskiejPartiiSocjalistycznej.Byłto
więcswoistybastiontzw.„Sanacji”.Willetegoestablishmentunieróżniłysięniczymodtypowychwilli
członkówOficerskiejSpółdzielniMieszkaniowej,jedyniewillagenerałaTrojanowskiegonanarożniku
PlacuSłonecznegobyłaniecowiększa.Niebyłomodyna„luksusomanię”.Równieżniepamiętam,ażebym
kiedykolwiekbywającwdomupremieraJędrzejewiczawodwiedzinachujegopasierba,Andrzeja
Ehrenkreutza,megokolegizjednejklasy,czywwillipremieraZyndrama‐Kościałkowskiego,ojcamego
kolegioklasęstarszego,widziałjakichśfunkcjonariuszyOchronyRządu.Niebyłoteżżadnegosystemu
kontrolnegoprzywejściudodomu.Nawiasemmówiąc,AndrzejEhrenkreutzmiałwpiwnicystółping–
pingowyitobyłoatrakcjądlawielukolegów.JurekGórewicz,wielkiamatortejgry,bywałtamniemal
codziennie.Żadenteżzkolegów,synówtychdygnitarzynigdyniebyłprzywożonydoszkoły
samochodem.Małotego,sytuacjaMieciaTrojanowskiego,synagenerała,byłagorszaodnaszej.Jego
malutkipokoiknapoddaszuniebyłwzimieogrzewany.Odwiedzającgosiedziałosięwpłaszczach.
Generałwtensposóbwychowywałswegosynawciężkichwarunkach,żebywyrósłnadzielnego,
odpornegonatrudyżyciaczłowieka,żebybył„prawdziwymmężczyzną”.
Północno‐zachodniaczęśćŻoliborza,todomyWarszawskiejSpółdzielniMieszkaniowej,wielkiego
kompleksumieszkaniowegomającego,jednoznacznekoneksjepolityczne.Zostałaonazorganizowanaw
nawiązaniudoIdeiŻeromskiego„SzklanychDomów”przezśrodowiskoPolskiejPartiiSocjalistycznej.
Większośćmieszkańcówstanowililudzielewicy.MieszkałtuBolesławBierut,apojegowyjeździez
PolskijegorodzinaiszeregwybitnychdziałaczyPPS.TutajteżistniałajedynawPolscebezwyznaniowa
prywatnaszkoła.Jejuczniowieprzychodzilinalekcjeprzyrodyigeografiidonaszegogimnazjum.
DalsząwyraźniewyróżniającąsięgrupąmieszkańcówstanowiliczłonkowieSpóldzielni
Dziennikarskiejzamieszkującytzw.ŻoliborzDziennikarski,wokółulicyDziennikarskiej.Byłaona
założonaprzezMelchioraWańkowicza,gromadząclicznegronodziennikarzy,atakżeartystów.Wreszcie
olbrzymieblokizbudowaneprzezZakładUbezpieczeńSpołecznychnaulicyMickiewiczazamieszkałe
przezurzędnikówpaństwowych,samorządowychiprywatnychinstytucji.
WiększośćsynówtychróżnychinteligenckichgrupspołecznychŻoliborzauczyłosięwjedynymna
Żoliborzupaństwowymgimnazjumiliceumim.KsięciaJózefaPoniatowskiego.Dalszągrupęuczniów
stanowiliŻydzizamieszkującynajbliżejpołożonądzielnicężydowską,Nalewki.Np.wmojejklasiebyło5
Żydów,wtymjedenświeżoprzybyłyzFrancji.
Szkołatamiałaswojąspecyficznątradycję.PowstałanabazieSzkołydlaByłychWojskowych
utworzonejpozwycięskiejwojnie1920rokudlażołnierzy,którymsłużbawojskowauniemożliwiła
kontynuowanienauki.Potejszkolezostałapamiątkawpostacipięknejtablicyumieszczonejwświetlicyz
6 figurąumierającegożołnierzaiznapisem„Oquamdulceetdecorumestpropatriamori”(„Jakpiękniei
słodkojestumrzećzaojczyznę”.)
Szkołabyładobrzewyposażona.Klasyprzestronne,jasne,porządnedwuosoboweławkizkałamarzami
naatrament,pracowniaprzyrodniczazróżnymiptakami,gadami,małymizwierzakamiiroślinami,sala
geograficznazkompletemmapirzutnikiemobrazówitekstunaekran.Wąskotaśmowaaparatura
filmowazarsenałemfilmówdokumentarnych,atakżeifabularnychprezentowanychnalekcjachjako
podstawawiedzyliterackiej(np.Nędznicy.VictoraHugo).Naparterzesalagimnastycznazpełnym
wyposażeniemdoćwiczeńlekkoatletycznych,boiskodogrywszczypiorniakaisiatkówkę(byłzakazgry
wpiłkęnożnąjakodegenerującąmłodyukładkostny,alegrałosięwniąpozaszkołą),awzimie
ślizgawka.Zperspektywybezmała80latmożnastwierdzić,żeszkołamiaławręczwspółczesnywystrój.
Jednakistotnąjejwartośćstanowiłakadranauczycielska.Całyszeregwybitnychpedagogówi
intelektualistów,ludzioddanychcałkowicieswojejpracy,traktującychjąjakswoiste„powołanie”,dobrze
uposażonych,zwynagrodzeniemdochodzącym,podłuższymokresiepracy,dozdublowaniaśredniej
płacyurzędnikapaństwowego.Dotegodwumiesięcznewakacjeletnieiwsumietrzytygodniowezimowe.
Tewarunkipracyumożliwiałyuzupełnianiekwalifikacji,śledzenierozwojuswojejdyscyplinynaukoweji
pełnąkoncentracjęnawykonywaniuswoichzadańdydaktycznych.
Wszkolepanowałarygorystycznieprzestrzeganadyscyplina,jednakznacznieliberalniejszaniżw
szkołachprywatnychnp.OjcówJezuitów.Miałemosobistąskalęporównawczą,bowklasiewstępnej8‐
mioletniegogimnazjumbyłemuczniemSzkołyiGimnazjumOjcówJezuitówwWilnie.Obowiązywałtam
surowyarsenałkarstosowanyjednakjedyniewmłodszychklasach:karnadodatkowapraca(np.
wielokrotneprzepisaniejakiegośtekstu),staniewkącie,staniewkąciezrękomadogóryinajsroższa‐
karachłosty.Taostatnianiepolegałanazadaniudotkliwegobólu,jedynielekkieuderzenie„zajęczą
nóżką”wodsłoniętątylnączęśćciałaprzezOjcaPrzełożonego.Miałaonajednakcharakterupokarzający.
SkazanynatękaręuciekłemzsekretariatuOjcaPrzełożonegowyskakujączpierwszegopiętra.Moja
matkazłożyławizytęOjcuPrzełożonemukategorycznieniewyrażajączgodynakaręcielesnądlaswego
syna.
Zdrugiejstronyistniałbardzomotywującysystemnagród.Rokszkolnybyłpodzielonyna4semestry.Z
każdegosemestruotrzymywałosięcenzurkęzwszystkimistopniami.Trzechpierwszychuczniówz
każdejklasieotrzymywałocenzurkęzrąkOjcaDyrektorawczasieuroczystościwSaliTeatralnejszkoły.
Obecnibyliwszyscyuczniowieizaproszenirodzice.Salapięknieudekorowana,nascenieatrium
profesorskieiczterechtrębaczyzdługimifanfarami.Wychowawcaklasywyczytywałnazwisko
wyróżnionegozpodaniemkolejnościocenywdanejklasie.Poodczytaniunazwiskafanfarzyścitrąbiąw
fanfary,awyróżnionyuczeńwchodzinascenępoodbiórcenzurki.Aplauzwszystkichzebranych,a
rodziceniemogą,ukryćswegowzruszenia.Powręczeniucenzurekmamiejscepokazartystycznych
zespołówmłodzieżowych.Namnietaceremoniawywarłabardzopozytywnyskutek,wpierwszym
semestrzebyłem7‐my,alenazakończenieroku(miałem9lat)byłemjużdrugiwklasieiodebrałem
cenzurkęnasalizrąkOjcaPrzełożonegoprzydźwiękufanfar.Ważnymelementempedagogicznymbyły
teżcomiesięcznejednodniowerekolekcjezobowiązkowąspowiedziąuOjcaWychowawcy.Wtensposób
wychowawcyklasowiznaliwszystkietajemnicemłodzieńczychwybrykówimoglinanieodpowiednio
wychowawczooddziaływać.
WpaństwowymgimnazjumiliceumimieniaKsięciaJózefaPoniatowskiegosystemdyscyplinybył
bardziejliberalny.Repertuarkarbyłprostszy:wyrzuceniezklasy,karnadodatkowapraca,adnotacjaw
dziennikuucznia,wezwanierodziców,zawieszeniewprawachuczniaiwostatecznościwydalenieze
szkoły.Obowiązywałytakżemundurkiztarcząznumeremszkoły.Chętnieakceptowaliśmyichnoszenie,
czuliśmysiępozytywniewyróżnieninoszącmundurkizniebieskątarcząznumeremnaszejszkoły
„5.”którąpóźniejwliceumzmienianonaczerwoną.Taktezuczyniłemjadąctużpozdaniuegzaminudo
liceumnawakacjedoParyża.Pamiętam,żewśrodowiskufrancuskiejrodzinyiznajomychmój
7 mundurekbyłtraktowanyjakosymbolelitarnejszkoły.Mundurekbyłrównieżsymbolemnaszejjedności,
koleżeństwaszkolnego,takżeprzedmiotemswoistejdumyzeszkołyobdarzonejnumerembędącym
cyfrowąoznakąoceny„bardzodobra”.Wartoprzypomnieć,żemłodzieżakademickaprzedwojnąteż
nosiłaczapki,uniwersyteckabiałe,politechnicznabrązowe.
Wszkolechodziłosięwfartuchachiwmiękkichpantoflach,każdymiałswojemiejscewszatnii
zamykanąskrzynkęnabuty.Wkażdejklasiewisiałteżwykresobecnościispóźnieńuczniówkształtując
wtensposóbswoistąkonkurencjęwminimalizowaniunieobecnościispóźnień.Lekcjezawszezaczynały
sięikończyłyzminutowądokładnością.Istniałrównieżsystemsamorząduszkolnego,każdaklasamiała
swego,demokratyczniewybieranegowtajnychwyborachwójtaizarządsamorządowy.Wójtmógł
interweniowaćunauczycieliwprzypadkunp.niesprawiedliwejocenyznaukiizachowania.Samorząd
organizowałzawodysportowe,zespołyartystyczne,naukowe,grupydyskusyjne.Wszkolebyłateż
orkiestraizespółteatralny.Częśćterenuprzybudynkuszkołybyłapodzielonanamalutkiedziałkiziemi
przydzielaneuczniomdowłasnejuprawykwiatów,czywarzyw.
Szkołanaszamiałazupełniewyjątkowycharakterzewzględunawyraźnieukształtowanąstrukturę
społecznąŻoliborza.Naszaświadomośćświatopoglądowakształtowałasięirozwijałaodnajmłodszych
latwdomuNiebyłowówczastelewizji,nawetgłośnikoweaparatyradiowebyłyrzadkością.Strukturę
domowąstanowiłyrodzinyzwiązanezregułyreligijnymiwęzłamimałżeństwa.Procentpracujących
zamężnychkobietbyłbardzoniski,zdecydowanąwiększośćrodzinstanowiłpracującypandomuipani
domuzajmującasięgospodarstwemdomowymiwychowywaniemdzieci.Wewczesnymdzieciństwie
zespółnaszejklasy,uczyłsięwdomumonologu„Ktotyjesteś?Polakmały”iewentualniesłuchał
opowiadańobojowychczynachswegoojca,albo/iobohaterachFrakcjiRewolucyjnejPPSwalczącycho
wolnośćPolskiisprawiedliwośćspołeczną.
Moikoledzyszkolni,równieżdziecidziałaczysocjalistycznych,byliochrzczeni,uczylisięreligiiw
szkolepowszechnej,przystępowalidoPierwszejKomuniijużwczwartejklasie(do1933roku
obowiązywałsystem:4klasyszkołypowszechnej,apóźniej8letniegimnazjum,odrokuszkolnego1933‐
34zamienionyna6‐letniąszkołępowszechną,4‐letniegimnazjumi2‐letnieliceum,byłtoefektreformy
ministraWacławaJędrzejewicza.Wtensposóbuczniowiedrugiejklasygimnazjumpoprzedniego
systemuprzeszlidoklasypierwszejnowego).
Naukareligiizaczynałasięjednakwdomuwokresieprzedszkolnym,dziecimówiłyranoiwieczorem
paciorek,amatkiopowiadałyróżneprzypowieściwiary.Wpierwszychklasachszkołypowszechnej,
naukareligiimiałacharakterobrazowy.‐Pojęcieanioła,diabła,piekła,rajuniebiańskiego,anawetBoga,
miałoswójwyrazwizualnykształtującświadomośćzestawugrzechów,karzaniegrożącychinagród
doczesnychipoza‐ziemskichzabezgrzeszneżycie.Taaudio–wizualnaformaprzekazupedagogicznego
głębokoumiejscawiałapodstawowepojęcianietylkowświadomości,aleipodświadomościdziecięcej
osobowości.Rozpoczynającnaukęwgimnazjum,popierwszejKomuniibyłosięjużbazowo
zindoktrynowanymreligijnieinawetpóźniejszeczęste„niebowpłomieniach”,czyzobojętnieniebez
buntuniepozbawiałopodstawgłębokozakorzenionejwiary.KoledzyŻydziprzechodziliprzezpodobną
indoktrynacjęreligijnąbędącpodwpływemtradycjirodzinnejinaukirabinackiej.
Istotnymproblememwychowawczymbyłelementbudzącejsięirozwijającejpobudliwości
seksualnej,któratosferajestobecniewwysokimstopniuzliberalizowana,copowodujestaływzrost
liczbyciążumałoletnichdziewczątirosnącenp.wWielkiejBrytaniizjawisko13czy14letnichojców.W
procesiewychowawczympokolenia1944obowiązywaładalekoidącasamodyscyplinawyrażananp.w
haśle„harcerzczystywmyśli,mowieiuczynkach”irozwijaniewśróddziewczątkultudziewictwa,
zachowanegodostanumałżeńskiego,jakosymbolugodnościkobiety,matkiroduludzkiego.Wśród
chłopcówmiaramoralnejocenybyłabardziejliberalna.Jednakwnaszejszkolemieliśmywykłady
szkolnegolekarzainiezaplanowanejednegozprofesorów,ostrzegająceprzedtragediąchorób
wenerycznych,główniesyfilisujakośmiertelnej,nieuleczalnejchoroby.Tagroźbabyłaefektywna.Mimo
8 tzw.„świńskiegowieku,”satysfakcjizczytaniaiopowiadaniasobie„grubych”kawałów,pierwsze
kontaktyseksualnerozpoczynałysięraczejjużpomaturze.Sensacjewywołałjedenznaszychkolegów,
któryzdobyłsięnaodwiedzinyznanegodomupublicznego„dlamłodzieży”naulicyFreta.Opowiadał
namzdetalamicałąprzygodę,alepóźniejzastraszonyjakimiśobjawami,histerycznieobawiałsię
zarażeniaprzeprowadzająclicznebadanialekarskie.
Ważnymelementemtegotypupolitykiwdziedzinieseksubyłbrakszkółkoedukacyjnych.Zabawybyły
organizowaneprzezposzczególneszkołynazasadziezaproszeniapojednejpartnerkinaucznia.W
szkołachżeńskichuczennicamusiałapodaćdanezaproszonegochłopca:gdziesięuczy,gdziemieszka,co
robiąjegorodzice.Przywejściunasalęzabawydyżurowałazregułydyrektorkaszkołyzlistą
zaproszonych.Zapraszającadziewczynkaprzedstawiałaswegopartnera.
Jednocześnieniedopuszczalnebyłoprzebywaniewgodzinachwieczorowychwrestauracjach,
kawiarniach,atakżeiwteatrze.WWarszawiebyłyorganizowanetzwprzedstawieniaabonamentowedla
gimnazjówioddzielnedlaliceówzdobranymrepertuarem.Abonamentyzawierały10przedstawieńw
ciągurokuszkolnegownajlepszychteatrach.Byłatowielkagala,chłopcywmundurkach,wbiałych
koszulachzgranatowymikrawatami,dziewczynkiwczarnychspódnicachibiałychbluzkach.Byłatomiła
okazjaspotkaniasię,wspólnegoporozmawiania,jednakjedynienaprzerwach,bomiejscanasalibyły
jednakrozdzielone.Oczywiścieteograniczenianielikwidowałymarginalnychprzypadków
niezastosowaniasiędozałożonychreguł.Wnaszejszkolemiałmiejscetakiincydent.Zabawaodbywała
sięwsaligimnastycznejnaparterze,wszystkieklasynapiętrachbyłyzamknięteiniewolnobyłonawet
wchodzićnaschody.Dyżurnanauczycielkazauważyłajakiśpodejrzanyruchnaschodach.Przeszukując
kolejneklasyzłapałaniemal„inflagranti”jednąparę.Obojewinnizostalizawieszeniwswoichszkołach.
Kolegazostałukaranyobniżeniemstopniazesprawowania,adziewczynkęrodziceprzenieślidoszkołydo
innegomiasta.
Wczasiewojny,watmosferzestałegozagrożeniażyciamiałamiejscewiększaswobodaseksualna,ale
jednocześniepowstałamodabardzomłodychmałżeństw.Pamiętammegokolegęześrodowiska
katolicko–narodowego,jakmisięzwierzył,żejużniemożeutrzymaćswegocelibatuidecydujesię,mając
19lat,namałżeństwozukochanądziewczyną.Takichmałżeństwbyłodużo,nawetwczasiePowstania.
Postawa„czystości”byładalszymelementemkształtowaniasamodyscypliny,ajednocześniewyrazem
szacunkudlaosobykochanejiswoistejmanifestacjiwysokiejklasyczłowieczeństwa,odmiennegood
zwierzęcejnaturydoraźnegodoboruseksualnego,nierazwwynikuoszołomieniaalkoholowego,czy
narkotycznego.Istniejefilozoficznakoncepcja,żepunktempowstaniahomosapiensbyłoodejścieod
przypadkowych,zmiennych,typuzwierzęcegostosunkówseksualnychnarzeczjednego,stałegomono‐
partnerstwazwiązanegowspólnątroskąopotomstwo.
Problemembyłnałógpaleniepapierosów.Gdzieśtakokoło13‐14rokużyciaszereguczniów
próbowałozakosztowaćtej„przyjemności.”Niektórzywpadalijużwnałógipalilinawetwszkolew
ubikacji.Byłotosurowozabronione.Częstebyłyniespodziewanekontroleinatychmiastowe
zawiadamianierodziców.Ostateczniewmojejklasiewliceumpaliłojedyniedwóch,czytrzechkolegów,
sprytnieukrywająctennałóg.Niebyłojednakspołecznegoproblemupiciaalkoholu.Pierwszymi
towarzyskimi,koleżeńskimispotkaniamizwinembyłyspotkaniapomaturalne.
Istotnymelementemwychowawczymbyłyrównieżlicznedodatkoweszkolenia.Modnebyłylekcje
tańca,bowalc,tango,foxtrott,walcangielski,czypopularnyw1939roku„lambethwalk”wymagały
dokładnejznajomościruchów,niepodobnychdowspółczesnejnieuporządkowanejsamo‐improwizacjiw
nightclubach,rodemzodległejtradycjiplemionafrykańskich,głośnegoakcentowaniarytmu,krzykui
nieskoordynowanychruchówwtakbezmelodyjnejogłuszającejistalepowtarzającejubogifragment
muzyki.Uczyliśmysięteższermierki,figurowejjazdynalodzie,grynafortepianie,grywtenisa,alei
walkibokserskiej,niemówiącoobcychjęzykachnadodatkowychkursach.
9 Ważnymuzupełnieniemnaszegorozwojubyłooddziaływaniekina.NaŻoliborzubyłydwakinaze
zmienianymicotydzieńprogramami.Regułąbyłacotygodniowawizytawkinie.Programypodlegały
recenzjizokreśleniemwiekudostępności.Kontrolawejściabyłabardzosurowa,wielokrotnepróby
dostaniasięnafilmdozwolonyod18latmającnp.16latnieudawałysię.Ulubionymifilmamibyły
Westerny,uroczefilmyrysunkoweDisneya,filmyprzygodowezKapitanemBlood’em,ErrolFlynnemi
Tarzanem,wspanialezbudowanym,olimpijskimmistrzempływackimWeismullerem.Wszystkiefilmy
miałyjednoznacznywydźwiękmoralny.Zawszewwalcezłazdobrem,dobrozwyciężało,awalkabyła
fair.Nigdyniestrzelałosięwplecy,modelGaryCooperaz„Wsamopołudnie”byłobowiązujący.Awięc
skutecznapropagandahonoruiwiarywzwycięstwodobra.Tastałaindoktrynacjamiałaniewątpliwie
podprogowyefekt,kształtowałaniechęćdokrętactwa,doniegodnegodziałania,akceptacjępoświęcenia
dladobrawspólnego,dlaprawa.„Lawmustwin”,stawałosięregułąpodświadomościzjednoczesnym
kultemsilnego,„prawdziwego”mężczyzny.
Programszkolnygimnazjumrównomiernierozdzielałprzedmiotyhumanistyczneimatematyczno‐
przyrodnicze.Nakształtowaniepostawspołeczno‐politycznychnajwiększywpływmiałaoczywiście
historiailiteraturapolskaOdpierwszejklasymieliśmyodrębnewykładyhistoriipolskiejihistorii
powszechnej,podobniebyławyodrębnionawnaucejęzykapolskiegoliteraturaświatowailiteratura
polska.Wliceumhumanistycznymmieliśmycodziennielekcjehistoriiijęzykapolskiegozwiększąliczbą
godzinzliteraturypolskiej.WspaniałypodręcznikJuliuszaKleinerabyłbardzostarannieanalizowanyi
uzupełnianybogatąlekturąobowiązkową.Niebyłotoprzykreobciążenie,boprzybrakutelewizjii
internetupowszechnąpasjąbyłalekturaksiążek.Wszyscydużoczytali.Mającwdomubogatą„Bibliotekę
DziełWyborowych”czytałemcodziennieksiążkępoksiążce.Podobniewiększośćkolegówzklasy.
Politykadydaktycznanaszegowspaniałegoprofesorapolonistywyzwalałagorącedyskusjenad
poszczególnymiklasycznymidziełami:trzechwieszczy,Żeromskiego,Reymonta,Prusa,Orzeszkowej.
Oczywiścieczytałosięteżpozaobowiązkowąlekturąszkolną:ConanDoyle’aiWells’a,London’a,
Remarque’a,Zolę,Gauthier’a,Balzaka,anawetHuxley’a(„NowyWspaniałyŚwiat”),Witkacegoi
Gombrowicza.
Sienkiewicz,Gąsiorowski,KraszewskiiKarlMayzkultembohaterstwaIndiantobyływcześniejsza
pasje.Na13‐teurodzinydostałemodMatkiwprezenciecałąTrylogięSienkiewicza.Czytałemjąnawetw
nocy,włóżku,przykrytykołdrąiświecącsobielatarką.Pamiętampodsłuchanąrozmowęnaszejpomocy
domowej(wówczasmówiłosięsłużącej)zjejkoleżankązsąsiedztwa.Byłatodziewczynazkresowejwsi,
Białorusinka,mówiłaswoimpolsko–białoruskimdialektem:.„mójpanicztogrzecznypariń,tylkotrochę
durnowaty,czytaksiążkę,śmiejesięipłacze”.
Wreszcie,wdrugiejklasielicealnej„MłodaPolska,”zukochanymStanisławemWyspiańskim,
zapamiętaliśmypartiępoetyz„Wesela”:„Atakbysięduszarwaładowspaniałychwielkichrzeczy,atu
pospolitośćskrzeczy,atupospolitośćtłoczy,właziwusta,uszy,oczy”.Taknamodpowiadałatapogarda
dla„pospolitości”,abudziłaentuzjazmpogońzawspaniałymiwielkimirzeczami,zbluźnierczym
wyzwaniemWyspiańskiegoz„Wyzwolenia”:„„OBoże,WielkiBoże,TynieznasznasPolaków,Tynie
wieszczymbyćmożestrażpolskauTwychznaków”.Iwreszciegorącodyskutowanynalekcjach
literaturypolskiejParandowski,zezbuntowanym,podobnie,jakdużoznas,Teofilemz„Niebaw
Płomieniach”.Tęksiążkęwybrałemdoustnejodpowiedzinamaturzenapytanie:„Wjakimdzielez
literaturypolskiejznalazłeśtreściodpowiadającetwoimosobistympasjom,poglądom,
zainteresowaniom”?
Dotejwizjiwielkiejpolskiejliteraturydochodziłanaukałacinyihistoriakulturystarożytnej,wspaniałe
przykładybohaterstwaizmysłupaństwowegokonsulówicesarzy,stalepowtarzającysiemotywsłużby
państwu.Jednocześnie,wśródstarożytnychipolskichprzykładówpoświęceniażyciadlaideiwolności,
pięknywykładnaszegokochanegohistorykaprofesoraDentera,nazywanyPaolim,boczęstoprosił
egzaminowanychuczniów,żebymówilipowoli,powoli,wymawiająctosłowojak„paoli.”Bardzogo
10 lubiliśmy,choćjednocześnie,życzliwiepodrwiwaliśmyzniegopiosenką:„Nabuzikostropaty,troszeczkę
zezowatyPaoli,achcozaczar”.Jegowykładybyłyprzejmujące.PamiętamlekcjehistoriioMasadzie,o
bohaterstwieŻydów,wnawiązaniudohasłaszkoły:Oquamdulceetdecorum………Upadektejtwierdzy
wokresiebeznadziejnegoPowstaniaŻydowskiego(66‐73)przeciwkoniewolirzymskiej.Dowódca
EleazarzaproponowałobrońcomMasadywtragicznymmomenciepewnejklęski,abyzabiliżony,dzieci
isiebie,żebyniktniedostałsiężywywręceokrutnychrzymskichnajeźdźców.ZdobywającMasadę
Rzymianieznaleźliokoło1000trupów.TakwyglądałozwycięstwobohaterskichŻydów.Ideasamobójczej
ofiarywimięwolnościstałasiętwórczymmitemnarodużydowskiego.Pamiętam,jakRysioWajnsztok
powiedziałmizdumą:„widzisz,mywoleliśmyumrzeć,aniepoddaćsięniewoli”.
Przedmiotemszerokiegozainteresowaniabyłateżpropedeutykafilozofiiwykładanaprzezdr
Lisowskiego.Dotejporypamiętamwierszowanyukładstrukturysylogizmówprawdziwych:Barbara,
Celarent,Darii,Ferioquepriori,Cesare,Camastres,Festino,Barocosecundo……..Dotejfascynacji
literaturą,historią,filozofiądochodziłobieżącezainteresowaniepublicystyką.Czytaliśmywszyscy
codziennegazety.Pamiętam,żeogodzinie2‐giej,pomoimpowrociezeszkoły,listonoszprzynosił
GoniecWarszawski,którynatychmiastbyłprzedmiotemlektury.CzytałosięteżWiadomościLiterackie,
atakżeProstozMostuiMerkuriuszPolskiOrdynaryjny.Dofasonuszkolnegonależałowczasiedyskusji
nalekcjipolskiego,czywnaszymKlubieDyskusyjnymwykazaćsięznajomościąaktualnychartykułówz
tychtygodników.WspominamzrozrzewnieniemnaszlicealnyKlubDyskusyjny,którypowstałw
pierwszejklasielicealnej.Byłatoinicjatywanaszegonajskrajniejlewicującegokolegi.Dyrektorszkoły,
wspaniałypolonista,dr.KazimierzLisowskiwyraziłzgodęnajegopowstaniepodwarunkiem,żew
zebraniachbędzieuczestniczyłktóryśzprofesorówzprawemgłosu.Wpraktyce9‐ciuzebrańokazało
się,żewichwiększościuczestniczyłdyrektor.Jawygłosiłemreferat:„EuropapoMeinKampf”,
poświęconygroźbiehitleryzmuzaobserwowanejwczasiewakacyjnegopobytuturystycznegow
Niemczechw1937roku.
Naszaklasapodobnie,jakicałaszkołabyłaodbiciemstrukturyspołeczno‐politycznejŻoliborza.Liczną
grupą.ocorazbardziejpogłębianychpoglądach,byłagrupalewicowa,wliceumjużnielegalniezbierająca
sięnaspotkaniachzestudentami,członkamiZwiązkuNiezależnejMłodzieżySocjalistycznej.Dotejgrupy
należelimieszkańcyWSM,Żoliborzaurzędniczegoitylkojeden,alezatoniezwyklezdolny,syn
pułkownikalegionisty,orazwiększośćuczniówżydowskich.Dwóchkolegówmiałokontaktz
komunizującagrupąSpartakus.Byłtoaktywnyintelektualniezespółdobrychuczniów,studiujących
jednocześnieHeglaiMarksa,conieprzeszkadzałoimwcalefascynowaćsięliteraturąpolską,przed
maturąwziąćudziałwnieobowiązkowejpielgrzymcenaJasnąGóręitamprzystąpićdokomunii.Drugą
licznągrupęstanowilinarodowcy,synowieoficerówluburzędników.MielikontaktzeStronnictwem
Narodowym,anawetzObozemNarodowoRadykalnym(ONR).ByliznawcamidoktrynyRomana
Dmowskiegoajedenznich,LeszekJasieńczyk–Krajewskipowojnie,naemigracjiwLondyniebyłprzez
wielelatczłonkiemkierownictwaStronnictwaNarodowegoiredaktoremnaczelnymjegoorganu:Myśli
Polskiej.Kolejnaaktywnieintelektualniegrupareprezentowałapostawęcentrowo‐patriotycznązpełną
świadomościąniesprawiedliwościspołecznejpolskiegokapitalizmu,ajednocześnieobawyprzed
indoktrynacjąmarksistowską.
Fenomenemnaszegośrodowiskabyłojednakzupełnewyzbyciesię„syndromuwroga”.Nawet
zasadniczeróżnicepoglądówifascynacjiideologicznychniepowodowałyzanikuprzyjaźniisolidarności
koleżeńskiej.Tenwyjątkowymodelkulturystosunkówmiędzyludzkich,„humanrelations,”
zawdzięczaliśmyatmosferzeszkoły,agłównienaszemuwspaniałemupoloniście‐wychowawcy,który
podsumowującdyskusjezawszewskazywałnapozytywneakcentywystępującenawetw
przeciwstawnychopiniach.Jednośćwpatriotycznejpostawiezagrożeniawidocznabyłajużwkwietniu
1939roku,gdyprzerwanolekcje,ażebywysłuchaćnadawanegoprzezradiowegłośnikiprzemówienia
ministraJózefaBeckawSejmie.Gdypowiedział,że„honorjestbezcennąwartością,”ogarnąłnas
11 wszystkichniezwykłyentuzjazm.PamiętamjakMietekCygielsztrajchobjąłmnieizawołał:„Witek,
będziemyrazembićNiemców”.
Formaswoiścieekumenicznejdydaktykidałarezultatysprawdzalnewdalszymnaszympozaszkolnym
życiu.Przedmaturąumówiliśmysię,żeco10latbędziemyorganizowaćzjazdyabsolwentównaszejklasy.
Wojna,którawybuchławtrzymiesiącepomaturzezmobilizowałanasjednakszybciejdowspółdziałania,
przedewszystkimdlapomocykolegomŻydom.Jużpodkoniecpaździerniku1939rokuspotkaliśmysię
wdomujednegoznaszychkolegówuOlkaWeitzenanaŻoliborzu,znaszymikolegamiŻydami.Ja,autor
referatu„EuropapoMeinKampf”niemiałemwątpliwości,żelosŻydówbędzietragiczny.Uważałemże
koledzypowinniuciekaćdostrefyradzieckiej.Ostateczniekoncepcjętęzaakceptowali:Miecio
Cygielsztrajch,OlekWeitzenzeswoimbratemMarkiemiRysioWajnsztok.NatomiastZdzisioKozak
oświadczył,żeczujesięPolakieminiemazamiaruuciekaćdobizantyjsko–mongolskiejkultury
radzieckiej,aniemającrysówsemickichi„dobre”nazwiskopoprostuzmienimieszkanieizostaniew
Warszawie.OstatecznieTadekWróbel,(zmieniłpóźniejnazwiskonaTrajdos),późniejszyczłonek
StronnictwaNarodowego,siostrzeniecprezesaStronnictwaNarodowegoMieczysławaTrajdosa(ściętego
toporemw1942rokuwPoznaniuprzezNiemców)znalazłmumieszkanienaulicyMiodowej,opuszczone
przezjakichśkrewnych,którzyucieklidoRumuniii„załatwił”metrykęchrztu.Jazatrudniłemgowmoim
zespoleszkleniaokien.KazioWójcik,zkolei,znalazłwOtwockumieszkaniedlarodzicówZdzisia.
NiestetyZdzisiotragiczniezginąłw1940roku,gdywracajączpracyspotkałnapierwszympiętrzedwóch
stojącychgestapowców.Przerażonyrzuciłsiędoucieczki,zastrzelonogonapodwórku.Dozorcawyjaśnił
mipóźniej,żegestapowcyprzyszlipolokatorazpierwszegopiętra,aZdzisiomieszkałnadrugim.
Czterejkoledzy:braciaOlekiMarekWeitzenowie,MiecioCygielsztrajchiRysioWajnsztoknielegalnie
przekroczyligranicęzZSRR.Zostalitamaresztowaniizesłanidogułagu.PoumowieSikorski‐Stalin,jako
polscyobywatelezwolnieni.DwajznichwyjechalizArmiąAndersazZSRR.RysiekWajnsztok
zdezerterowałwPalestyniezolbrzymiągrupąca3000polskichżołnierzyżydowskiegopochodzeniai
przystąpiłdożydowskiejorganizacjiwalczącejowolnośćIzraela.Ostateczniedosłużyłsięstopnia
generałaarmiiwolnegoIzraela.AlekWeitzenwalczyłpóźniejpodMonteCassinoidosłużyłsięstopnia
oficerskiegowarmiigenerałaAndersa.ZostałweWłoszech.MiecioCygielsztrajchwróciłdoPolskiz
ArmiąBerlinga,wyemigrowałdoUSAgdziedoszedłdostopniaprofesoramedycyny.Rabinowicz,mając
obywatelstwofrancuskiewyjechał,wczasiedziałańwojennychwewrześniu1939rokudoFrancjiiślad
ponimzaginął.
Ostateczniemieliśmyczteryzjazdyabsolwentównaszejklasy,po30‐tu,40‐tu,50‐ciuiostatniw1999
roku,po60‐ciulatachpomaturze.Byłonaswówczasjeszcze12‐tu,przyjechałteżzeStanów
ZjednoczonychMietekCygielsztrajch,(teraznazywałsięCegielski),zcórkąświetniemówiącąpopolskui
zAustraliiAndrzejEhrenkreutz.Dzisiaj,70latpomaturzezostałonastylkodwóch,pozamnąsyn
generałaTrojanowskiego.Wczasiewojnyprawiewszyscykoledzybraliudziałwdziałalnościpodziemnej
AK.BatalionAKBasztazostałzorganizowanyprzezabsolwentównaszejszkoły.Koledzyztradycjami
socjalistycznymiwalczyliteżwSocjalistycznejOrganizacjiWojskowejbędącejczęściąArmiiKrajowej.
DyskutowanojakikształtmamiećPolska,alebyłaonatakąsamąwartościądlanaswszystkich.W
Auchwitzzginęłoczterechkolegów,piątyprzeżył3latawoboziekoncentracyjnymwGrossrosen,jeden
czterylatanarobotachrolnychwNiemczech.TrzechzostałozamordowanychnaPawiaku,trzechzginęło
wPowstaniuWarszawskim.JedenewakuowanyzPolskiwewrześniu1939rokuwalczyłwarmiipolskiej
weFrancjiitamdostałsiędoniewoli.PrzezgułagsowieckiprzeszłotrzechkolegówŻydówipowojnie
równieżja.Wtragicznymbilansiezabitychnaszaklasawyszłajednaklepiejniżstarszeklasy,których
uczniowiebylipowołanidowojskaw1939rokuimieliwiększestratywczasiedziałańwojennych.
Osiągnięciawpowojennymżyciuocalonychzpożogiwojennejbyływysokiejklasy.Szeregkolegów
uzyskałostopieńnaukowyprofesorauniwersyteckiegoiwysokiestanowiskaspołeczne:Andrzej
Nadolski,profesorhistorii,byłrektoremUniwersytetuŁódzkiego,SykwesterZawadzkiprofesorem
12 prawaiministremsprawiedliwości,TadeuszTrajdosprofesoremmatematyki,KazimierzWójcik
profesoremmechanikiwSaudiArabiiiwUSA,AndrzejEhreunkreutzprofesoremorientalistą,
KierownikiemStudiumSprawPolskichprzyuniwersyteciewAnnArbor,doradcąprezydentaCarterado
sprawpolskich,MieczysławCegielskiprofesoremmedycynywUSA,MaciejWeberdocentemmedycyny,
ordynatoremszpitala,TadeuszSołtan,ministrem,przewodniczącymKomitetuDrobnejWytwórczości
,JacekNowickiprofesoremarchitektury,AndrzejWojnarprofesoremelektroniki,LeszekJasieńczyk‐
KrajewskiczłonkiemkierownictwaemigracyjnegoStronnictwaNarodowegoinaczelnymredaktorem
MyśliPolskiej,RyszardWajnsztokgenerałemArmiiIzraela.Pozostalikoledzyosiągnęliteżwysokie
pozycjezawodowe.(np.Puchalskibyłz‐cąkomendantapolicjiwLosAngeles).Niktsięniewykoleił,nikt
teżniemiałkonfliktówzprawemkarnym.(chyba,żezniemieckim‐hitlerowskim,czyradzieckim.)
PrzeżyliśmyPowstanieWarszawskieispotykającsięwcorazmniejszymgroniezdawaliśmysobie
sprawę,żebyłotonaszenajwspanialszeprzeżycie,żeparafrazującWyspiańskiego„duszadorwałasiędo
wspaniałychwielkichrzeczy”.PierwszedniePowstaniabyłycudemjednościmilionowejspołeczności,
wszyscybyliśmyowładnięcieuforiąentuzjazmu,świadomością,żewyzwalamywsobiecoś,cosamow
sobiejestpiękne.Niebyłtotzw.„bogoojczyźniany”,ośmieszanyprzezwspółczesnySalonelity
intelektualnejfrazes,aautentyczne,jaktotwierdziJarosławMarekRymkiewicz1,zarzewiewspólnoty
narodowejzespołuludzitegosamegojęzyka,tejsamejtradycjiiwspólnejpamięcikrwiprzelanejwimię
wartościnajwyższegorzędu–wolności.Słusznieteżpisze,żePowstanieWarszawskieto„fundament
niepodległegopaństwapolskiego,naszaDeklaracjeNiepodległości”dodajmyzsatysfakcjąniezwykłej
cechyjedności.JarosławMarekRymkiewicz,budzącytakieoburzenieSalonu,maracjęuznającniezwykłą
aksjologicznąwartośćPowstaniaWarszawskiego,takąsamąjakmająracjęŻydzi,którzyniegdyśz
Masady,aterazHolokaustuiPowstaniawGetciewarszawskimstworzyliświatowesacrum,aparuset
osobowyzbrojnyprotesturósłwświadomościświatowejdorozmiarówwielkiejskaliwojennejakcji,
bardziejznanejnaświecieniżPowstanieWarszawskie1944roku.Tapamięćprzelanejkrwi
zamordowanejspołecznościtrzymarozproszonynaródżydowskiwpoczuciujedności,solidarności,
umożliwiającwspaniałeosiągnięcianaukoweikulturowetego„naroduwybranego”.Mająteżrację
FrancuzigłoszącchwałękrwawejRewolucjiFrancuskiej,przecieżniesprawiedliwiemordującejnawet
swoichkolejnychprzywódcówiostatecznieprzekształconejwimperializmnapoleoński.
KoncepcjaipraktykawychowawczaIIRzeczpospolitej,żyjącejwatmosferzestałegozagrożeniazdała
egzamin.Wykształciławiększośćludziopatriotycznejpostawie,osilnejtożsamości,odważnych,o
jednoznaczniepozytywnejpostawiemoralnej,ajednocześnieludziaktywnychintelektualnie,
zainteresowanychrozwojemświata,postępemwkażdejdziedzinie.Ludzizdolnychdoponoszenia
najwyższejskaliofiar,ażdopoświęceniażyciadlawartościnajwyższegorzędu.Tragediąwspółczesności
jestto,żeczołówkatychludzizginęławramachracjonalniezorganizowanej,jużw1939roku,wspólnej
akcjiniemiecko–rosyjskiejpozbawieniaPolskijejinteligenckiejelityiwtensposóburwaniagenetycznej
więzijejrozwoju.
Referencje
R.C.Lukas.ZapomnianyHolocaust.Polacypodokupacjąniemiecką1939‐1944.WydawnictwoJedność.
Kielce,1995.
J.MRymkiewiczKinderszenen.WydawnictwoSic!s.c.Warszawa2008.
E.Packard.Thatteenagefeeling.MonitoronPsychology,volume38,No.4April2007
L.M.Rosso,A.D.Young,L.A.Femia&D.A.Yurgelun–Todd.Cognitiveandemotional
1
J.M Rymkiewicz . Kinderszenen. Wydawnictwo Sic! s.c. Warszawa .2008 13 componentsoffrontallobefunctioninginchildhoodandadolescence.AnnasoftheYork
AcademyofSciences,1021,355‐362.(2006)
W.Szekspir.ZimowaOpowieść.Akt.III.scena3
K.Szymborski.BezOlejuibezgwarancji.Politykanr.21(2706).23maja2009
D.A.Yurgelun_Todd,&W.D.S.Killgore.FearrelatedactivityIntheprefrontalcortex
Increaseswithageduringadolescence,ApreliminaryfMRIstudy.Neuroscience
Letters,406,194‐199.(2006)
i.
.
14